(Kurs: “Lev Tolstoy hamıya qarşı”. 5-ci audiomühazirənin mətni)

Ölüm mövzusu hər bir rus yazıçısının yaradıcılığında ən vacib yeri tutur. Bizim görkəmli puşkinşünasımız Valentin Semyonoviç Nepomnyaşşi bir dəfə rus mədəniyyəti ilə Avropa mədəniyyəti arasındakı fərqi izah etməyə çalışmışdı. Aydındır ki, aradakı ümumi cəhətlər çoxdur və rus mədəniyyəti əsasən Avropa mədəniyyətindən yaranıb, bütün bunlara baxmayaraq fərqimiz nədədir? Çünki biz hiss edirik, bu iki mədəniyyəti bir-birindən nəsə ayırır. O deyirdi ki, Avropa mədəniyyəti Milad bayramı mədəniyyətidir. Avropada əsəs dini bayram Milad bayamıdır. Biz hamımız Milad bayramının Avropada necə təntənəli şəkildə qeyd edildiyi yaxşı bilirik. Rusiyada isə əsas dini bayram Pasxadır. Niyə belədir? Milad, İsanın mövludu, dünyaya gəlişi və dünyanın dəyişilməsidir. Pasxa isə İsanın ölümü və dirilməsidir, bununla belə yenə də hər şeydən əvvəl çarmıxda ölümdür. Görəsən, niyə məhz Pasxa Rusiyada başlıca dini bayram olmuşdur? Şübhəsiz ki, bu, rus mədəniyyətinin özəlliyindən xəbər verir.

Rus ədəbiyyatında, əlbəttə ki, ölüm mövzusu böyük yer tutur və Tolstoy da istisna deyil. Bu mövzu onun həm yaradıcılığında, həm həyatında böyük rol oynayıb, özü də təkcə Tolstoyun dünyaya tamamilə fərqli baxmağa başladığı onda əmələ gəlmiş ruhi çevrilişdən sonra deyil, həm də yaradıcılığının əvvəllərində mühüm rol oynayıb. 1859-cu ildə “Qiraət üçün kitabxana” jurnalında onun ictimaiyyət arasında bir qədər çaşqınlıq yaradan “Üç ölüm” adlı kiçik hekayəsi nəşr olundu. Qısaca desək, hekayədə üç ölümdən bəhs edilir. Biri vərəmdən əziyyət çəkən xanımın ölümüdür. Qadın əri ilə birlikdə sağalmaq üçün İtaliyaya getməyə çalışır. O zamanlar vərəmin irəlilədiyi mərhələdə ondan sağalmaq mümkün deyildi; Məsələn, Çexovun vərəmdən öldüyü hamımıza məlumdur. Qadın xaricə getmək istəyir, İtaliyaya çatacağına və sağalacağına inanır. Ər başa düşür ki, arvad çox güman ki, hətta Berlinə də çata bilməyəcək, yaxşısı burada malikanədə qalmaqdır. Qadın isə deyir: “Yaxşı, evdə nə var?.. Evdə ölüm?” Və bu ölüm qorxusu, yer üzündəki fərdi varlığını itirmək qorxusu sanki bu xanımın obrazında təcəssüm olunur. İkinci ölüm, onlar İtaliyaya gedərkən yolüstü düşdükləri arabaçı daxmasında baş verən mujikin ölümüdür. Adi bir mujik, ölümdən qorxmadan, itaətkarlıqla, sakitcə, rahat dünyasını dəyişir. Üçüncü ölüm isə bu mujikin məzarına xaç qoymaq üçün meşədə kəsilən palıd ağacının ölümüdür. Bu ağac sadəcə olaraq aşır və sonra Tolstoy belə bir detalı təsvir edir: elə bil digər ağaclar hətta sevinirlər ki, yer boşaldı və günəşin şüası çoxaldı. Yəni yıxılan bu ağac ölərək digər ağaclara daha çox gün işığı yaradır.

Publika bu hekayəni oxudu, bir çoxu çaşqınlıq içində idi. Xanımın ölümü – bəli, şıltaq, naz-nemət içində böyümüş qadındır, ölümdən qorxur, itirəcək nəyisə var. Mujikin ölümü də başa düşüləndir: o mujikdir, kəndlidir, itirməyə heç bir şeyi yoxdur, çətinlik içində yaşamışdır və orada, axirətdə bəlkə də onun üçün yaxşı olacaq. Bəs ağacın ölümünün bununla nə əlaqəsi var? Bu erkən Tolstoydur, 1858-ci ildir. Bu, hələ ki, “İvan İliçin ölümü”nü yazmış və insanın ölmə prosesini, insanın bu an nələr hiss etdiyi ətraflı şəkildə göstərmiş Tolstoy deyil. Bu, yalnız axırıncı məqamda yer üzündə yaşamağın mənasını dərk edən knyaz Andreyin ölümünün təsvir olunduğu “Hərb və Sülh”ün Tolstoyu da deyil. Bu ölüm Nataşanın gözləri qarşısında baş verir və o həmçinin bu hadisədən sonra dəyişilir.

Bu, çox cavan Tolstoydur. Ancaq bu üç ölüm halı içində onun ağacın ölümünə üstünlük verdiyi artıq göz qabağındadır. Ağac ən düzgün şəkildə ölür: o, başqalarının yaşayışı üçün yer boşaldır və sadə bir mujikin məzarı üzərində xaç olur.

Əslində, bu hekayə artıq Tolstoyun ölümə olan münasibətini özündə ehtiva edir, sonradan o, bu mövzunu şüurunda inkişaf etdirəcək. Çünki o həmişə ölüm haqqında düşünəcək. Əgər biz Tolstoyun gündəliklərini (13 cilddən ibarət) oxusaq, görərik ki, bütün gündəliyin leytmotivi ölüm haqqında düşüncələrdən ibarətdir: necə ölməli, ölümdən sonra nə var, insan niyə yaşayır. 1870-ci illərin sonu – 1880-ci illərin əvvəllərində onun ruhi, mənəvi çevrilişi əsasən ölüm qorxusu ilə diktə edilmişdi. Tolstoy bu barədə “Etiraflar”ında açıq yazır.

