Bizim şüurumuz nə mikrodünyanın, nə meqadünyanın fizikasını, həndəsəsini dolayısız, metaforasız, şərtiliksiz tuta bilmir. Əvəzində makrodünya onun üçün doğma oylaqdır. Bu dünyada yuxarı-aşağı, sağ-sol, üz-dərinlik (batım), yaxınlıq-uzaqlıq var. İnsan şüuru da bu ölçülərdə, bu strukturlarda işləyərək dünyanın şəklini, görkünü cızır.

Makrodünya gerçəkliyində insan üçün dərinlik, sadəcə, hündürlüklə bağlı deyil. Dərinlik «içinə düşüb boğulmaq», «içində gizlənmək», «ensiz üstün, ensiz üzün altına çox şey yığmaq»la bağlıdır. Biz hərdən «Göyün dərinliyi» deyiriksə də dərinliyi, daha çox, aşağıya doğru batımla qoşalıqda, anışmada duyuruq.

İş elə gətirib ki, kültür tekstlərini düşünəndə onun «dərinliyinə» girməyə çalışırıq, onun «içinə» toplanmışları boxçadan, sandıqdan çıxarırmış kimi çıxarmaqla məşğul oluruq. Ona görə də tekstləri araşdırmağımızla bağlı «açmaq», «üzə çıxarmaq», «dərinliyinə girmək», «gizlilərini bildirmək» kimi tipik deyimlərdən istifadə edirik.

Biz kültür tekstlərinin dərinliyinə baş vurmada bulunanda özümüzü araşdıran, bilən, tapan adam kimi duyuruq. Elə «kültür» anlayışının özü də bizim üçün rahatdır o zaman, nə zaman ki, biz kültürü, kültür tekstini «içində xəzinə saxlayan sandıq» kimi göz qabağına gətiririk. Dərinliklə, içə yığılmışlıqla, içdə saxlayıb daşımaqla bağlı biçimləri, strukturları mədəniyyət ideyasından çıxarın qırağa, həməncə mədəniyyəti haradan başlayıb araşdırmağı bilməyən adama çevriləcəyik.

Bizim üçün sənət, kültür teksti nədir? Odur ki, hansısa bacarıqlı, istedadlı adam (ya adamlar, ya bütövlükdə toplum) ona məzmun, anlamlar yükləyib. Özü də bu yük açıqda deyil, yəni tekst qapalı sandıq kimidir və onun məzmunu qapağın altında gizlədilib. Avtor, müəllif dərindirsə, deməli, onun içinə çoxlu mənalar toplana bilir (dərinlik, axı, məkanın, yığılmaq üçün yerin böyüklüyüdür!). Sonra avtor yığdıqlarını (latınca «avtor» «yığan» deməkdir) tekstə doldurur. Deməli, tekstin dərinliyi böyük olanda, yer böyük olduğu üçün içinə toplanmışlar da çox olur və içinə toplanmışlar çox olanda həmin teksti yaradanı da biz dərin adam sayırıq. Teksti qavrayan kəsin özü tekstdə və onun yaradıcısında dərinlikləri görürsə, o da dərinlik göstəricisini, dərindən bilən adam əlamətini alır.

Beləliklə, mədəniyyət və mədəniyyəti öyrənən elm «dərinlik» qandalları ilə avtoru tekstə, teksti qavrayana bağlayıb. Birincinin dərinliyindən ikincinin dərinliyi, ikincinin dərinliyini özünə yerləşdirə bilməkdənsə üçüncünün (qavrayıcının) dərinliyi alınır.

Mədəniyyətin öyrənilməsində dərinlik paradiqmasının verimliliyi, yetənəkləri (nailiyyətləri) danılmazdır. Ancaq buna baxmayaraq alternativ variantın, anti-dərinlik paradiqmasının da metodoloji yoxlanmasına gərəklər var.

