Azərbaycanda azad və ya qismən azad siyasətçilər, yazıçılar, sənətkarlar, jurnalistlər, aktivistlər, oxumuşlar və digərləri özlərinə auditoriya qurmaq üçün köhnə metodlardan istifadə edirlər. (Burada müxalif və azad deyilərkən, hökumət spektrindən kənarda fəaliyyət göstərən və ya ona əks olan şəxslər nəzərdə tutulur; hökumət spektrində olanlar bu yazı üçün maraqlı deyillər.) Özünə auditoriya qazanmaq istəyən istənilən kəs təbii ki, manipulyasiyaya əl atır, manipulyasiyaya əl atmadan özünə siyasi tərəfdar, oxucu, tamaşaçı, pərəstişkar qazana bilməzsən. Bizim azad və ya qismən  azad siyasətçilərin, yazıçıların, sənətkarların, jurnalistlərin, aktivistlərin, oxumuşların və digərlərinin (onların hamısını ağıllı, çoxbilmiş və intellektual olmaq iddiası birləşdirdiyindən, gəlin onları qısaca “yerli intellektual” adlandıraq) manipulyasiya metodları isə köhnəlib. Bu metodlar yeni dövrün şərtlərinə cavab vermirlər və yeni dövrün reallığında çox kobud görünürlər.   

Auditoriya qazanmaq üçün kobud manipulyativ metodlara nələr daxildir? Gəlin aydınlaşdırmağa çalışaq.

Bizdə ənənəvi müxalif siyasətçi auditoriya qazanmaqdan ötrü bir qayda olaraq, xeyir və şər yanaşmasından istifadə edir. Onu seçənlər xeyiri, seçməyənlər isə ən azından susqun qaldıqlarına görə şərin yanında dayanmış olurlar. Ənənəvi siyasətçi ictimaiyyətə müraciətlərində açıq və ya üstüörtülü şəkildə bəyan edir ki, əgər insanlar onun arxasınca gəlməsələr, uçuruma yuvarlanacaqlar, “bu rejim” onları acından öldürəcək, var-yoxunu çapıb talayacaq. Ənənəvi siyasətçinin şüarlarına keçmiş əsrlərin abu-havası hakimdir: Azadlıq! İstefa! Çörək!

Bir dəfə bizim çox məşhur mühacir müxalif siyasətçilərdən birinin video çıxışına baxırdım. O, əvvəlcə liderinin fədakarlıqlarını sayıb sadaladı, sonra ölkədəki problemlərdən danışdı, sonra da aşkar şəkildə xalqı bu vəziyyətə tamaşaçı olmaqda qınadı, onları küçələrə çıxmadıqlarına görə məzəmmət etdi. “Gəlin yığışağın, gedin inqilab edin” anekdotuna bənzər bu tip çağırışlar bizdə qeyri-adi bir şey deyil bildiyiniz kimi, artıq dəfələrlə təkrarlanmış, hətta artıq öyrəncəyə çevrilmiş hadisələrdir, amma insan hər dəfə eşidəndə, nədənsə təəccüblənməyə bilmir.  

Bizdə ənənəvi azad və ya qismən azad yazıçı bir qayda olaraq, auditoriya qazanmaq üçün əxlaqi-didaktikaya, danlağa və mühakiməyə əl atır, xeyir və şər anlayışlarını aydınlaşdırır, düzgün, əxlaqlı, səmimi, şüurlu, ayıq olmağın, oxumağın, öyrənməyin və s. əhəmiyyətindən danışır. Ekstrimal hallarda isə camaatı alçaltmaqdan, təhqir etməkdən çəkinmir. Onun mətninin çox da dərin olmayan qatlarında, bəzən elə üzdəcə  “mənim dediyimi demirsinizsə, mənim fikirləşdiyimi fikirləşmirsinizsə, mənin istədiyim kimi olmursunuzsa, onda siz tupoysunuz!” sözlərini oxumaq olur.

