Gora imansız getmək, bazara pulsuz getməkdən yaxşıdır.

Atalar məsəli

Hər axşam azı bir saat piyada gəzirəm. Gəzərkən paralel olaraq müxtəlif məsələlər barədə düşünürəm, müxtəlif vaxtlarda baş vermiş hadisələri xatırlayıram, gələcəkdə yazmağı nəzərdə tutduğum yazıların, hekayələrin süjetini qururam, başımda dayanmadan redaktələr aparıram, cümlələrin, abzasların, hadisələrin yerini dəyişirəm və beləliklə yazını, hekayəni başımda uzun müddət tam bişirirəm. Qalır başımda tam bişirdiyim yazının, hekayənin üzünü köçürmək. Açıq şəkildə etiraf edim ki, başımda tam bişirdiyim yazının, hekayənin üzünü köçürməyin özü belə mənim üçün heç də asan deyil. “Asan deyil” sözü burada vəziyyəti dolğun ifadə etmir. “Asan deyil” sözü burada xeyli dərəcədə yumşaq səslənir. Başımda tam bişirdiyim yazının, hekayənin üzünü köçürmək mənim üçün xalis zülmdür, əzabdır.

Yazmamaq üçün özüm-özümə ən ağlagəlməz bəhanələr uydururam, günü-günə, həftəni-həftəyə, ayı-aya satıram, hətta xəstələnirəm, xüsusən tez-tez qrip oluram, başım, ayağım ağrıyır, bütün oynaqlarım sızıldayır, gözlərim göynəyir, öskürürəm, öskürəndə kipriklərim, qaşlarım tökülür, burnum axır, qulaqlarımda uğultu kəsilmir, ürəyimin döyüntüsü artır, qarnım sancılanır, üzümü yara basır, əl barmaqlarım keyiyir, amma əsas odur mütailədən qalmıram. Bu yaradıcı fərarilik artıq bütün bəhanələrim tükənənə qədər davam edir.

Nəhayət, vəziyyət özümü zorla yazmağa məcbur etmək həddinə gəlib çatır. Papağımı qarşıma qoyub özüm özümə başa salıram ki, əgər yazmağa mövzun varsa, üstəlik yazını, hekayəni başında uzun müddət tam bişirmisənsə, canın çıxsa da oturub onun üzünü köçürməlisən, başqa yol yoxdur, bunu etməmək vicdansızlıq, hər şeydən əvvəl özünə qarşı xəyanətdir. Yaxud da şəxsi həyatımda baş vermiş hansısa axmaq, absurd, qanqaraldan bir hadisə, oxuduğum əsərdən hansısa bir təsirli səhnə (təəssüf ki, son illər əsərlərdə təsir edən səhnələr nadir hallarda olur, təsir edə biləcək bütün əsərləri dəfələrlə oxumuşam, artıq təsirli səhnələrə qarşı immunitet yaranıb) məni yazmağa, daha doğrusu başımda tam bişirdiyim yazının, hekayənin üzünü köçürməyə vadar edir. Heç bilmirəm bütün bu məşəqqətlər nəyə lazımdır, kimə lazımdır? Yəqin ki, özümdən savayı heç kimə. Bu mənada şəxsən mən “yaradıcılıqdan həzz alıram” deyən adamların səmimiyyətinə qətiyyən inanmıram. Yaradıcılıqdan necə həzz almaq olar? Bunu başa düşməkdə çətinlik çəkirəm. Yazmaq mənim üçün özünü ifadə etməyin yeganə formasıdır, məcburiyyətdir. Yazmaqdan savayı əlimdən heç bir iş gəlmir. Allahın bir mismarını da divara vura bilmirəm.