Poststrukturalistlər «mərkəz», «struktur», «işıq-aydınlıq», «avtor» (müəllif), «subyekt» kimi düşüncəmizə önəmli oriyentirlər, biçimlər verən paradiqmaları dekonstruksiya etmişdilər. Bunun sonucunda həmin paradiqmalarsız keçinən yeni kültür tipi, - postmodernizm, yeni bilim yönümü, - poststrukturalizm yaranmışdı. Dərinlik ideyasının isə ilk dekonstruksiyasını Nitççe vermişdi. Onun sözlərini təxminən belə çevirmək olar: biz nənələrdə özümüzə tərəf olana «üzdə olan», bizdən o taya olana isə «dərinlikdə olan» deyirik. Beləcə, dünyada olanların mahiyyətini dərinlik kimi anlayırıq və ona görə də mahiyyəti öyrənməyi dərinliyə girmək kimi duyuruq. Ancaq, gəlin, nənələr və olaylarla bağlı insanı ortadan götürək, onda hansı tərəf dərinlik, hansı tərəf üz olacaq?! Bu sual Kosmosda «sağ ya sol?» sousu qədər anlamsızdır.

İndi isə, görək, «antidərinlik» və ya «dərinsizlik» alternativini tutub gedəndə hansı yönəldici ideyalar ağıla gəlir. Dərinlik biçimlərini kültürlə bağlı düşünüşümüzdən irağ edəndə birincisi belə bir sonuca gəlmək olar ki, bütün tekstlər, - bura həm sənət tekstlərini, həm davranış tekstlərini, həm də geyim tekstlərini, məsələn, Azərbaycan aşıqlarının militant qalifelərini qatmaq olar, - dərininə yox, enlərə (semantik enə) genişləndirildikdə mədəniyyətin başqa olayları ilə bağlanaraq semantik qığılcımlar səpələyə bilər. Ona görə də ən istedadsız (deməli, dərinsiz, dərinliyi olmayan) keçmiş bədii əsərlər belə, elmi maraq hədəfində durmağa layiq sayılmalıdırlar, çünki onların da semantikası var və bu semantika dərinə yox, enə açılmışlıqdan doğur. Sufilərin bəzi batini anlamları olan tekstlərinə dərinlik biçimində qurulmuş mətnlər kimi baxmaq olar. Ancaq təsəvvüfün Şathiyyə janrında ekstatik şeirləri güman ki, dərinlik mistifikasiyasında verilmiş dərinsizliklərdi. Eləcə də «Kitabi-Dədə Qorqud», «Dastani-Əhməd Hərami» soyundan olan tekstləri dərinlik göstəricilərində göylərə qaldırmağa gərək yoxdur.

Biz bunu dedik və gördük necə orta azərbaycanlı diksinir. Diksinir ona görə ki, «dayaz»a onun şüurunda mənfi nişan taxılıb və əgər «Kitabi-Dədə Qorqud» dayaz tekstdirsə, deməli, oğuzun kültürünü onunla öyünmək üstündə qurmaq olmaz. 

Orta çağın dərinsiz tekstlərini ciddi öyrənmək işində araşdırıcıların qarşısını kəsən şey gülünc görünmək, absurdla məşğul olmaq qorxusudur: onlara elə gəlir ki, hamının «elə belə şey» saydığı tekstdə maraqlı mənaları səsləndirən zaman mütləq bunu müəllifin dərinliyini kəşf etmək kimi verməlidir, bu isə qondarmalığı ilə gülüş doğurar. Əslində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, sənətşünaslığı və hətta fəlsəfəsi də uzun illərdir məzəli durumdadır. Bu elmlərdən yollanıb «Kitabi-Dədə Qorqud»u, Nizamini, Nəsmimini, Füzulini, Təbriz miniatür məktəbini araşdıran alimlərimiz dərinliyi tapmaq, dərinliyi açıb-vermək iddiası ilə öz narrasiyalarını (söyləmlərini, elmi düşüncələrini tekstdə bildirmələrini) qururlar. Ancaq di gəl ki, bəzi alimləri, bəzi məqamları çıxsaq, yerdə qalan söyləmlərdə bizə ən təkrarlanan, deyilməkdən sürtülmüş trivial, dayaz şeylər söyləyirlər (çünki dərinliyi açmaq asan deyil). Beləcə, Azərbaycan araşdırıcıları bəzi istisnalarla dərinlik iddiasındadırlar, ancaq gerçəkdə dayazlıqla oynayırlar. Bəs niyə bizim metodoloji urvata mindirmək istədyimiz dayazlıq Azərbaycan variantında bayağılıqla sonuclanır? Ona görə ki, dayazlıq qatında işləyə-işləyə elm və mənəviyyat üçün verimli narrasiyanı qurmaq ən çətin öhdəliklərdəndir. Bunu Azərbaycanda heç kim şüurlu olaraq öhdəsinə götürməyib ki, yolunu da tapsın: necə etmək ki, üzdə qala-qala, üzlə yeriyə-yeriyə maraqlı nəsnələrə, semantik bolluqlara çıxasan?!

