Əli Əkbər: Hörmətli başqan, dəvətimizi qəbul etdiyinizə və çay süfrəsi arxasında siyasətdən uzaq mövzulardan söhbət etməyə razılıq verdiyinizə görə təşəkkür edirəm. 

İlk sualım belə olacaq: İnsanlar siyasətçilər haqqında onların siyasətçi olmalarından savayı daha nələri bilməlidirlər? Məsələn, onların ailə həyatı, ədəbiyyat və musiqi zövqləri insanlara maraqlı olmalıdırmı?..

İsa Qəmbər: Bilməlidirlər deməzdim, deyərdim ki, buna haqları var. Prinsip etibarilə insan təbiətində daim bir maraq var. İnsan həmişə başqaları haqda daha çox şey bilmək istəyir. Əgər bu insan məşhurdursa və əgər ictimai rəyə görə “daim xalqı aldatmağa çalışan” siyasətçidirsə bu maraq daha da artır. Ona görə də, insanlar onlara aldanmamaq üçün onlar haqqında daha çox şey bilmək istəyirlər. Zənnimcə, siyasətçilər özləri də insanların onlar haqqında daha çox məlumatlı olmasında maraqlıdırlar, çünki normal ölkələrdə siyasətçilər seçicilərin səslərinə güvənirlər. Seçicilər isə onlara daha xoş gələn və onlarda daha çox güvən hissi oyadan siyasətçilərə səs verirlər. Mən deyərdim ki, bu qarşılıqlı maraqdır. 

Əli Əkbər: 90-cı illərdə siz fəal şəkildə mədəni tədbirlərdə iştirak edirdiniz. Sizə tez-tez sərgilərdə, tamaşalarda, operada rast gəlmək olardı. Son illərdə isə xalq arasına daha az çıxırsınız. Vaxtınız yoxdur, yoxsa maraq itib?

İsa Qəmbər: Vaxtın az olması faktdır. Hamı soruşur ki, “müxalifət nə ilə məşğuldur?” Halbuki bizim üçün siyasətdən əlavə başqa bir şeyə vaxt tapmaq çox çətindir. Lakin bu yeganə səbəb deyil. Haqlısınız, əvvəllər mən teatra, operaya, konsertlərə daha tez-tez gedirdim. Hazırda mədəniyyət ocaqlarını daha az-az ziyarət edirəm, çünki hər şey çox siyasiləşib və son dərəcə inhisarlaşıb. Bu müəssisələrin direktorları biz bu müəssisələri ziyarət etdikdə özlərini narahat hiss edirlər. Mən onlar üçün problem yaratmaq istəmirəm, ona görə də, tamaşa və konsertlərə yalnız iki halda gedirəm: ya özüm bunu çox istədiyimdə, ya da təkidlə dəvət olunduğumda. 

Əli Əkbər: Öz iştirakınızla onlar üçün hansı problemləri yaradırsınız? Müəssisələrin direktorlarını işdən azad edirlər, onları cəzalandırırlar? Yoxsa sizə yaxınlaşıb oranı tərk etmənizi xahiş edirlər?

İsa Qəmbər: Yox, sonuncu hələ baş verməyib və ümid edirəm ki, heç vaxt baş verməz. Lakin mən görəndə ki, bu insanlar mənimlə əlaqələrini məhdudlaşdırmağa çalışırlar, yuxarıların qarşısında başı aşağı olurlar, mənə münasibətdə özlərini günahkar hiss edirlər, o zaman mən də narahat oluram. Buna görə də mədəniyyət ocaqlarını daha az ziyarət edirəm. 

Elmir Mirzəyev: Bu, cəmiyyətdə olan ümumi qorxu atmosferi ilə bağlıdır yoxsa ayrı-ayrı şəxslərin təşəbbüsüdür?