Yazmağa oturanda nə qədər hazır vəziyyətdə olsam da, yazını, hekayəni başımda nə qədər bişirsəm də bəzən yazı prosesində ortaya gözlənilmədən yeni söhbət çıxır, televiziya işçilərinin təbirincə desəm, kadra gözlənilmədən yeni obraz girir. Yazı prosesində ortaya gözlənilmədən, qəfildən yeni söhbətin çıxması, kadra yeni obrazın girməsi bir tərəfdən baxanda, əlbəttə yaxşıdır. Bunun özü müəllif üçün bir növ uduşdur. Yazı prosesi zamanı ortaya gözlənilmədən yeni söhbətin çıxması, kadra qəfildən yeni obrazın girməsi yazının, hekayənin daha şirəli, canlı, əhatəli alınmasına rəvac verir. Digər tərəfdən baxdıqda isə yazı prosesi zamanı ortaya gözlənilmədən yeni söhbətin çıxması, kadra qəfildən yeni obrazın girməsi çox pisdir. Durduğun yerdə adamın işi artır. Ortaya gözlənilmədən çıxmış, əvvəlcədən nəzərdə tutulmamış söhbəti, kadra qəfildən girmiş obrazı kənara itələmək, görməmək, iqnora qoymaq da mümkün olmur. Adam vicdan əzabı çəkir. Bir işin altına girmisənsə, əlini bir işə bulamısansa bütün hallarda, nə olursa olsun, o işi sona qədər maksimum məsuliyyətlə, maksimum peşəkarcasına görməlisən. “Barmağının ucuyla iş görmək” özünə hörmət edən bəşər övladına yaraşmır…

Deyilənə görə Kant hər axşam piyada gəzirmiş. Özü də hər gün gəzməyə eyni vaxtda çıxırmış. Kant gəzməyə çıxanda adamlar dəqiq bilirmiş ki, məsələn, indi saat səkkizdir. Hətta Kant gəzməyə çıxanda adamlar saatların düzəldirmişlər. Bunun özü Kantın manyakal dərəcədə dəqiq adam olmasının göstəricisidi. Bir gün Kant gəzməyə çıxmır. Hər gün eyni vaxtda Kantı gəzməyə çıxdığını görməyə adət etmiş adamlar bərk həyacanlanırlar. Elə düşünürlər ki, Kant ölüb. Ona görə gəzməyə çıxmayıb. Bəs əgər Kant ölməyibsə, niyə gəzməyə çıxmayıb? Kanta gəzməyə çıxmağa nə, hansı səbəb mane ola bilər? Heç bir tutarlı səbəb, heç bir tutarlı ehtimal adamlarin beyninə girmir. Həyacanlanmış adamlar gəlirlər Kantın evinə. Görürlər ki, Kant ölməyib, sağ-salamatdır, oturub Jan Jak Russonun hansısa əsərini oxuyur. Səhv etmirəmsə, yaddaşım məni aldatmırsa “İctimai müqavilə”ni. Kant əsərin içinə o dərəcədə girib ki, gəzməyə çıxmağı unudub. Bəh, bəh, bəh… Nə qəşəng söhbətdir. Əlbəttə, söhbət xeyli şişirdilib. Amma şişirdilsə belə, qəşəng, xoş niyyətlə şişirdilib. Bax, hər şeyin qəşəngi adamın ürəyinə beləcə yağ kimi yayılır.

Günəşi küləş başa düşməyə, hər şeyi hara gəldi, necə gəldi yozmağa vərdiş etmiş adamlar indi elə fikirləşməsinlər ki, hər axşam gəzməyə çıxmaqla və Kantla bağlı bu gəzmək söhbətini araya dürtüb yazmaqla özümü Kanta oxşadıram. Belə bir fikrim yerli-dibli yoxdur. Çinlilərin mükəmməl bir məsəlini çoxdan qulaqlarımda sırğa eləmişəm: “Eyni yastığa baş qoymaq, o demək deyil ki, eyni yuxunu görəcəksən”. Bizim dildə desək, Kantın ayaqqabısını geyinə bilərsən, amma onun yerişini yeriyə bilməzsən. Yaxşı yadımdadır, Rüstəm Behrudi Dostoyevskinin ev muzeyində Dostoyevskinin yazı masasının arxasında oturub şəkil çəkdirmişdi. Sifətinə də elə ifadə vermişdi ki, guya elə indi, bu dəqiqə “İdiot” səviyyəsində bir əsər yazmağa başlayacaq…