Biz məhz belə situasiyaya düzəliş vermək istəyirik. İstedadsız tekstlərin, məsələn, sosialist realizmində yazılmış və çapdan çıxan kimi də unudulmuş yüzlərlə tekstlərin kommentarilərini müəlllifin dərinliyi ilə yox, kültürün diaqnozu ilə bağlamaq gərəkdir. Bilməliyik ki, bu tekstlərin «dillərində» araşdırıcının dilləndirdiyi mənalar müəllifin dərinliyini yox, kültürün semantik sıxlığını, bolluğunu göstərir. Azərbaycanın (və ya arada bir ortaya atılmış «azərbaycanşünaslıq» ideyasının) ciddi problemi milli mədəniyyəti semantik sıxlığa və bolluğa çevirməkdir. Yəhudiləri tarixin dolambaclarından salamat çıxaran hansı kəslərinsə (tutalım, Makaveylərin, Tanrı elçisi Yezdranın) qəhrəmanlığı olmayıb, Talmudçuların, Xasidçilərin, sionistlərin və başqalarının yaratdığı semantik bolluq olub. Əslində bir çox hallarda Makavey, Teodor Hersel, Ben Qurion kimilərini ərənliyə itələyən də həmin semantik bolluq olub.

Azərbaycan kültüründə İslamın başlıca dilinin ərəbcə olması Azərbaycan İslam mədəniyyətinin semantik sısqalığına gətirib çıxarıb, ona görə də dünya İslam düşüncəsinə bu gün bizim verə biləcəklərimiz belə azdır.  

Qayıdaq dərinsiz tekstlərin semantik bolluq törətməsinin qaynaqlarına. Hər tekst zaman keçəndən sonra kültürün, çağın sənədinə çevrilir, nələrə isə tanıq olur. Məsələn, yüzlərlə Azərbaycan romanında sevənlərin guya ki, «lirik», əslində, isə bayağı danışıqlarını araşdıra-araşdıra, TV kanallarında «məhəbbət» mövzusunda nəyə görə adamların sərt reallığın dilində danışmağa gücləri çatmadığını öyrənə-öyrənə Azərbaycan kültüründə seksual repressivliyin sonuclarına çıxmaq olar.

Onu da deyim ki, mənim dərinliyə qarşı çıxmağımın çağdaş elmdə paralelləri var. Məsələn, deyim var ki, post-modernizmdə mahiyyət axtarışı boşuna buraxılır. Karl Poper isə söyləyirdi ki, böyüklərə pərəstişdən qurtulmaq mədəniyyət üçün çox önəmlidir. Belə bir pərəstişi biz Orta çağ müsəlman tekstləri ilə bağlı bütün araşdırmalarda görə bilərik. Burada mərkəzdə dahilər və onların tekstləri durur. Kimsə həmin çevrədən qıraq yazarı, tekstləri öyrənirsə, çalışır öyrəndiklərini də bu çevrəyə salsın, yəni sübut etsin ki, araşdırdığı Böyüklər, böyük şəxsiyyətlər, böyük tekstlər sırasındadır, sadəcə, indiyənəcən bunu bilməyiblər.