Tolstoy orada yazır ki, bir gün o birdən-birə yer üzündə varlığının tamamilə mənasız olduğunu başa düşdü, çünki öləcək. O, yazırdı: yaxşı, çox varlı mülkədar oldum, dörd min, altı min, iyirmi min desyatin torpağım əlimə oldu – bəs sonra? Axı mən öləcəyəm. Yaxşı, məşhur bir yazıçı oldum, Şekspirdən də məşhur odum. Hə, nə olsun? Onsuz da öləcəyəm. Və bu ölüm düşüncələri, insanın varlığını mənasızlaşdıran ölüm barədə fikir, əslində onu mənəvi, ruhani dönüşə gətirib çıxarır.

Amma buna qədər, 1869-cu ildə Tolstoy “Hərb və Sülh”ü yekunlaşdırdığı vaxt daha sonralar “Arzamas dəhşəti” adlanacaq hadisə başına gəlmişdi. Müxtəsər əhvalat belədir: o, bu nəhəng romanı (xüsusilə son səhifələrini) böyük bir gərginlik içində yazmışdı. Baş ağrıları var idi, buna görə, dincəlməyə qərar verir. Qəzetlərdən birində oxuyur ki, Penza quberniyasında bir malikanə olduqca ucuz qiymətə satılır və bu mülkə baxmağa yollanır. Bu vaxt, yəni mülkə gedən yolda Arzamas mehmanxanasında böyük bir qorxu hissinə qapılır. Gecə qəfildən onu qorxu bürüyür, bunun səbəbi bəlli deyil. Ertəsi gün bu qorxu təkrarlanır, amma artıq buna hazır idi və buna görə də bu dəfə daha asan sovuşur. Həmin gün Tolstoy başına gələnlər barədə həyat yoldaşına məktub yazır, ancaq bu məktubda dəhşət və ölüm qorxusu barədə heç nə yoxdur. Lakin 15 il sonra, onda mənəvi çevriliş başlandıqda, “Dəlinin qeydləri” povestini yazır, povestdə bu hadisəni xatırlayır və onu ölüm qorxusu kimi təsvir edir. Üstəlik, ölüm bu hekayətin qəhrəmanı kimi göstərilir. Ölüm peyda olub deyir ki, sənin yanına gələn mənəm.

“Etirafla”da Tolstoy yazır ki, onun başına gələn hadisə eynən bir şərq pritçasında var, o bir səyyahın başına gələnlərdən bəhs edir. Səyyah səhrada vəhşi heyvandan qaçarkən gəlib bir quyuya atılır və düşəndə quyunun divarlarından çıxmış kolun budağından sallanıb qalır. Səyyah baxıb görür ki, aşağıda quyunun dibində ağzından od püskürən əjdaha var, düşsə əjdaha onu qapacaq. Yuxarıda vəhşi heyvan, aşağıda əjdaha, özü isə budaqlardan yapışıb. Bu budaqları iki siçan gəmirir – biri qara, digəri ağ: gündüz və gecə, yəni zaman. O anlayır ki, gec-tez bu əjdahanın ağzına düşəcək. Amma nə qədər ki, bu budaqdan asılı halda qalıb, görür ki, budaqdan yabanı bal damcılayır və dili ilə balı yalamağa başlayır. Tolstoy yazır ki, bütün həyat, bütün alış-verişlər, mal-mülk, sənətlə məşğul olmaq – bunların hamısı müvəqqəti yabanı bal damcılarıdır, hər şey keçicidir. Nə olursa olsun, gec-tez, istənilən halda tezliklə düşüb öləcəksən.

Ölüm qorxusu mövzusu “Anna Karenina”nın finalında gözlənilmədən ortaya çıxır. Adətən hamı Annanın özünü qatarın altına atmağını xatırlayır. Hamının təsəvvüründə formalaşıb ki, bununla da roman bitir. Əslində, orada daha sonra Lyovin ilə Kitinin həyatının böyük hissəsi təsvir olunub. Lyovin gözəl ailə həyatından məmnundur, Kiti ilə tam xoşbəxtdir, buna baxmayaraq birdən intihar fikrinə gəlir. Ova getməkdən qorxur, kəndiri özündən gizlədir. Eyni şey ailə həyatının əvvəlində Tolstoyun başına gəlmişdi. Sonralar Tolstoy ova getdiyini və özünü vurmaqdan qorxaraq patron götürmədiyini xatırlayırdı. Kəndiri özündən gizlədir. Niyə? Bir tərəfdən ölüm qorxusu, digər tərəfdən intihara meyl. Tolstoy “Etiraflar”da çox qəribə bir vəziyyətdə olduğunu yazır. O, gah yeyə, yaşaya, nəfəs ala bildiyini, gah da nə yeyə, nə də nəfəs ala bildiyini yazırdı. Yəni bir tərəfdən yaşaya bilmirdi, çünki öləcəyini və həyatın mənasız olduğunu anlayırdı, digər tərəfdən yaşamaya bilmirdi, çünki orqanizm nəfəs almağı və yeməyi tələb edir. Bax belə mənasız qapalı çevrə.

Burada xilas nədə ola bilər? Əlbəttə ki, təkcə dində. Tolstoyun mənəvi sarsıntıları, ruhi çevrilişi şübhəsiz ki, dindar insana çevrilməsi ilə əlaqədardır. Bunu bilmək vacibdir: Tolstoy mənəvi çevrilişdən sonra mömin insandır. Bu insan üçün Allaha inanmaq həyatın ən vacib məsələsidir. Tolstoy “Etiraflar” əsərində birbaşa yazır ki, Allaha inanmadan həyat yoxdur. Əgər insan Allaha inanmırsa, o yaşamır. Eyni zamanda, Tolstoyda ruhi dönüş baş verəndə o Kilsəyə gəlir. Bu, bəlkə də müasir insana bir az qəribə gələ bilər: “Kilsəyə gəlmək” nə deməkdir? Bizim düşüncəmizdə XIX əsrdə insanları hamısı kilsə, din adamlarıdır. Əslində bu belə deyil. Dindar, əlbəttə ki, mujiklər, kəndli kütlələri idi. Oxumuş, təhsilli zadəganlara gəldikdə isə Pyotr, Yekaterina dövründən başlayaraq Kilsəyə və dinə qarşı azadfikirlilik və bir qədər saymazyana münasibət dəbdə idi. Bu, oxumuş insanlar arasında ümumi yayılmış davranış idi.