İsa Qəmbər: Bu sözsüz ki, iqtidarın yanaşmasıdır. Onlar ümumi qorxu mühiti yaradırlar ki, hər şey və hər yer nəzarət altında olsun. Sirr deyil ki, avtoritar hakimiyyət daim totalitarizmə can atıb və atır. Azərbaycanda buna nail ola bilmirlər, amma yenə də cəhd edirlər. Başqa bir tərəfdən isə, hakimiyyət istəmir ki, müxalifət cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilsin. Hər vəchlə cəmiyyəti nəinki müxalifətin təsirindən, hətta onun iştirakından məhrum edir. Onların fikrincə, cəmiyyət və müxalifət arasında əlaqə nə qədər az olarsa o qədər yaxşıdır. Məhz bu yanaşmaya görə də bu cür xoşagəlməz vəziyyət yaranır. Ümumilikdə isə, bir çox mədəniyyət xadimləri bizə qarşı müsbət yanaşırlar və onlardan çoxusu ilə normal münasibətlərim olub və indi də var. 

Elmir Mirzəyev: Bir neçə il öncə Rusiya nazirlər kabinetində böyük bir qalmaqal baş vermişdi. O zaman mədəniyyət naziri, cənab Sokolov - əvvəl o Moskva Konservatoriyasının rektoru idi, bildirmişdi ki, “Rusiyada mədəniyyət yoxdur, bizim ölkəmizdə yalnız asudə vaxtın keçirilməsi var”. O, eləcə də, bildirmişdi ki, “böyük rus mədəniyyəti öz tənəzzülünü yaşayır və bu hal, birbaşa hakimiyyətin yürütdüyü siyasətlə bağlıdır”. Bu kifayət qədər cəsarətli bir bəyanat idi. Kabinetin bu sahəyə heç bir aidiyyatı olmayan üzvləri ona etiraz etdilər. Onları, əlbəttə ki, anlamaq olar. İnsanların üzlərinə həqiqəti deyəndə bunu sevmirlər. Onlarda mədəniyyətin olmadığı deyiləndə isə, bunu heç qəbul edə bilmirlər. Siz necə hesab edirsiz, Sokolovun sözlərini Azərbaycana aid etmək olarmı?

İsa Qəmbər: Bu kifayət qədər güclü və əsaslı bir bəyanat idi. Azərbaycan və Rusiyada, habelə digər postsovet ölkələrindəki vəziyyət və baş verən proseslər bənzərdir, çünki bunlar tip baxımından oxşar cəmiyyətlərdir. Buna görə də, orda baş verənlər Azərbaycana yetəri qədər yaxındır, eləcə də əksinə. 

Yeri gəlmişkən, rus bədii elitasının bir çox tanınmış aparıcı nümayəndələri məhz bu barədə yazırlar. Məsələn, Vladimir Sorokin öz əsərlərində Rusiyanın yaxın apokaliptik gələcəyindən danışarkən orada bu gün baş verənlərdən, praqmatik maraqların prinsiplər və mənəvi dəyərlər üzərindəki üstünlüyündən, ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni həyatın inhisarlaşmasından yola çıxır. Bu səbəbdən mədəniyyət nazirinin bəyanatına məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır. 

Amma, düzünü desəm, mən Rusiya mədəniyyəti üçün çox narahat deyiləm, çünki, Rusiya bir fenomendir və hətta ən çətin vəziyyətlərdə belə çox güclü yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar, intellektuallar yetişdirir. Düşünürəm ki, siz haqlısız, bu deyim, Azərbaycana Rusiyadan daha çox uyğundur. Çünki Azərbaycan 9 milyon əhalisi olan kiçik bir ölkədir və burada avtoritarizm Rusiyada olduğundan daha güclüdür. Bizim hökümət üçün mədəni həyatın və cəmiyyətin intellektual inkişafını məhdudlaşdırmaq Rusiyadakından daha asandır. Azərbaycanda bu problem daha sərt şəkildə hiss olunur. Lakin, mən düşünürəm ki, Azərbaycanda da musiqi, ədəbiyyat və digər incəsənət sahələrində fəaliyyət göstərən 15-20 insan var ki, onlar cəmiyyəti mədəni tənəzzüldən xilas edirlər. Belə məsələlərdə insanların sayı həlledici rol oynamır. Aşağı səviyyəli mahnıları dinləyən, ucuz yumoristik verlişlərə baxan on minlərlə insan ola bilər, lakin elə insanlar var ki, obrazlı desək, yüksək incəsənət bayrağını daşıyırlar və onunla heç zaman ayrılmırlar. Bu kifayətdir ki, cəmiyyət gələcək intellektual və estetik inkişafa ümidini itirməsin. 

