Mixail Şışkin: Məktubluq romanından parçalar
Anamın havaya vermək üçün balkondan asdığı atamı…
Fyodor Dostoyevskinin “Bədbəxt adamlar”ında zamanın nəşrlərindən açıq şikayət var. Makar Devuşkinin məktublarında hətta o əcaib kitablardan seçmələri görmək mümkündür. Və maraqlı olan bilirsizmi nədir, Dostoyevskinin yoxsul və bədbəxt adamları yüksək zövq sahibləridir.
Yadınızdadır, zavallı Varvara Dobrosyolova ad günündə tələbə Pokrovski üçün nə alır? Hansısa əcnəbi yazarın nəşrini yox, – halbuki fransız ədəbiyyatı o zamanların ədəbi taxt-tacının mütləq sahibiydi, – Puşkinin seçilmiş əsərlərini.
“Həyatımın o dörd ilində bu ən yaxşı gün idi”, – hədiyyəsiylə sevdiyi adamı sevindirmiş qadının sözləridir.
Varvara Dobrosyolovanın o on bir cild üçün ödəməkdə necə çətinlik çəkdiyini əsəri oxuyanlar bilməmiş deyil. Amma əksər oxucuların bilmədiyi bir gerçəyi də xatırlatmanın məqamıdır.
Puşkinin yüz illiyində 140 milyonluq Rusiyada şairin yubiley nəşrinin ümumi tirajı cəmi-cümlətanı iki min nüsxə idi. Bir kitabın qiyməti isə – 1,5 rubl.
Bu da oxucunun, bütövlükdə xalqın təpədən-dırnağa milli ədibə naxələfliyi!..
Bəlkə də buna görə hələ sağlığında Puşkin deyirmiş: “Vətənimə naqislikləri ucbatından nifrət edirəm. Amma hansısa əcnəbinin mənimlə eyni fikirdə olmasını istəmirəm”.
Əgər ölümlə həyat arasında, son nəfəsdə söz demək imkanı yaranarsa, yeganə vəsiyyətim bu olacaq: “Heç vaxt yazıçı olmayın!..”
Bu peşə... (ay Allah, mən nə danışıram!) bu məşğuliyyət boşa xərclənən səy, itirilmiş zaman məcmusudur.
Başqa sözlə, könüllü və dönə-dönə öz canına qəsdetmədir.
Əlbəttə, Azərbaycan kimi ölkədə.
Niyəsi çox sadədir: bu ölkədə, ilk növbədə kitaba, daha sonra yazıçıya xor baxış, əskiklik duyğusu hakimdir.
Hətta hər adamın cəsarət, dözüm və səbri çatmayacaq mürdəşirlik belə, yazıçılıqdan üstün işdir.
Rəngi çox tündləşdirir, durumu yetərindən artıq ağırlaşdırırammı?
Yox, vallah elədir...
Kitab alan və oxuyan, əlbəttə var, sıx qələbəlik içində dördkünc kağız məmulatı səhifələyən insanları görmək mümkündür. O əvvəlki vaxtlardı, oxucu sayı bir cüt-bir tək idi. İndi şükür, oxumaq hərisliyi günbəgün artır.
Amma oxunan “Quran olsaydı”, nə dərdimiz vardı?
Kütləvi oxucu, əsasən gənclər hər növ özünüinkişaf kitabları, fəlsəfi traktat, solçu yazar təqibçisidir. Milli yazarlara gəlincə, ağızbüzmə, ya da istehzalı dodaqqaçma, turşudulmuş sifət, ikrahlı baxış, – bunu gözüylə görmüş bir yazıçı kimi deyirəm, – müəllifin kimliyindən asılı olmadan, kitabı ələ murdar bir şeyə toxunurmuş kimi götürür və tez də yerinə qoyurlar. Düşünürsən, yəqin, “elitar oxucu”un ürəyindən tələsik paklanmaq, təkcə barmaqlarını deyil, bütün bədənini yaxşıca yumaq istəyi keçir.
Azərbaycan yazıçısının bu cür təpkiyə niyə “layiq olduğunu” anlamaqda, şəxsən mən, açığı, çətinlik çəkirəm.
Məntiq və zəka yönlü, anlaşılacaq bir cavab tapa bilməkdə acizdir.