"Hərb və Sülh"ün başlanğıcını oxuyun: qoca knyaz Bolkonski və knyaz Andrey – tamam-kamal ateistlərdir! Bəli, zərurət yarananda onlar kilsəyə gedirlər, çünki kilsə olmadan xaç suyuna salınmaq, evlənmək olmaz, çünki Kilsə həm də insanın vətəndaş hüquqlarını təsbit edən bir institut idi. Amma heç birinin imanı yoxdur. Knyaz Andrey müharibəyə yollananda bacısı knyajna Marya ona xırda ikona verib deyir ki, “sənin baban da müharibələrdə bu ikonanı gəzdirərdi”, bu zaman knyaz Andreyin cavabı nə olur? O deyir: ver asım, pud deyil ki, boğazımı əzməz. Yəni zarafata zalır, bacısının xətrinə dəymək istəmir. Austerlisin səmasını biz daha sonra görəcəyik, yalnız sonra, ölümündən az əvvəl Andrey dindar insana çevriləcək və hər şeyə tamam fərqli şəkildə baxacaq. Yəni, bu, o dövrün ziyalıları arasında qəbul edilmiş düşüncə idi. Gənc Tolstoy da belə birisi idi.

Deməli, 1870-ci illərin sonu – 1880-ci illərin əvvəllərində onda mənəvi dönüş əmələ gəldikdə o çevrilib dindar insan olur. Tolstoyun tutduğu birinci iş kilsəyə getməkdir. Lakin Tolstoy ilə Kilsə arasındakı dostluq bir çox səbəblərə görə baş tutmadı. Tolstoy “Etiraflar”da bunu Yevxaristiya mərasiminin müqəddəsliyinə inana bilməməsi, çörək və şərabın həqiqətən İsanın qanına və bədəninə çevrildiyinə inanmaması ilə izah edir. O, bu ayini yerinə yetirilməsi vacib olan bir şərtilik kimi də qəbul edə bilmir. Bu, Tolstoyun xarakteridir: o, maksimalist idi. O yazırdı ki, əgər yolun çayın və ya gölməçənin kənarında, nazik buz təbəqəsi üzərindən düşübsə onu deşib materikə, torpağa, möhkəm zəminə qədər çatmaq lazımdır.

Öz düşüncəsində Tolstoy həmişə sona qədər getməyə çalışırdı. Yəni, əgər ayinə inanmırdısa, bunu sadəcə şərti ritual olaraq da qəbul edə bilməzdi. Əlbəttə ki, Tolstoyun kilsə adamı ola bilməməsinin başqa, çoxlu səbəbləri də vardı. Hər halda o, ağılın, idrakın pərəstişkarı, maarif əsrinin varisi idi. Ona görə dinin bu mistik, ritual tərəfi qəbuledilməz idi: Tolstoy ona inanmırdı, onu nağıl hesab edirdi. Eyni zamanda inanırdı ki, Allahsız yaşamaq, Allaha inam olmadan yaşamaq mümkün deyil, çünki o zaman ölüm qorxusu gəlir və həyat öz mənasını itirir.

Bu məsələ Tolstoyun şüurunda yaranan çox vacib konflikt idi. Adama elə gəlirdi ki, Kilsəyə gəldin və budur, xilas oldun. Xeyr, Tolstoy bu cür edə bilmir. O, öz dinini, öz imanın dayaqlarını axtarır. Bu mövzuda bir-birinin ardınca bir neçə yazı yazır – “Mənim inancım nədir?”, “Elə isə nə etməliyik?”. Onun başlıca dini traktatı, güman ki, “Allahın səltənəti sizin içinizdədir” yazısıdır. Burada o inancın təməlini izah etməyə çalışır, yazır ki, Allah mütləq, şübhəsiz mövcuddur, amma biz bunu bilmirik və bilə bilmərik. Onu insan cildində göstərmək yanlışdır. Kim demişdir ki, Allah insandır, o elə yox, bax belə görünür? Kim demişdir ki, o, əslində dərkediləndir? Yəni, Allah elə bir qeyri-məhdud, sərhədsiz şeydir ki, insan onun yalnız məhdud bir parçasıdır. Yəni insan Allahdan gəlir və ölümdən sonra ona qayıdır.

Bu, ümumi şəkildə Tolstoyun bir çox dini yazılarında və bədii əsərlərində inkişaf etdirdiyi inancının əsaslarını təşkil edir. Məsələn, Tolstoyun son dövr yaradıcılığının ən möhtəşəm əsərlərindən biri “Ağa və nökər” povestidir. Bu hekayənin olduqca sadə fabulası var: tacir, onun  sürücüsü olan mujiklə birlikdə çöldə çovğunun, boranın içində yolunu itirir və tələf olmaqla üz-üzə qalırlar. Onlardan biri digərini bədəni ilə örtməlidir. Sentimental janrın qanunlarına görə, əlbəttə ki, işçi öz ağasını bədəni ilə örtməlidir: sahibi xilas olacaq, işçi də öz missiyasını yerinə yetirmiş sayılacaq. Tolstoyda isə hər şey əksinə cərəyan edir: onun hekayətində tacir Vasili işçini öz bədəni ilə örtür, özü isə donur, amma işçi sağ qalır. Lakin bundan sonra inanılmaz şey baş verir. Tolstoy, bədii əsərdə, tacir Vasilinin ölümündən sonra onun başına gələnləri, dünya yüküdən azad olaraq necə asanlıqla və sözün həqiqi mənasında Allahın Padşahlığına keçdiyini göstərir. Niyə? Çünki o, bir insanın yer üzündə etməli olduğu başlıca işi görür: o özü uca ağa, ali sahibkar üçün işçi, nökər idi və Allah xatirinə başqa bir insanı xilas edərək özünü qurban verdi.

Digər tərəfdən, təxminən eyni vaxtda, Tolstoy hadisənin əksinə baş verdiyi “İvan İliçin ölümü” povestini yazdı. Onun finalı “Ağa və nökər”in finalına çox oxşayır, amma “İvan İliçin ölümü”nün əvvəli fərqlidir. İvan İliç xərçəng xəstəliyindən ölür, o ölümdən yaman qorxur, çünki qorxur ki, öz fərdiliyini, öz “mən”ini itirər. Yalnız ölüm yaxınlaşanda “mən”in əsas olmadığını, əsas şeyin Allah olduğunu, əsas şeyin əbədiyyət olduğunu başa düşdükdə, Allahın Padşahlığına belə bir sərbəst keçidi baş verir.

Problem həm də bu idi ki, Kilsə ilə münaqişəyə girməklə Tolstoy dövlət qurumu ilə toqquşmuş olurdu. Kilsə ayinlərini tanımamaq, kilsə ayinlərinə qarşı çıxmaq dövlət cinayəti idi. Rusiya pravoslav bir dövlət idi – bunu unutmamaq lazımdır. Buna görə də, Tolstoyun dini azadlıq mövzusunda yazıları 1905-ci ilə qədər, yəni söz azadlığı manifesti verilənədək, Rusiyada nəşr olunmadı. Həmin əsərlər yalnız xaricdə nəşr olunur, bura qeyri-leqal şəkildə gətirilirdilər.