Seymur Baycan: İsa bəy, mən bizim söhbətimizi ədəbiyyat istiqamətinə yönləndirmək istəyirəm. Bir dəfə həmkarlarımla məşhur əsərlərdən hansının – təbii ki, söhbət klassik əsərlərdən gedir, bugünkü Azərbaycana daha uyğun gəlməsi haqqında bir mübahisəmiz oldu. Kifayət qədər çox əsər adı çəkildi, lakin hamımız birmənalı şəkildə “Qarqantüa və Pantaqrüel” əsəri üzərində dayandıq. Bu əsər ölkəmizdə hökm sürən boşluğu daha uğurlu xarakterizə edir. Sizin fikrinizcə, hansı bədii əsər ruh baxımından Azərbaycandakı bugünkü vəziyyətə daha uyğundur?

İsa Qəmbər: Belə əsərlər çoxdur. Sözsüz ki, Fransua Rablenin “Qarqantüa və Pantaqrüel” əsəri cəmiyyətimizdəki bugünkü absurd vəziyyəti çox xatırladır. Hətta uşaq ədəbiyyatına aid olan “Çippolino” əsərini də xatırlamaq olar. Bu əsər totalitar cəmiyyətdəki vəziyyəti heç də uşaqsayağı təsvir etmir. Elə Sorokinin də əsərlərini göstərmək olar, düzdür, hələ ki, klassika olmasa da. Xüsusilə bugünkü vəziyyətin necə təhlükəli gələcəyə apardığı göstərilən “Opriçnikin günü” əsəri. Belə əsərlər kifayət qədər çoxdur və yəqin ki, vəziyyəti bir çox politoloq və ekspertlərdən daha dəqiq analiz edən, hadisələrin inkişaf istiqaməti ilə bağlı daha dəqiq proqnozlar verən onlarla ədəbi şedevrlər var. 

Əli Əkbər: Bir halda ki, söhbət ədəbiyyatdan düşdü, bir anlıq təsəvvür edin ki, siz yazıçısınız. Qarşınızda belə bir seçim var - qəhrəmanınızın prototipi kimi ya Heydər Əliyevi, ya İlham Əliyevi seçməlisiniz. Sizi yaradıcı şəxsiyyət kimi bu iki siyasi fiqurdan hansı daha çox maraqlandırardı?

İsa Qəmbər: Heydər Əliyevin adını desəm orijinal olmaram. Və yalnız ona görə yox ki, o özü özünü yaratdı, sıravi sovet gəncindən sovet imperiyasının rəhbərlərindən birinə, sonradan isə Azərbaycanda avtoritar rejimin yaradıcısına çevrildi. Eləcə də ona görə ki, mən onunla şəxsən tanış idim. 

Hazırkını isə mən qətiyyən tanımıram. Biz İlham Əliyevlə bir dəfə olsun görüşməmişik və ünsiyyətdə olmamışıq. Və əgər söhbət real insanların ədəbi qəhrəmanlara çevrilməsindən gedirsə, o zaman yaxşı və şəxsən tanıdığın, qarşılaşdığın və ünsiyyətdə olduğun, xarakterinə bələd olduğun obraz üzərində işləmək daha asandır. Amma, əgər sırf ədəbi işdən danışsaq, o zaman düşünürəm ki, istedadlı yazıçı, bugünkü prezidentin də davranışında maraqlı məqamlar tapa bilər, çünki, bugünkü rəhbərin tipi klassik diktator tipindən daha maraqlıdır. Amma yenə də bir çoxları deyir ki, Heydər Əliyevin obrazına bir çox əsərlərdə rast gəlmək olar, xüsusilə diktator obrazlarını mükəmməl şəkildə yaradan və təhlil edən Latın Amerikası yazıçılarında. Misal kimi ən azından Qabriel Qarsia Markesin “Patriarxın payızı”nı yaxud da Asturiasın “Cənab prezidenti”ni göstərmək olar. Avtoritar dövlət başçılarının digər tipi, məsələn öz bacarıqları ilə yox, atalarının köməyi ilə lider olan qızıl gəncliyin nümayəndələri isə ədəbiyyatda az işlənmiş bir mövzudur. 