Oxumuşların, ateistlərin, elmi dünyagörüşlülərin də öz mövzu monopoliyası var. Onlar bir qayda olaraq, dini inanclıları, konspirologiya nəzəriyyələrinə inananları, idman, əyləncə düşkünlərini, “Instagram” fenomenlərini lağa qoymağı və mühakimə etməyi sevimli məşğuliyət növünə çeviriblər.

Beləcə, yerli intellektualları birləşdirən ortaq məqamlardan başlıcası daim xalqdan və  auditoriyadan açıq və ya gizli şəkildə şikayətlənmək mərəzidir. (Mən özüm də əvvəllər tez-tez, indi də hərdənbir gileyləndiyimi etiraf edirəm, ona görə də yazdıqlarım ilk növbədə özümə aiddir.)

Amma gəlin əyri oturaq, düz danışaq və mühakimələrə mühakimələrlə cavab verməyə çalışaq. Mühakimə edənlərin özləri nə qədər yüksək keyfiyyət sahibidirlər? Nə qədər beynəlxalq standartlara cavab verirlər? Nə qədər peşəkardırlar? Ümumiyyətlə, siz nə vaxtsa peşəkar birinin, özünü həqiqətən yetişdirmiş birinin, mənəvi və əqli məziyyətlərinə inanan birinin qarşısındakına və ya auditoriyaya daim qanmaz kimi davrandığına, alçaldıcı mühakimələrdən və rişxəndlərdən istifadə etdiyinə şahid olmusunuzmu? Bəlkə iki, üç əsr əvvəl Volter və Russo edib, amma onlar da dozasında, ifrata varmadan.

Bir qism insanın dediyinə inansaq, bizdə keyfiyyətli auditoriyanın yaranmamasının başlıca səbəbi ölkədə mövcud olan basqıcı və avtoritar siyasi idarəçilikdir. Bu təbii ki, belədir, amma məsələ təkcə bununla məhdudlaşmır. Çünki indi Azərbaycanda auditoriyaya çıxış heç vaxt olmadığı qədər asandır, internet, sosial şəbəkələr buna imkan verir. Bəlkə problem metodlardadır? Bəlkə camaatı mühakimə etmək və danlamaq mərəzindən qurtula bilməyənlərin keyfiyyətli auditoriya qazana bilmələri bir tərəfə, əllərində olan auditoriyanın keyfiyyətini artıra bilməmələrinin səbəbini dəyər yarada bilməmələrində axtarmaq lazımdır? Hər halda dəyər yaradan insan əlindəki auditoriyanı da dəyər daşıyıcısına çevirməyi bacarmalıdır.

Yerli intellektuallar tez-tez xalqı yatmış olmaqda ittiham edirlər. Amma xalq yatıbsa, necə olur ki, mallarda, ticarət mərkəzlərində, restoranlarda, kafelərdə, internetdə, sosial şəbəkələrdə xalq əlindən tərpənmək olmur? Xalq yatıbsa, necə olur ki, xarici siyasətlə maraqlanır, xarici filmlərə, seriallara baxır, türkcə, rusca, ingiliscə kitablar  oxuyur, amma hansısa yerli məhsula gələndə, maraq göstərmir, dodağını büzüb kənarda dayanır? Bəlkə yerli məhsulun keyfiyyətinə inanmır? Ola bilərmi ki, yerli siyasətçi, yerli yazıçı, sənətkar, jurnalist, aktivist, oxumuş onu o qədər məyus edib ki, daha onlara baş qoşmamaq qərarına gəlib?

Yerli intellektualar belə faktları görməkdənsə, əxlaqi-didaktikaya, danlağa, məzəmmətə, rişxəndə, alçaltmaya və təhqirə əl atırlar, cəhdlərinin alınmadığını görəndə, dozanı biraz da artırırlar. Heç ağıllarına da gəlmir ki, bəlkə onlarda da nəsə bir problem ola bilər, fikirləşmirlər ki, bəlkə metodları korlanıb, bəlkə onların ritorikalarından, çağırışlardan, əxlaqi-didaktika dərslərindən, rişxənd və danlaqlarından 18-ci əsr qoxusu gəlir? Bəlkə xalqı beynəlxalq standartlara cavab verməməkdə qınayanların özləri də nəinki beynəlxalq, heç regional standartlara belə cavab vermirlər? Bəlkə onlar mahiyyət etibarilə köhnədirlər və bu köhnəlik artıq başqaları üçün cəlbedici deyil?