Odur ki, hey düşünürəm: nədir yazıçı kimi əcnəbi həmkarlardan əskikliyimiz? Yad müəlliflərin müqayisədə niyə bu qədər qısır görünürük?..
Axı istedadlı yazıçılar, yaxşı kitablar az deyil. Yaxud başqa cür deyim, çox deyil, amma hər halda, var.
Amma oxucunun gördüyü ilk növbədə, kimdir?
Hə, Xalid Hüseyninin maraqlı, cazibəsi qarşısında duruş gətirməyin çətin olduğu təhkiyə üslubu, hekayətçilik bacarığı var.
Amma fikir vermisizmi, “Çərpələnguçuran”dan başlayaraq onun bütün kitabları Əfqanıstanın keçmişindən bəhs edir. Şahlıq dövründən ta taliban rejiminə qədər.
ABŞ işğalının doğurduğu nəticələrdən bəhs edən bircə kitabı belə, yoxdur. Və olması heç gözlənilmir də. Hətta “Çazərpələnguçuran”ın – məhz həmin tarixi dönəmə dair – son hissələri belə ağır oxunur, candərdi vərəqlənir... tərcümənin yüksək keyfiyyətinə baxmayaraq.
Uzun sözün qısası, Xalid Hüseynli üfürülmüş yazar – fürsətçidir.
Məgər səhv deyirəm?!
Yaxud ad çəkmədən istənilən özünüinkişaf kitabına nəzər yetirək. Ordakı tövsiyələri, öyüd-nəsihətləri oxumuş insan, necə deyərlər, bir gecəlik də olsa, Bağdadda xəlifə olubmu? Varmı eləsi, hə? Varsa, hanı?
Bizə həyat dərsi keçən hansısa zəngin vaizin, ya da bütpərəst qurunun səfsəfəsi ilə, – həm də dözülməz Azərbaycan gerçəkliyində, – karyera uğuru qazanmış bircə nəfəri, kimsəni barmaqla göstərin. Hanı? Barmağı tuşlayın, mən də, o kitabların mütaliəçiləri də görüb inansın.
Nobel mükafatı, “New York Times Bestseller”... və daha hansısa yarlıqlarla möhürlənmiş kitablar. Bəzən onlara ötəri bir nəzər belə, dəyərin əslində qəlp olduğuna dəlalət edir.
Deyin, Patrik Modianonun hansısa milli yazardan üstünlüyü nədir?
İki romanını oxumuşam, hər ikisində yaddaşını itirmiş və onu qırıq-qırıq, rabitəsiz epizodlarla bərpa etməyə, öz “mən”lərini tapmağa çalışan personajlar.
Süjet yox, təhkiyə dolaşıq, oxucu kimi çıxaracağın nəticə... sadəcə yoxdur – sıfır.
“New York Times Bestseller” siyahısından olan bütün zamanların tiranları haqda qalın bir kitabı (adını bilərəkdən çəkmirəm) “yazmaq üçünsə” sadəcə Google-da uzağı bir həftəlik axtarış və copy-past yetərlidir.
Bunu kim bacarmaz?!
Hətta orta məktəb şagirdiyçün su içmək kimi bir şeydir.
Misal göstərməyə hələ o qədər nümunə var ki. Sadalasam, çox adamın dili qarnına girəcək.
Yanlış anlaşılmasın, nə dünya ədəbiyyatına qapını bağlamağı, nə də öz zövqümü başqalarına zorən aşılamaq fikrindəyəm. Həm də razıyam ki, hər növ ədəbiyyatın öz oxucusu var. Və olmalıdır.
Amma sonadək səmimi olmaq gərəkirsə, Azərbaycanda heç bir naşir, heç bir “elitar oxucu” milli ədəbiyyatın istər inkişafı, istərsə tanıdılmasında maraqlı deyil.
Ən azı qonşu Türkiyəyə baxın: tanınmada lider – türk yazarlar, satış rekordları baxımından ilk onluqlarda – türk yazarlar... Eləsə “iki dövlət – bir millət“ düsturu, açılan müzakirə mövzusunda, Azərbaycanda niyə işlək deyil?