Elmir Mirzəyev: Amma kinematoqrafiya ədəbiyyatdan daha irəli gedib. Bu vəziyyətə uyğun olan bir film var – “Korlar ölkəsi”.

Əli Əkbər: Yeri gəlmişkən, hansı əcnəbi filmlərin sizə təsiri olub, İsa bəy? Hansı rejissorlara üstünlük verirsiz?

İsa Qəmbər: Seçim etmək çox çətindir. Gənclik illərimdə Qriqoriy Kozintsev, Eldar Ryazanov, Mark Zaxarov, Andrey Tarkovskiy kimi rus rejissorlarının filmləri mənə çox təsir etmişdi. Əcnəbilərdən isə, təbii ki, öz neorealizmləri ilə italyan rejissorları. Yəqin ki, bunu Avropa filmlərinin sovetlərdə amerikan filmlərinə nisbətən daha asan yayılması ilə də izah etmək olar. Növbəti illərdə Spilberq, Koppola, Tarantino, Fatih Akın və digər rejissorların şedevrlərini görmək nəsib oldu. Lakin mənim favoritim öz “Qu Quşu yuvası üzərindən uçarkən” və “Xalq Larri Flintə qarşıdır” filmləri ilə Miloş Formandır. 

Elmir Mirzəyev: İsa bəy, mənim sizə belə bir sualım var: klassik monarxiyalar uzun müddət, minilliklərlə mövcud olublar. Öz sakral hakimiyyətlərini onlar tanrıdan alırdılar. Keçən əsrin 80-ci illərində dünya ilk dəfə monarxiyanın yeni növü ilə tanış oldu – kommunist sülaləsi. Koreya diktatorunun ölümündən sonra biz ilk dəfə kommunist şahzadə gördük. Təəssüf ki, keçmiş Sovet İttifaqında ilk sülaləni biz azərbaycanlılar yaratdıq. Lakin ənənəvi sakral və kral və ya kommunist sülaləsindən fərqli olaraq, bizim sülaləmizin Ruhnamə və Çuçxe tipli kitabı yoxdur. Yəni ki, ideologiya yoxdur. Beləliklə, avtoritarizm və totalitarizm arasındakı sərhəd necə müəyyənləşir? Siz bizim monarxiya ilə sakral sülalə rejimi arasında bənzərlik görürsünüzmü?

İsa Qəmbər: Məhz buna görə də bu gün Azərbaycan hakimiyyəti öz mifini yaratmağa çalışır. Bu mif çox banal və sadədir. Mahiyyəti isə bundan ibarətdir ki, Azərbaycan dövlətini yaradan dahi rəhbər olub. O dövlətin banisidir və onun ideoloji irsi bu dövlətin mövcüdluğunun qarantıdır. Bu mifin primitivliyi və uğursuzluğu hətta İlham Əliyeva belə aydındır. Xatırlayırsınızsa hakimiyyətə gəlişinin elə ilk aylarındaca o, Azərbaycan Ensiklopediyasının rəhbərləri ilə görüşmüşdü və bu zaman ona təqdim olunan ensiklopediya məqalələrində respublika tarixində atasının rolunun o qədər də müsbət əksini tapmaması ilə bağlı narazılığını bildirmişdi. Və orda o, emosional bir şəkildə demişdi ki, “Əgər siz bu gün, mən prezident ola-ola belə şeylər yazırsınızsa, mən getsəm nələr yazarsınız?”. 