Potensial auditoriyadan əgər kimsə “bəs siz nə etmisiz” deyə soruşanda, bizim azad və ya qismən azad siyasətçi, yazıçı, sənətkar, jurnalist, aktivist, oxumuş və digərləri fədakarlıqlarından, çətin şəraitdə xalq, cəmiyyət, mədəniyyət üçün verdiyi qurbanlardan dəm vurmağa başlayırlar. 

Bizdə özünü camaatımızın sıravi bir nümayəndəsinin yerinə qoymaq o qədər də yayğın bir davranış deyil. Gəlin bu yazıda bunu edək və dillərə dastan fədakarlıq, qurbanlıq quzu məsələsinə sıravi xalqın nümayəndəsinin dilindən münasibət bildirməyə çalışaq:

“Fədəkarlıq etmisən, çox gözəl. Amma bu nə təmənnadı ki? Bu nə şərti münasibətdi? Fədakarlığı eləmisən, qurbanlar vermisən ki, sonra bununla bazarlıq edəsən? “Mən sizin üçün filan, filan şeyləri elədim, sizin üçün filan, filan şeyləri qurban verdim, filan, filan şeylərdən keçməli oldum”, - deyirsən, ona görə ki, sonra bunları başıma qaxıb əvəzində məndən nəsə tələb edəsən? Daha bunun nəyi fədəkarlıq, qurbanlar vermək  oldu ki, bu ki, açıq-aşkar bazarlıqdır”.

Məsələ də elə budur: Azərbaycanda yerli intellektuallar gördükləri işi əsasən başa qaxmaq üçün istifadə edirlər. Gördükləri işi iş kimi sevməkdənsə, zövq almaqdansa, peşəkarlıqlarını artırmaqdansa, onu çox vaxt şərtə, təmənnaya, bazarlıq üçün əmtəəyə çevirməyə çalışırlar. Bu əmtəə tələm-tələsik, nevrotik, başdansovdu, alayarımçıq şəkildə və xalturayla ortaya çıxdığı üçün də digər bir çox keyfiyyətsiz yerli məhsullardan seçilmir. Yerli alıcı yerli məhsula maraq göstərməyəndə isə adı pis çıxır. Nəyə görə?

Özümüzü yenə sıravi azərbaycanlının yerinə qoyaq və suallar verək:

“Biz bazar münasibətləri dövründə yaşayırıqsa, potensial alıcı sənin fədakarlıq deyib soxuşdurmaq istədiyin keyfiyyətsiz məhsulu almaq istəmirsə, niyə günahkar olsun ki? Bəlkə sən fədakarlıqdan dəm vurmağından əl götürüb, əxlaqi-didaktikandan, danlaqlarından, rişxəndlərindən, həqarətlərindən əl çəkib özünü peşəkarlaşdırmağa çalışasan? Bəlkə fədakarlığını peşəkar olmağa həsr edəsən? Sən ümumiyyətlə, yetərincə peşəkarsanmı? Beynəlxalq, heç olmasa regional standartlara cavab verirsənmi ki, məni beynəlxalq və regional standartlara cavab verməməkdə ittiham edirsən? Sənə elə gəlmirmi ki, sənin camaatı söymək mərəzin xalturadan  başqa bir şey deyil? Kobud manipulyasiyalarını, əxlaqi-didaktika dərslərini, danlaqlarını, məzəmmətlərini, ibarələrini çıxsaq, ortada peşəkarlıq, yenilik, yaradıcılıq adına nə qalacaq? Ümumiyyətlə, nəsə dişə dəyə biləcək bir şey qalacaqmı? Bəlkə bir dəfə də əziyyət çəkib problemi özündə də axtarmağa başlayasan? Ola bilməz ki, hər zaman təkcə bir tərəf günahkar olsun...”

Cavid Ramazanov

Azlogos.eu