Sadəcə Kantın hər gün gəzməyə çıxması barədə əhvalat yazı prosesində yadıma düşdü. Fikirləşdim əhvalat yazının mövzusuna hardasa uyğundu, bu əhvalat yazıya, süjetə heç bir xələl gətirməz, əksinə yazıya böyük ehtimalla əlavə şirə, canlılıq qata bilər və ona görə də ərinməyib əhvalatı yazdım. Kant qəfildən kadra girdi. Onun haqqında yazacağımı əvvəlcədən nəzərdə tutmamışdım.

Üç gün əvvəl adətimə uyğun olaraq axşam çağı yenə piyada gəzməyə çıxmışdım. Bir saat gəzəndən sonra üz tutdum bazara tərəf. Dedim gedim bir az göy-göyərti, mer-meyvə alım. Xoşum gəlir bazarlıq eləməkdən. Bazarlıq eləmək, sıraların arasında gəzmək, alıcılara, satıcılara, məhsulların düzülüşünə baxmaq ən sevdiyim məşğuliyyətlərdən biridir. Bazarlıq edəndə, bazarda pul xərcləyəndə stress atıram, gümrahlaşıram, dirçəlirəm, özümü kişi kimi hiss edirəm. Ozan dili yüyrək olar. Artıq bazardayam. Yemiş alıram. Yaşıl köynək geyinmiş yemişsatan arvad, belə deyək, sayı son illərdə qəddarcasına azalan köhnə arvadlardandır. Koloritdir başdan-ayağa. Əsl баба–dır. Sevirəm bu sözü. Çox müsbət enerjili sözdür. Korney Çukovskinin Qorki haqqında yazdığı xatirələrdə oxuduğum bir əhvalatdan sonra баба sözünü daha çox sevməyə başladım. Həmin əhvalat belə olmuşdur.

Deməli əhvalat baş verib inqilabın ilk illərində, hətta dəyəsən ilk aylarında. Bir gün səhər Korney Çukovski Qorki ilə küçədə addımlayanda yolun qırağında, pilləkəndə oturmuş bir arvad görürlər. Arvad növbədən təzə çıxıbmış. Gecə haranısa, hansısa anbarı zadı qoruyurmuş. Tüfəngini divara söykəyib, güzgüyə baxaraq sir-sifətini, saçını qaydaya salırmış. Qorki düşünür ki, arvadın başı qarışıb sir-sifətinə, saçına və tüfəng yaddan çıxıb. Proletariatın böyük yazıçısı istəyir arvadla məzələnsin. Sakitcə yaxınlaşır tüfəngə. Əlini tüfəngə sarı uzadanda arvad üzünü Qorkiyə tərəf çevirmədən qətiyyətlə deyir: “Toxunma, tutub səni cıraram”. Söhbətə Korney Çukovski qarışır. Korney Çukovski elə fkirləşir ki, arvad Qorkini tanımayıb. Yaxınlaşır arvada və ona Qorkinin kim olduğunu başa salmaq istəyir. Hərçənd Qorki həmin vaxtlar çox məhşur idi. Xüsusən inqilabi təbəqənin nümayəndələri onun əsərlərini çox sevirdilər.