Yəni o aydın bir şəkildə anlayır ki, o hakimiyyətdən getdikdən sonra bu mif sabun köpüyü kimi “pırt” edib yox olacaq. Çünki onun bütün əhalini öz toxunulmazlığına inandıracaq və totalitar cəmiyyətin əsasına çevriləcək ciddi təməli yoxdur. Bu məsələdə bizim, təbii ki, bəxtimiz gətirib. Avtoritarizm elə bir quruluşdur ki, burda qərarlar yalnız bir lider - dövlət başçısı tərəfindən, yaxud onun ən yaxın ətrafı tərəfindən verilir. Totalitarizm isə hakimiyyətdə olanlar tərəfindən təklif olunan əsas ideyalarla cəmiyyətin əksəriyyətinin razılığı olmadan mümkün deyil. Azərbaycanda xoşbəxtlikdən bu yoxdur. Əhalinin çoxu anlayır ki, müstəqil dövlət yaradan və onun uğurlu inkişafının əsas vektorlarının çizən müdrik və böyük rəhbər haqqında olan mif həqiqətəuyğun deyil. 

Əli Əkbər: Yenə də totalitarizm boz avtoritarizm yaxud neomonarxiyadan daha maraqlıdır. Kommunist quruluş yalnız dissidentlərin deyil, yaradıcı insanların fəaliyyəti üçün də geniş məkan yaradırdı. Avtoritarizmdə isə tənəzzül, bütün məvhum və dəyərlərin dəhşətli deqradasiyası və homogenləşməsi baş verir. Misal kimi yalnız Azərbaycan deyil, Belarus və Mərkəzi Asiya ölkələrini də göstərmək olar. Şimali Koreyada, totalitarizmin sonuncu bastionunda Kim İr Sen, səhv etmirəmsə, film çəkirdi. 

Elmir Mirzəyev: Türkmənistandan Qurbanqulu Berdimuhammedov gitarada ifa edir. Bu adam, böyük ehtimalla Pelevinin qəhrəmanlarındandır. Görünür sərt türkmən iqlimi pelevenliklə əvəz olunub. Ruhnamə isə öz aktuallığını itirdi. 

Əli Əkbər: Eybi yox, Qurbanqulu hələ gəncdir. Həyatı qabaqdadır. Bəlkə nəvaxtsa öz kitabını yazar?

Elmir Mirzəyev: Yazmaz. Onun oxuduğu mahnı, sakrallığını məhv etdi. O, artıq kitab yaza bilməz. 

Qeyd. Təəssüf ki, Elmir Mirzəyev yanılmışdır, çünki bu müsahibədən bir həftə sonra, Türkmənistan hakimiyyəti Qurbanqulu Berdıməhəmmədovun öz kitabını yazmaqda olduğunu rəsmən açıqladı (Qafqazinfo).

İsa Qəmbər: Yeri gəlmişkən mən tamaşaçıların üzünə baxırdım: bəziləri onun üzünə fəxrlə, digərləri təəccüblə, başqaları isə çaşqınlıqla baxırdılar. 

Elmir Mirzəyev: Yəni Firon mahnı oxuya bilməz. O, yerində oturmalı və susmalıdır. 

Seymur Baycan: Amma mən sizə, toyda tvist oynayan Azərbaycan prezidentinin videosunu xatırlada bilərəm. Hamı baxırdı, sevinirdi, qürur duyurdu, fəxr edirdi. Bəlkə siz şişirdirsiz? Zaman zaman hamımızın istirahətə ehtiyacımız olur... 

İsa Qəmbər: Düzdür, amma, bu tvist onun obrazına xələl gətirmədi. Axı onun güclü, iradəli rəhbər obrazı yoxdur. Telefona çəkilmiş video başqa, prezidentin gitarayla səhnəyə çıxıb ikiminlik tamaşaçı kütləsi qarşısında mahnı ifa etməsi başqa. 

Əli Əkbər: Yenə də, nə üçün avtoritarizmdə hər şey bu qədər sıxıcı və darıxdırıcıdır?

Seymur Baycan: Totalitarizmdə hər şey şəndir?