Bundan başqa, 1901-ci ildə bütün Rusiyanı həqiqətən silkələyən və dünyada böyük rezonansa səbəb olan çox mühüm bir hadisə baş verdi. Tolstoyun kilsədən uzaqlaşdırılması adlanan hadisə baş verdi. Həqiqətən də, 1901-ci ilin fevralında Tolstoyun Pravoslav kilsəsindən qovulması aktı ortaya çıxdı. Formal olaraq, Tolstoyun kilsədən uzaqlaşdırıması xaric edilmə hesab olunmurdu. Yəni, “qovulma” sözü Müqəddəs sinod tərəfindən verilən aktda yer almamışdı. Akt “Qraf Lev Tolstoyun Kilsədən qopması ilə əlaqədar Müqəddəs sinodun müraciətnaməsi əsasında verilmiş qərar” adlanırdı. Daha sonra onun kilsədən niyə ayrılması açıqlanırdı. Orada yazılan hər şey həqiqət idi. O, kilsədən ayrılmışdı, ondan uzaq düşmüşdü, çünki heç bir kilsə ehkamlarını qəbul etmirdi və həqiqətən də Tolstoy bu ehkamları tanımırdı.

Tolstoyun ittiham olunduğu başqa məsələ (bu da həqiqət idi), 90-cı illərin sonlarında çıxmış “Dirilmə” romanının Yevxaristiya ayini təsvir olunan iki kiçik, uğursuz fəsildir. Burada romanın baş qəhrəmanı Katyuşa Maslovanın olduğu həbsxana kilsəsində müqəddəs priçastiye ayini təsvir edilir. Həqiqətən də, Yevxaristiya, ümumiyyətlə, Tolstoy tərəfindən yumşaq desək, ironik şəkildə, kobud desək, ələ salma, lağa qoyma tonunda təsvir edilmişdir. Deməliyəm ki, Rusiyada çıxan ilk nəşrdə bu iki fəsil, əlbəttə ki, yox idi, romandan çıxarılmışdı, lakin xaricdə bir nəşriyyatda Çertkov tərəfindən çap olunmuşdu, bu səbəbdən Rusiyada da bu fəsillər oxunmuşdu. Bu, əlbəttə ki, kilsə üçün böyük bir təhqir idi. Bəzən deyirlər ki, bu hadisə əslində anafema idi. Lakin anafema oxumaq çoxdan ləğv edilmişdi.

Faktiki olaraq bu, xaric edilmə idi. Yaxud sivil ölüm. Niyə? Çünki Rusiya pravoslav dövləti idi. Uşağı qanuniləşdirmək üçün onu kilsədə xaç suyuna salmaq lazım idi. Evlənmək üçün kilsədə kəbin kəsdirmək lazım idi. Bir şəxs Kilsədən qovulmuş hesab edilibsə, vəfatından sonra onun üçün dua oxuna, pravoslav qəbiristanlığında basdırıla bilməzdi. Bu məsələ Tolstoyun həyat yoldaşı Sofya Andreyevna üçün çox vacib məqam idi. Çünki o başa düşürdü ki, əri yaşca böyük olduğundan ondan qabaq öləcək. Onun üçün çox əhəmiyyətli idi ki, onun əri, eynən dünyasını dəyişmiş azyaşlı uşaqları kimi pravoslav ənənəsi ilə, pravoslav qəbiristanlığında dəfn edilsin. Bu qərar onu faktiki olaraq bunu etməkdən məhrum edirdi. Bundan əlavə, bu qərar həm də kanonik məna daşıyırdı və belə bir qərar verildikdən sonra, Tolstoy üçün kilsədə dua etmək olmazdı və bu çox vacib bir məqam idi, çünki Tolstoyun pərəstişkarları arasında (o cümlədən ömrünün sonlarındakı Tolstoyun, radikal dini baxışları olan Tolstoyun) çoxlu kilsə adamları var idi. Onlar üçün kilsədə Tolstoy üçün dua etmək çox vacib idi. Buna görə də Tolstoy, Sinoda verdiyi cavabında, bu qərarda nəsə bir məkr, hiylə payı olduğunu yazdıqda, əlbəttə ki, haqlı idi, çünki istənilən halda bu qərar kilsədən qovulma demək idi.

Bu vaxt, son dərəcə qəribə bir hadisə də baş verdi: 1901-ci ilin fevralında bu qərar ortaya çıxandan bir neçə ay sonra Tolstoy ağır xəstələnir. Özü də bütün qəzetlər bu barədə yazır. Tolstoy artıq çox məşhur bir fiqurdur; Yasnaya Polyanada baş verən hər hadisəni müxbirlər izləyir. Tolstoy möhkəm xəstələnir və sağalacağı ümidi ilə Krıma aparılır. Bütün ailə ora gedir: Sofya Andreyevna, uşaqlar. Dəmiryolunda xidmət edən tolstoyçu Pavel Bulanje onları bütöv bir vaqonla təmin edir.  Varı-hallı qrafinya Sofya Panina onlara Qaspradakı bağ evini təklif edir. Yalta yaxınlığındakı bu malikanə indiyədək qalır. Tolstoyu buraya gətirirlər və burada onun vəziyyəti daha da pisləşir. Belə ki, 1901-1902-ci ilin bu qışında Tolstoy ölümün bir addımlığında dayanır. Sofya Andreyevna gündəliyində yazır: “Mənim Lyovoçkam ölür”. O, ardıcıl olaraq üç ağır xəstəlik keçirir: malyariya, sətəlcəm və qarın yatalağı. Nəzərə alsaq ki, bu zaman o, kifayət qədər yaşlı idi, hökmən ölməli idi. Onun sağ qalması bir növ möcüzə olur.

Bu vaxt, Tolstoy Krımda ikən, Tolstoyun kilsədən çıxarılması ilə bağlı hökmün təşəbbüskarı olan Sankt-Peterburq və Ladoqa mitropoliti və Müqəddəs Sinodun aparıcı üzvü Antoni (Vadkovski) Sofya Andreyevnaya məktub yazaraq ona ərz edir ki, Pravoslav kilsəsinə dönməyə Lev Nikolayeviçi inandırsın. Bu həm Kilsə, həm də ümumilikdə dövlət üçün vacib idi. Zira qalmaqallı vəziyyət yaranmışdı: böyük yazıçı kilsədən qovulmuşdu, elə bil orta əsrlər dövrünün qərarı verilmişdi. Deyirdilər ki, onu mürtəd elan edib lənətləyiblər, halbuki o vaxt daha lənət oxunmurdu.