Korney Çukovskinin söhbətə müdaxiləsi heç bir nəticə vermir. Arvad Korney Çukovskiyə deyir ki, gözüm aydın bu adam yazıçıdır, gözüm aydın Qorkidir, bah bilməmişdik, filankəs ki, deyil. Arvad o vaxtlar çox tanınan, amma yazdıqları ciddi oxucular tərəfindən ciddi ədəbiyyat nümunələri kimi qəbul olunmayan, təxminən bizim Varis, Elxan Elatlı, Qaraqan, Rəşad Məcid kimi (bu adamların adını oxucuda vəziyyət haqqında müəyyən təəssürat yaratmaq üçün sadaladım, başqa heç bir niyyətim yoxdur) bir adamın adını çəkir. Qorki və Korney Çukovski görürlər ki, bu arvad yaman yava arvaddır. Susaraq yollarına davam edirlər. Heç birisi danışmır. Bir müddət sonra Qorki deyir: “Avtoritetnaya baba”. Əhvalat yadımda belə qalıb. Necə yadımda qalıbsa, elə də yazdım. Çukovski bu əhvalatı çox gözəl qələmə alıb. Babat kef eləmişdim o əhvalatı oxuyanda. Korney Çukovskinin yazıçılar haqqında xatirələrdən ibarət kitabını tərcümə etmək üçün verdim ifritə Günel Mövluda, onun da üzü ağ olsun, kitabi itirdi və özünü də elə apardı ki, guya heç nə olmayıb, hər şey elə belə də olmalıdır…

Harda qalmışdıq? Bazardayam. Yemiş alıram. Yemişsatan arvad tərəzini mənə tərəf tutur. Tərəzinin əqrəbini mənə göstərmək istəyir. Yəni bax, düz çəkmişəm. Mən üzümü kənara çevirdim. Yemişsatan arvad dedi: “Tərəziyə bax”. O, bu sözü deməklə futbol şərhçilərinin təbirincə desəm mənə gözəl ara ötürməsi verdi.

Ona dedim ki, bəxtim gətirib, mən gəncliyimdə köhnə kişilərlə çox məclislərdə olmuşam. Onların söhbətlərindən çox şeylər öyrənmişəm. Öyrəndiyim şeylərdən biri də budur ki, kişi bazarda qəpik – quruş söhbəti eləməz. Pulun varsa get bazara. Yoxdursa, otur evində. Əsl kişı heç vaxt tərəziyə baxmaz. Mən heç vaxt tərəziyə baxmıram. Satıcı mal çəkəndə üzümü kənara çevirirəm. Güya nə olacaq? Lap uzağı üç yüz qram aldadacaq. Qoy aldatsın. Təki belə şeylərdə aldanaq. Yekə-yekə kişilər utanmırlar, bazarda qəpik-quruş sohbəti edirlər. Mal çəkiləndə gözlərin zilləyirlər tərəziyə. Bu rüsvayçılıqdır. Yekə-yekə kişilər bazarda beş-üç qəpiyin davasını aparırlar, amma həyatda elə şeyləri itirirlər ki, o şeyləri heç bir pulla geriyə qaytarmaq olmaz

Yemişsatan arvad bu sözləri eşidəndə rəsmən əridi. Dedi, gözəl sözlər deyirsən. Kişi qalmayıb. Yoxdur kişi…

Sən demə bu arvadın ürəyi lap dolu imiş. Onun qəpik-quruş davası aparan, gözünü tərəziyə zilləyən kişilərin ünvanına dediyi bütün sözləri təəssüf ki, burda yaza bilməyəcəm.

Lakin bu qısa, kifayət qədər əhəmiyyətli dialoqun nəticəsində biz bir-birimizdən xeyli razı qaldıq. Yemişsatan arvada ədəblə baş əyib bazarı yüksək əhval-ruhiyyədə tərk etdim. Əhval- ruhiyyəm o dərəcədə yüksək idi ki, əlimdəki zənbillərin ağırlığını evə çatana qədər hiss etmədim. O əhval-ruhiyyə hələ də vücudumu tərk etməyib. Oxuduğunuz bu yazını da həmin əhval-ruhiyyənin təsiri altında yazmışam. Əlbəttə, bu yazıda böyük bir hikmət vardır, anlayanlar bilər və gözünün ucuyla görənlər ibrət dərsi götürər!