İsa Qəmbər: Ya mən sizin fikrinizi sona qədər anlamadım, ya da mən sizinlə razı deyiləm. Sizinlə razı deyiləm ki, avtoritarizmlə müqayisədə totalitarizm daha yaxşıdır. Necə deyərlər, iki şərdən daha az ziyan verənə üstünlük verilir. Yenə də, avtoritarizmdə öz mövqeyini bildirməyə cəsarət edən insanlar az deyil və hakimiyyətdə olanlar bu və ya digər səbəblərdən buna dözməlidirlər. Totalitarizmdə isə bu mümkün deyil.

Bax siz dissidentlərdən danışırsız. Elə Sovet İttifaqını götürək. Bir çox insanlar Saxarov və digər dissidentlərin fəaliyyəti haqqında yalnız yenidənqurmadan sonra xəbər tutdular. Yəni ki, totalitarizmdə fərqlidüşüncəlilik praktiki olaraq mümkün deyil, nadir qoçaqlar adətən tanınmadan və cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmədən yoxa çıxırlar. O fikirlə razı deyiləm ki, totalitar cəmiyyətdə yazıçılar üçün yazmaq daha rahatdır. Mənim fikrimcə bu yalnış düşüncədir. Bu. belə bir vəziyyəti xatırladır: iki şəhər arasında keyfiyyətli asfaltlanmış yol salınıb və sən bir saat, saat yarıma A şəhərindən B şəhərinə çatırsan. Başqa məsələ, əgər yol ümumiyyətlə yoxdursa. Sənin yolunu ya dağlar, ya meşələr kəsib və sən bütün bu maneələrdən piyada keçməlisən. İkinci yol təbii ki, məşhurluq gətirir. Axı sən günlərlə, bəzən isə həftələrlə yol axtarışında dolaşıb, hətta qəhrəmanlıqlar göstərmisən. Lakin indi hər şeyi bu qədər mürəkkəbləşdirmək nəyə lazım? Ezop dili – qul dilidir. Azad insan sadə şeylərdən çox mürəkkəb şəkildə yazmır və danışmır. O sətiraltı məna ilə yazmır, açıq danışır. 

Əli Əkbər: Lakin “İt ürəyi” əsəri məhz belə bir “meşə”də yaranmışdır.

İsa Qəmbər: Azad cəmiyyətlərdə yaradıcı insanlar daim yeni mövzular üzərində düşünürlər və yeni istiqamətlər formalaşdırırlar. Onlar cəsarətli, açıq və səmimidirlər. Totalitar cəmiyyətlərdə isə çox az insan düşündüyü şey haqqında yazmağa cəsarət edir. Bunun ağır nəticələri ola bilər. Bu baxımdan, düşünmürəm ki, totalitarizm ədəbi yaradıcılıq üçün əlverişli zəmin yaradır. 

Azad cəmiyyətlərdə, sözsüz ki, rəqabət daha çoxdur. Çoxlu istedadlı incəsənət adamı peyda olur, lakin, onlarçün müasir insana yeni, naməlum bir şey demək də çətinləşir. Tamaşaçının, oxucunun diqqətini cəlb etmək çətinləşir. Buna alışmaq və daim öz üzərində çalışmaq lazımdır, daha “İt ürəyi”nin rahat yazıldığı totalitar cəmiyyət haqqında düşünmək yox. Yeri gəlmişkən, biz Bulqakovun azad cəmiyyətdə hansı zirvələri fəth edəcəyini yalnız təxmin edə bilərik. 

Əli Əkbər: Bəs cahil, amorf, Azərbaycan tamaşaçısının, oxuyucusunun diqqətini nə ilə cəlb etmək olar?

İsa Qəmbər: Banal görsənə bilərəm, lakin, Azərbaycan tamaşaçısının teatr, opera, yeni ədəbiyyat nümunələrinə maraq göstərməsi üçün Azərbaycanda həyat səviyyəsi bugünkindən daha yüksək olmalıdır. Bir tikə çörək, ailəsini necə dolandırmaq, uşaqlarına bir kilo almanı necə almaq barədə düşünən insan kino və ədəbiyyatda olan yeniliklər haqqında düşünməyəcək. 

Seymur Baycan: Lakin bizim kitablarımızı elə məhz imkansız insanlar alırlar, milyonerlər yox.