Sofya Andreyevna Vadkovskinin bu təklifi ilə Lev Nikolayeviçin yanına gəlir. Üstəlik, özü də ərini inandırmağa çalışır. Ona deyir: Lyovoçka, səndən nə gedir ki? Barış. Tövbə etməyə ehtiyac yoxdur (ondan tövbə etmək istənilmirdi), sadəcə de ki, Kilsə ilə barışıram. Və bu məqam çox maraqlı bir məqamdır, çünki Tolstoyun özü də düşünürdü ki, öləcək (bütün oğulları onun yanına yığışmış, o da hamıya öyüd-nəsihət vermişdi, yəni ölən ata kimi davranırdı) və arvadı bu təkliflə onun yanına gələndə, Sofyaya deyir: “Barışıqdan söhbət gedə bilməz. Mən heç bir düşmənçilik və kin olmadan ölürəm, amma kilsə özü nədir? Belə qeyri-müəyyən bir predmet ilə nə cür barışıq ola bilər? Daha sonra deyir: “Ona yaz ki, mənim son duam budur: “Mən səndən yaranmışam, sənə də qayıdıram. Qoy hər şey sənin iradənlə olsun” – burada Allah nəzərdə tutulur. Sofya Andreyevna artıq onun yanından çıxanda və xəstənin çarpayısı başındakı yeri onun böyük qızı Tatyana tutanda, Tolstoy qızına deyir: get anana de ki, Antoniyə heç bir cavab verməsin.

Bu, çox vacib bir məqamdır, çünki bu məqam ölən adamın saman çöpündən yapışdığı andır. Barış – bəlkə yanılırsan? Xeyr, Tolstoy haqlı olduğuna əmin idi. Bu baxımdan deyirlər ki, bu, qürur məsələsi idi. Bunun qürur, təşəxxüs olub-olmadığını bilmirəm, amma Tolstoy Allaha və inancına olan fikirlərinə çox bağlı, sadiq insan idi. Bunu şərti olaraq praktik xristianlıq adlandırmaq olar. Tolstoy hesab edirdi ki, xristianlığın əsas cəhəti ayinlərə riayət etməkdə deyil, Məsihin vəsiyyətini yerinə yetirməkdir: öz qonşunu sevmək, vuruşmamaq, başqasına qarşı şiddət göstərməmək, yamanlığa yaxşılıqla cavab vermək, axırıncı köynəyini vermək və sair. Budur əsas olan. İnsan işçidir, fəhlədir, Allah ağadır, sahibdir. İsa Ağaya və Ataya necə xidmət etmək lazımdır onu izah etmişdir. Maraqlıdır ki, Tolstoy gündəliklərində Allahı çox vaxt Ata adlandırır. “Ata, Ata, mənə kömək et, məni başa sal” – gündəlikdə bu cür ifadələr çox işlənir.

Kilsədən qovulma Tolstoyun ömrünün axırında çox ciddi bir rol oynadı. Məsələ burasındadır ki, vəsiyyət problemi qismən bununla bağlı idi. Təsadüfi deyil ki, vəsiyyətə mənəvi vəsiyyət deyilir. 1910-cu il oktyabrın 28-nə keçən gecə səssiz-səmirsiz, ulduzsuz, qaranlıq bir gecə idi; Tolstoy birdən yerindən durur, əlində şam həkimi və dostu doktor Makovitskinin otağına düşür, onu yuxudan oyadır, sonra qızı Saşanı və onun rəfiqəsi Varvara Feokritovanı oyadır və getməyə qərar verdiyini söyləyir. Bu, ani, qəfil bir qərardı, heç kim bunu gözləmirdi. Yəni, Yasnaya Polyanada nəsə olacağını gözləyirdilər, amma birdən belə olacağını heç kim gözləmirdi. Sofya Andreyevnanı yuxudan oyatmamaq üçün çox sürətli hazırlıq görülüb, gecə yola düşülür.

Əlbəttə ki, bu hadisədən əvvəl ailədə bir sıra çox ciddi söz-söhbətlər olmuşdu. Başlıca münaqişə vəsiyyət ilə bağlı idi. Məsələ bu idi, ortaya belə bir sual çıxmışdı: Tolstoy öləndən sonra onun ədəbi irsi kimin ixtiyarına keçəcək? Bu böyük bir miras idi və nəşr olunmamış çox əsər var idi. Gündəliklər nəşr olunmamışdı, bundan başqa bəzi bədii əsərlər çap olunmamış qalırdı: “Baldan sonra”, “Hacı Murad”, “Canlı Meyit”, “Sergi ata” və digərləri. Bu əsərlərin taleyi ilə kim məşğul olacaqdı? Burada iki tərəf bir-birilə toqquşurdu: ədəbi mirasın ona qalmalı olduğunu hesab edən həyat yoldaşı Sofya Andreyevna (əlbəttə ki, buna haqqı var idi: Tolstoyun 48 illik həyat yoldaşı idi) və Tolstoyun əsas mənəvi şagirdi, mənəvi dostu Vladimir Qriqoryeviç Çertkov. Çertkov hesab edirdi ki, miras ona keçməlidir, çünki bu əsərlərlə necə düzgün şəkildə rəftar ediləcəyini o bilir. Bu cür, Tolstoy, əlbəttə ki, hər iki tərəfin böyük təzyiqi altında qalmışdı: həm Çertkovun, həm də Sofya Andreyevnanın. Hər iki tərəf tələb edirdi ki, hüquqlar təkcə onun olsun.

Çertkov qalib gəlir. Özü də nalayiq şəkildə, çünki vəsiyyət gizli şəkildə, sözün həqiqi mənasında, meşənin içində, şahidlərin toplaşdığı, qəribə adı olan Qrumant kəndi yaxınlığında (Yasnaya Polyananın yaxınında) imzalanır. Çertkov özü oraya getməmişdi, çünki başa düşürdü ki, sonradan, vəsiyyətin bu cür imzalanmasına onun təzyiq göstərdiyi aşkar edilsə, onun bu aktın imzalanmasında iştirakı tamam ləyaqətsiz hərəkət kimi görünəcək.