Bunun əksini isbatlamağa hesablanan dəlillər həmişə üzdədir: milli yazarlar maraqsız hekayətçi, əhvalatlar cazibəsizdir, həmçinin təbii olaraq nəşriyyatlar – mənfəət güdməli, oxucu – qənaət etdiyini düzgün xərcləməlidir.
Şübhəsiz, elədir, hər kəs öz Leylisi, daha doğrusu, cibi üçün ağlamalıdır. Amma mətbəx terminmiylə ifadə etsək, ilkin kitab dequstasiyası, mətni dadma olmadan daim copyright ardınca qaçan naşirlər rəflərini hər cür cızma-qarayla dolduran oxucuların yalnız zövqünü korlamır, həm də onları özündən uzaqlaşdırırlar.
Çünki üzqabığının poliqrafik keyfiyyətinə bir dəfə aldanmaq olar, lap iki kərə, üç... aldanış sonsuzadək davam edə bilməz ki. Həm də kitab istehsalçısının bir ümdə vəzifəsi kütləvi oxucunu asta-asta daha çətin, düşündürücü mətnə hazırlamaq deyilmi?
Oxucu zövqünə də nə deyim! Seçimdə tez-tez, çox tez-tez yanılır. Əgər o, Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan”ı ilə “Pələng dərisi geymiş eşşək” adlı hind nağılı arasında fərq görmürsə, deməli, qarasınca danışmağa bizim, milli yazarların tam haqqı var.
Başa düşürəm, Azərbaycan geniş siyasi-mədəni anqlo-sakson arealı ilə yarışmaq gücündə deyil. Üst-üstə yığdıqda doqquz sıfırlı oxucu kütləsi! Bəhsə girməyə belə, dəyməz (mən hələ ispandilli, fransızdilli ədəbiyyatı kənara qoyuram). Amma...
Hansısa Con Tolken, yaxud Coan Roulinq üçün Azərbaycan kimi kiçik ölkədə (lap qonorardan imtina etdiyi halda belə) aztirajla nəşr olunmaq da önəm daşıyır. Əcnəbi yazar üçün bu, şöhrət duyğusunun zəfəri, əlavə prestij, nüfuzdur, mənim aləmimdə isə – ədəbi təcavüz, qəsbçilik, mədəni işğaldır.
Milli yazarın bu ağır basqıya duruş gətirməsi çətindən çətindir. Niyə? Çünki o, kitabının nəşrindən ötrü təkcə nəşriyyat xərciylə boynundan daş asmır, həm də satış şərtləri altında ikinci daşı da belinə yükləyib, tanınmazlıq bataqlığına daha tez və dərinə batır.
Yəni kitabı nəşr etdin, bəs sonrası? Gör hələ onu sata biləcək, ya da sadəcə satmağa razılıq verəcək şəbəkə tapırsanmı?..
Ya küçədə dolaşaraq özün satmalı, ya da ən sadə üsulu seçmək zorundasan – hədiyyə.
Buna görə də Azərbaycanda yazıçılıq peşədən daha çox hobbidir, şakərdir.
Doğrudur, hərdən, hərdən nədir e, həmişə bu sahədə uğur qazanmış Çingiz Abdullayevi və indi onun dabanını basdalamaqda olan Elxan Elatlını nümunə gətirirlər. Başa düşürəm, ortada həqiqətən uğur var, amma milli yazarlar bu örnəklərə əsasən nə etməlidirlər – hamılıqla detektiv yazıçı olmalımı?
Şəxsən mən bu yaşımadək nə milli yazarların kitab yarmarkasını, nə babat təqdimatda imza üçün uzun növbə quyruğu, nə də ədəbi hadisəyə çevrilmiş nəşrdən elliklə fərəhlənməyə şahidlik etdim. Ancaq qaralama, əskiltmə, çıx-daş eləmə.
Əksinə, söhbət istənilən əcnəbi yazardan getdikdə, naşir tərifləri elə şövqlü, coşqulu səslənir ki. Hansısa Corcinanın göz yaşlarına dözüm gətirməyən oxucu da az qala xəyalən kitabın içinə girib ona yaylıq verməyə hazırdır.
Ətiniz tökülsün!..
Sıradasa hələ "Harri Potter", yaxud hobbit... daha nələr-nələr var... Yox, mənimçün Əslinin donundakı qırxıncı düymənin sirri daha maraqlıdır.
Əziz Rzazadə
Azadliq.org