İsa Qəmbər: Mən sizin diqqətinizi çoxsaylı aspektlərdən yalnız birinə cəlb etdim. Lakin mən yenə də əminəm ki, ədəbiyyat və incəsənətə maraq yalnız azadlıq olan və orta sinif inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə mövcuddur. Orta sinfin nümayəndələri millioner deyillər, lakin yenə də, bir tikə çörəkləri və sabahkı günə əminlikləri var. Məhz bu təbəqə insanlar bədii əsərlərin başlıca istehlakçılarıdırlar. Bu mənada Azərbaycanda bu problem daha çox sosial-iqtisadi məsələlərlə bağlıdır, nəinki intellektual və sivilizisaion məsələlərlə. Mən bundan əminəm. Axı 30 il öncə yüz minlərlə insanlar kitab oxuyurdular. Yeni ədəbiyyatı əldə edirdilər, onları almaq üçün uzun növbələrdə gözləyirdilər. 

Seymur Baycan: İsa bəy, bu gün keçmişdə insanların çox kitab oxuması ilə bağlı xeyli danışırlar. Eyni zamanda, ötən illərin kitab mağazaları, bədii-publisistik əsərlərin, elmi jurnalların tirajları haqqında da danışılır. Biz də sovet dövründəki kitab maniyasının şahidləri olmuşuq, buna görə də ötən illərin mədəni inkişafını mədəniyyətin bugünkü vəziyyəti ilə müqayisə edə bilərik. Və mənim sualım, bu xatirələrin əsasında qurulmuşdur. İsa bəy, öz tələbəlik illərinizi yaxud tələbəlikdən sonrakı zamanları xatırlayın. Bizə sovet dövründəki kitab bumundan nə danışa bilərsiniz? Məsələn, siz özünüz ədəbi dərnəklərdə iştirak edirdiniz?

İsa Qəmbər: Xeyr, mən ədəbi dərnəklərə getmirdim. Mənim bir az fərqli marağım var idi: mən Azərbaycan tarixi ilə bağlı dərnəyin üzvü idim. Ədəbiyyat sahəsində isə xatırlayıram ki, o zaman bir sıra çox yüksək tirajları və satış reytinqləri olan qəzet və jurnallar var idi: “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan” jurnalı, “Ulduz” jurnalı. Tarix fakültəsindən bir çox kurs yoldaşlarım bu jurnalların daimi oxucuları idilər. Biz onlarla bu jurnallarda çap olunan yeni ədəbiyyat nümunələrini və digər müxtəlif kitabları müzakirə edirdik. Heç də kollektiv məcburetmə olmadan çox böyük həvəslə teatrlara və operaya gedirdik. İndikindən çox oxuyurduq və ədəbiyyatda yeni meyllərlə maraqlanırdıq. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, rusdilli əhalinin dünya ədəbiyyatını izləmək imkanı daha geniş idi. Rusdilli dostlarımla əcnəbi yazarların roman, hekayə, povestlərini müzakirə edirdim. Mütaliə bugünkünə nisbətən daha kütləvi hadisə idi. Kitab mağazalarında daha çox insan var idi. Makulatura məntəqələri qarşısında böyük növbələr var idi, o zaman verilən talonlarla qərb müəllifərinin əsərlərini - Dyuma, Drüon, Borxes, Jul Vern, eləcə də rus klassiklərinin – Çexov, Dostoyevski, Qoqolun çoxcildlik əsərlərini əldə etmək olardı. İnsanlar kitabları yalnız divar kağızının rənginə uyğun rəfdə yerləşdirmək üçün deyil, onları oxumaq üçün alırdılar. Çünki, sovet meyarlarına görə orta sinif bir tikə çörək haqqında düşünmürdü. İnsanlar əmin idilər ki, işləri və 150-200 rubl maaşları sabah da olacaq. İnsanlar öz qənaətbəxş maaşlarına yaşayırdılar və həm kitab oxuyurdular, həm də teatra gedirdilər. Yəni onların mənəvi qidaya da ehtiyacları var idi.

Ardı var...