Formal olaraq, bütün ədəbi hüquqlar Tolstoyun kiçik qızı Aleksandranın adına keçirilmişdi. Həmin vaxt Tolstoyun bütün uşaqlarından Yasnaya Polyanada onunla bir evdə yaşayan təkcə o idi: qalanların artıq öz ailələri vardı, başqa yerlərdə yaşayırdılar. Saşa tamamilə atasına, onun fikirlərinə sadiq idi, eyni zamanda Çertkova da bağlı idi. O, yalnız Tolstoyun deyil, belə deyək, Çertkovun da təsirində idi. O, düşünürdü ki, Çertkov böyük adamdır və onun tam haqqı çatır. Anası ilə çox dolaşıq münasibətləri vardı, səbəblər müxtəlif idi. Formal olaraq, vəsiyyətə görə hər şey Saşaya verilirdi, amma real olaraq əslində Tolstoyun nəşrləri ilə Vladimir Qriqoryeviç Çertkov məşğul olmalı idi.

Tolstoyun vəfatından sonra vəsiyyəti açıqlandı. Sofya Andreyevna başda olmaqla ailə (əsasən oğullar) əvvəlcə etiraz etməyə çalışsalar da, bu işin məhkəməyə gedib çıxmasına cəhd göstərmədilər. Ümumiyyətlə, Tolstoyun iradəsi yerinə yetirilmişdi. Yəni, Sofya daha onun ədəbi irsinə sahiblənməyə iddia etmədi. Tolstoyun evdən getməsinin bununla nə əlaqəsi vardı? Çünki bu vəsiyyət gizli imzalanmışdı, amma Sofya Andreyevna çox sayıq, diqqətli qadın idi və Yasnaya Polyanada baş verən bəzi hərəkətlərdən, Çertkovun müntəzəm olaraq onlarda görünməyindən duyurdu ki, ondan gizli nə isə baş verir. Və bir gün yenə də ərinin ondan gizlətdiyi kiçik gündəliyini tapır, burada belə bir vəsiyyətnamənin imzalandığına dair göstəriş var idi. Bu vaxt böyük bir skandal qopur!

Problem həm də Tolstoyun həyat yoldaşına həqiqəti deyə bilməməsi idi, çünki bu halda bütün qəzəb, acıq Aleksandranın üzərinə düşərdi. Digər tərəfdən də yalan danışa bilmirdi. Heyrətamiz olan budur: Tolstoyun ailəsində gözün içinə baxıb yalan danışmaq mümkün deyildi. Tolstoy da, onun bütün övladları da belə böyümüşdü. Susmaq olardı, ancaq üzə yalan danışmaq qətiyyən olmazdı. Tolstoy belə çox bir vəziyyətə düşmüşdü: həqiqəti deyə bilmirdi (ki, vəsiyyətə imza atıb) və susa da bilmirdi, çünki Sofya Andreyevna daim bu barədə soruşurdu. Buna görə də, onun evdən çıxıb getməsi müəyyən dərəcədə, sadəcə olaraq, bu ziddiyyətdən qaçması ilə bağlı idi.

Əlbəttə ki, onun evdən gedişini tək ailə münaqişəsi ilə izah etmək olmaz. İvan Buninin “Tolstoyun qurtuluşu” adlı çox gözəl bir essesi var. Tolstoyun evdən getməsi, ölümü Bunini çox düşündürən mövzu idi. Bunin bu yazıda Tolstoyun gedişini bir növ buddist hərəkət hesab edir. Həqiqətən də, Tolstoyun gedişinə baxsanız, gənc Buddanın başına gələnlərə bənzər bir şey görmək olar. Şahzadə olan və zənginlik, lüks, cah-cəlal, içində, qəşəng həyat yoldaşı ilə yaşayan Budda, birdən-birə rahat gözəl dünyasının divarlarından kənara çıxır və insan əzabları dənizi ilə üzləşir. Əzab çəkən adamları görür. Bu zaman anlayır ki, belə yaşamaq olmaz və bu əzablara qalib gəlmək üçün həmin dünyanın içinə gedir, mahiyyətcə buddizm dininin yaranışı belədir.

Qismən eyni şey Tolstoyla baş verir, ancaq qoca yaşında. O, da Yasnaya Polyanada yaşayır, şərti desək, belə bir lüks həyatla əhatə olunmuşdu (hərçənd bu lüks nisbi idi, Yasnaya Polyana o qədər də dəbdəbəli deyildi). Ancaq buna baxmayaraq, onun yaxınlığında mujiklər küləş damlı evlərdə, özü də çox ağır vəziyyətdə yaşayırdılar. Tolstoy bu dünyanı tərk edərək Astapovo dəmiryol stansiyasında ölür.

Maraqlı bir məqam: Tolstoy Yasnaya Polyanadan ayrılarkən tolstoyçular onların yanına gələcəyini güman edirdilər. Ancaq Makovitski ilə arabada yola çıxarkən Tolstoy deyir ki, hara olursa olsun gedək, amma tolstoyçuların icmasına olmasın. Bu da Buddanın ömrünün sonunda baş verənlərlə üst-üstə düşür: Budda buddist monastırında (bu monastırlar artıq Hindistanın hər yerinə yayılmışdı) ölməkdən imtina etmiş və ağacın altında tənha bir yerdə vəfat eləmişdi. Bu səbəbdən Tolstoyun gedişini bir növ buddist hərəkət kimi qiymətləndirən Bunin, yəqin ki, müəyyən mənada haqlıdır.