Anti-dərinlik metodolojisi Orta çağ Azərbaycan miniatürlərini, dekorativ tekstlərini, memarlığını, musiqisini dərin mənalar vermək gücəntisindən qurtarardı. Ənənəvi olaraq belə düşünülür ki, biz xalça naxışlarının buta simvolunda mifoloji mənanın gizləndiyini açanda, miniatürlərdə psixoloji semantikanı üzə çıxaranda, memarlıq tikilisinin günbəzində və korpusunda mikrokosmda makrokosmun görükdürüldüyünü yazanda, işimiz araşdırma kateqoriyasına düşür. Ancaq bu yolu və bu metodolojini danmadan alternativ yolu da tutub getməyi bacarmalıyıq. Onun üçün də
alternativ yolu açan yönəldiciləri sadalayaq:

1. Ənənəvi olaraq «araşdırıcı - Ortaçağ teksti» birincinin ikinciyə heyranlığı, ikincinin dərinliyinə can atmağı üstündə qurulub. Alternativ durumda araşdırıcı Ortaçağ tekstinə heyranlığı ağıllı və özgür (azad) adamın bütün emosional spektrindən seçmələrlə əvəz edir: araşdırıcı tekstlə boğuşmaqdan tutmuş, tekstə kinayəyəcən istənilən yanaşmanı seçir. Araşdırıcı dərinliyə can atmanı, məsələn, açıq mistifikatorluqla əvəz edir və oxucu da görür ki, araşdırıcının mistifikatorluğu tekst adından girdirmə dərinlik soxuşdurmaq üçün deyil, tekstin dərinsizliyini gizlətmədən semantik bolluq yaratmaqdır. Tekst üstünə hər hansı ağıllı, maraqlı, dəbərtmə düşüncələr söyləmək elmi diskurs üçün yetərlidir. Bu, əslində, poststrukturalist araşdırıcı tipinə uyğun gəlir.

 2. Bu yeni araşdırıcı dərinlik prinsipi ilə Ortaçağ tekstləri arasında ayrı-seçkilik salıb dahilərin tekstləri ilə adilərin tekstlərini bölgüləndirənlərə qarşı duraraq qəsdən ən maraqsız, dəyərsiz sayılan tekstləri seçir və bu tekstlərdən semantik bolluğa, güclü diskurslara çıxmaq bacarığını göstərir (prsixoanalizdə belə şeylər çox olub). Beləliklə, Nizami Gəncəvini, Nəsimini, Füzulini boş buraxıb Ortaçağın səlnamələrindəki ən adi situasiya və olaylara, ən adi deyimlərə keçmək, onların yozumunda klass göstərmək çağı çatıb. Beləcə, Ortaçağ Azərbaycan kültürünü «mərkəzsizləşdirmək» vaxtı da yetişib.

3. Tekstdə «gizlənmiş mənaları» tapmağı teksti götürüb istənilən məkan və zaman istiqamətində yola çıxmaqla əvəz etmək gərəkdir. Mən Şəriətin insan təsvirinə qoyduğu yasaqdan çağdaş dünyada virtuallığın qorxusuna çıxmışdım və bunu ənənəvi «dərinlik» paradiqmasında Şəriət yasağında gizlənmiş və XX yüzildə mənası açılan hikmət kimi yozmuşdum. Əslində isə bu, mənim özümü də, başqalarını da aldadan mistifaksiya idi. Şəriət yasağında min il sonra sirri açılan dərinlik yoxdur. Sadəcə, var şəriət yasağı və XX yüzil virtuallığı: yasaqla yola çıxıb onu virtuallıqla toqquşduranda heçlikdən (vakkumdan) qığılcım parlayır, heçdən var yaranır.

4. Bu baxımdan Orta çağ tekstlərinə səbəb kimi baxmaq gərəksizdir. Orta çağ indinin azəri intellektualları üçün bəhanə olmalıdır. Çağımızın intellektualı semantik bolluq yaratmaq üçün bəhanələr gəzir. Onun bacarığı onda açılır ki, Orta çağ tekstinin üstündə gəvəzəlik edir: ancaq bu gəvəzəlikdən oxuyanın zəhləsi tökülmür. Çağımızın intellektual ədası gəvəzəlik kimi bezdirməyən gəvəzəliyi etməkdir. Adamları əyləndirən, adamlara öz kültürünü maraqlı edən intellektual fırıldaqlar yapmaqdır.

Niyazi Mehdi

Kultura.Az