Tolstoy Astapovoya çatdıqda və artıq həqiqətən ölüm başlananda, Tolstoyun ölümə münasibətini göstərən yeni bir şərait əmələ gəlmişdi. Astapovodan əvvəl Tolstoy pravoslav monastırına gedir və sadə pravoslav monastırına deyil, Opta sovməəsinə (Optina pustın) yollanır. Bu, ən güclü pravoslav monastırlardan biridir. Bu baxımdan, sonralar Tolstoyun bioqrafları bu ziyarətin nə ilə əlaqəli olduğunu anlamağa çalışdılar. Bəlkə də bu, Tolstoyun həqiqətən Kilsə ilə barışmaq və möminliyin başqa bir mərhələsinə keçmək istəməsi ilə əlaqədar idi? Əslində bu olduqca şübhəlidir. Məsələ budur ki, Optina pustın müəyyən dərəcədə Tolstoy üçün doğma bir yer idi. Oraya tez-tez gedərdi, bu yeri sevirdi, buradakı abidləri sevirdi. Abid Amvrosi ilə də tanışlığı vardı və onunla bir neçə dəfə söhbət də etmişdi. Bunlardan da əlavə, onun bibisi Aleksandra İlyiniçna Tolstaya (Osten-Saken) Optina pustında dəfn edilmişdi. Bəlkə də Tolstoy Optina pustına ona görə getmişdi ki, sadəcə olaraq buranı bəyənirdi. Ümumiyyətlə, o, monastırları sevirdi və həyatı boyu fərqli yerləri ziyarət etmişdi: Kiyev-Peçersk lavrası, Troitsa-Sergi lavrasına ziyarətə getmişdi. Düşünürəm ki, Tolstoy sadəcə olaraq tənha olacağı, münzəvi bir yer axtarırdı. Bəlkə də Optina pustın yaxınlığında, abidlərin yanında qalmaq istəmişdi. Amma alınmadı. O, Şamordinoya getdi. Şamordino Optina yaxınlığında qadın monastırıdır. Bacısı Mariya Nikolayevna orada rahibə kimi yaşayırdı. O, kənddə, həmin monastırın yanında bir daxma tutub orada yaşamaq istəyirdi. Bu da alınmadı. Tolstoy qorxurdu ki, Sofya Andreyevna, uşaqlar tökülüşüb gələcək, ona görə də uzaqlara getdi, nəticədə xəstələndi, Astapovo stansiyasında düşmək məcburiyyətində qaldı, stansiya rəisi Ozolinin evində vəfat etdi.

Diqqəti çəkən odur ki, Tolstoyun ölümdən öncəki son günləri eynən Krımda olduğu kimi bir növ sınaq idi. Tolstoy Astapovoda düşəndə sətəlcəm xəstəsi idi, amma öləcəyini düşünmürdü, düşünürdü ki, sağalıb yoluna davam edəcək. Lakin hansı məqamdasa o başa düşür ki, ölüm yaxınlaşır və təəccüb doğuran hadisə baş verir – qızına Allahın tərifini yazdırır. Təsəvvür edin: bir adam ölüm yatağında uzanıb və nə edir? Allaha tərifini verməyə çalışır. Tolstoyun fikrincə Allahın tərifi belə səslənir: “Allah hər şeyin hədsizliyidir, insan onun məhdud hissəciyidir”. Orada bu tərifin açıqlamasının ardı var, amma mahiyyəti qısaca belədir. Tolstoyu Astapovoda görən hər kəs (kifayət qədər çox adam var idi: Çertkov, qızları Tatyana və Saşa; ora gələn bəzi tolstoyçular, Tolstoyu müalicə edən bir neçə həkim) Tolstoyun heyrətamiz sakitliyini qeyd edirlər. Çağırışla gələn bir həkim Tolstoya yaxınlaşır, xəstəyə baxmaq üçün əyilir və bu an Tolstoy birdən onu qucaqlayıb öpür. Ətrafına çoxlu həkimin toplaşdığını görüb onlara deyir: kimdir bu mehriban adamlar?

Tolstoy ölərkən bioqrafların diqqət yetirmədiyi başqa çox vacib bir məqam var, bu son dərəcə vacibdir. Tolstoyun ölümündən əvvəl söylədiyi son sözlərin bu sözlər olduğu hesab edilir: “Sizdən yalnız bir şeyi unutmamağı xahiş edirəm: ətrafda çox adam var, siz isə təkcə Levə baxırsınız”. Həqiqətən də Tolstoy bu sözləri ölümündən bir az əvvəl söyləmişdir və bu sözlər tamamilə heyrətamizdir, çünki, bütün dünyanın tanıdığı böyük bir insan, yanındakıların yadına salır ki, o, əsas deyil, ətrafda çox adam var və hamı təkcə ona diqqət ayırmamalıdır. Belə bir təvazökarlıq. Amma bu Tolstoyun son sözləri deyildi. Onun həkimi Makovitskinin ifadəsinə görə Tolstoyun son sözləri: “Morfin lazım deyil” idi. Dili artıq topuq vururdu: “Parfin lazım deyil...” demişdi.

Niyə morfi? Bu, adi tibbi praktika idi, ölüm qabağı işgəncə çəkməsin deyə adama nartkotik vururdular. O zaman bu morfi idi. Beləcə adam şüursuz vəziyyətdə sakitcə keçinirdi. Bu günümüzdə də çox tez-tez edilir. Tolstoyun yanında olan həkimlər ona morfi vurmağa hazırlaşırdılar. Tolstoy bunu başa düşür və deyir: "Lazım deyil... Parfin lazım deyil..." Amma həqiqətən əzab çəkirdi, Makovitski bu barədə yazıb, o, boğulurdu, yaxşı nəfəs almırdı, ürəyi yaxşı işləmirdi. Bəs niyə o morfi istəmirdi?

Məsələ burasındır ki, Tolstoy, xüsusilə həyatının son illərində, şüuru dumanlandıran hər cür şeyə çox həssas idi. Nə çay, nə də kofe içirdi, şərabı heç demirəm, 60 yaşında siqareti atmışdı. Onun üçün hər hansı ağlı stimullaşdıran və ya əksinə dumanlandıran dərman şüurdan imtina demək idi. Tolstoy ölümü açıq, təmiz şüurla qarşılamaq istəyirdi. O, bu keçidi “Ağa və nökər” əsərində qəhrəmanı Vasili kimi ayıq başla görmək istəyirdi. Təəssüf deyək, ya xoşbəxtlikdənmi, həkimlər daha yaxşı bilir, hər halda ona morfi vuruldu və Tolstoy huşsuz halda dünyasını dəyişdi. Hər halda bu özü də diqqət çəkici andır. Tolstoy əziyyət çəksə də, dünyasını dəyişməyi şüurlu şəkildə görmək istəyirdi.

Beləcə ölüm mövzusu Tolstoyun bütün həyatı boyunca və yaradıcılığında onu düşündürüb, daim narahat edib. Maraqlıdır ki, Tolstoy kilsədən qovulduqda Müqəddəs sinoda cavab yazmışdı. Cavab hökmün özündən təxminən altı dəfə böyük idi. Yəni, Tolstoy axtarışda idi, Kilsədə olmamasının səbəbini izah etmək istəyirdi. Bu, kiminsə şəxsinə hörmətsizlik məsələsi deyildi, bu məsələ onun üçün əzablı bir məsələ idi. Əvvəlcə o uzun-uzadı bu və başqa ehkamları niyə qəbul etmədiyini izah etməyə cəhd edir, yəni əvvəlcə bir növ teoloji hissə gəlir. Axıra yaxın Tolstoy birdən tamamilə şəxsi intonasiyaya keçir. Yazır ki, onsuz da bu ömrü yaşayan da, ölən də mən özüməm. Bu, mənim həyatımdır. Onun üçün bu, şəxsi məsələdir. O yazır ki, qabığını qırıb çıxan quş yumurtaya qayıda bilmədiyi kimi, mən də kilsə inancına qayıda bilmərəm. Belə bir qəribə metafora.

Tolstoyun bu toqquşmada haqlı olub-olmaması çox çətin, mürəkkəb sualdır, bu mövzu hələ də müzakirə olunur, bu mövzuda cild-cild kitablar, traktatlar yazılır. Bu sual hətta ciddi ilahiyyatçıları da narahat edir və ilahiyyatçılar bu barədə çox yazırlar. Fakt budur ki, Tolstoy bu yolu seçmiş və bu yola tək başına çıxmışdı və bu yola sonadək sadiq və dürüst qalmışdı. Astapovodakı ölümü də, sözsüz ki, bunu sübut etdi.

Yasnaya Polyanada ən əzəmətli yer, əlbəttə ki, Tolstoyun məzarıdır. O, meşənin çox sıx yerində, dərinlikdə, evdən çox uzaqda yerləşir, ora getmək çox vaxt alır, həm də qaranlıq, palıd ağaclarının xiyabanından keçmək lazım gəlir. Oraya gedərkən meşədə sıldırıma çatırsan və bu dik qayanın kənarında yalnız küknar budaqları ilə bəzədilmiş bir təpəcik var. Bax, bu təpəciyin altında bu gün bütün dünyada bir nömrəli sayılan bir yazıçı uyuyur. Əlbəttə buraya ilk dəfə gələn adamlar Tolstoyun məzarını ziyarət edərkən bir çox suallar ortaya çıxır. Qəbir niyə belədir – xaçsız və hasarsız?

Xüsusən, bu suallar digər qəbirləri görəndə yaranır. Yasnaya Polyanadan təxminən üç kilometr aralıda Koçaki kəndi var, burada köhnə bir kilsə, kilsənin yanında qəbiristanlıq var və Tolstoy ailəsindən bir çox adam burada dəfn olunub. Tolstoyun atası, anası, babası Volkonski və qardaşı Dmitri burada dəfn olunub. Burada Sofya Andreyevna, on üç övladdan altısı burada dəfn olunub. Hamısı xaçın altında uyuyurlar. Ana və ata sərdabədədir, amma Sofya Andreyevna, uşaqlar - hamısı sadə, taxta, pravoslav xaçlarının altında uyuyurlar. Belə demək mümkünsə, onlar mehriban bir ailə kimi bir yerdə uyuyurlar.

Ancaq Lev Nikolayeviç təkdir, özü də evdən tamam uzaqda və hətta meşənin içində. Əlbəttə ki, bu, olduqca təvazökar sayılan bir qəbirdir: sadəcə olaraq meşədə basdırılıb. Amma bu məzar insanda böyük bir fəxarət hissi oyadır. Mən, ümumiyyətlə, bu məzarı Misir ehramları ilə və ya Tac Mahal ilə müqayisə edərdim, çünki bu təvazökar görünən məzar, əlbəttə ki, Tolstoyun bir növ hamıya meydan oxuması deməkdir. Bu məzar Tolstoyun vəsiyyətincə yaranıb. O istəmirdi ki, adi bir qəbiristanlıqda dəfn olunsun. Bu yer uşaq əfsanəsi ilə əlaqələndirilir. Əfsanəyə görə o, böyük qardaşı Nikolenka ilə bir zamanlar məhz burada, üzərində insan xoşbəxtliyinin düsturunun yazıldığı yaşıl çubuq basdırıb. İnsanlar bu çubuğu tapıb üzərində yazılanları oxuyanda yer üzündə əzab, aclıq, haqsızlıq və s. yox olacaq. Onların belə bir uşaq oyunu var idi. Əlbəttə ki, Tolstoy üçün bu, meşədə basdırılmaqdan ötrü sadə bir bəhanə idi.

Tolstoy hesab edirdi ki, ölümdən sonra insan bədəni heçdir, onun ruhu Allaha gedir, nəsə bir qovuşma baş verir, bədəndən isə sadəcə qurtulmaq lazımdır. Təəccüblüdür ki, Tolstoyun, məsələn, dişləri çox tez sıradan çıxmışdı, buna görə də qocalanda daha çox sıyıq, yumşaq çörək yeyirdi. O, bundan utanmırdı, deyirdi ki, diş yoxdur, deməli bədən azalır. Daha çox ruh, daha az bədən. Digər tərəfdən, meşədəki bu məzarda nəsə bütpərəst bir şey də var. Çünki elə bil Tolstoy təbiətə getmiş kimi görünür və təbii ki, o, təbiəti inanılmaz dərəcədə sevirdi, təbiəti dərindən hiss edirdi, təbiəti təsvir etməyi bacarırdı. “Hərb və Sülh” əsərində, bu əsərin əsas, açar qəhrəmanlarından biri olan məşhur palıd ağacını xatırlayaq. Knyaz Andrey bu palıd ağacına baxıb görür ki, bu qoca palıd təzə-tər xırda yarpaqlar gətirib, beləliklə knyazın həyat eşqi qayıdır. Buna görə də bu məzar həm də, sadəcə canlı meşəyə, torpağa, diriliyə getmək deməkdir.

Bu məzar çox suallar oyadır. Bəzən deyirlər ki, adamı bu cür basdırmaq olmaz. Düşünürəm ki, Tolstoy düzgün dəfn olunub. Çünki məzar başqa bir sual da ortaya qoyur: ölümündən sonra böyük bir insanı hər cür abidə, postament, memorial, mavzoley və s. ilə əhatələmək nə dərəcə düzgündür? Tolstoy deyir ki, böyük adam mümkün qədər təvazökar olmalıdır. Onun məzarı bax belə bir paradoksal məzardır.

Mənbə: Arzamas

Qeyd: P.Basinski “Lev Tolstoy: Cənnətdən qaçış” (2010), “Müqəddəs Levə qarşı. İoann Kronştadski və Lev Tolstoy. Bir ədavətin hekayəsi” (2013), “Lev Levin kölgəsində” (2015), “Lev Tolstoy – azad insan” (2016)” kitablarının müəllifidir.

Rus dilindən tərcümə etdi: Elçin İmanov