Sadə həqiqətlərin üzərindən və ya yanından gözüyumulu ötüb keçmək alınmır. Alınsa da, başqa daha mürəkkəb, üst pillədəki həqiqətə çatmaq olmur. Məsələn, hərfləri (ya da hərfləri əvəz edə biləcək hər hansı simvollar sistemini) öyrənmədən cümlə yazmaq mümkün deyil. Tutaq, hərfləri öyrənmədən, bir cümlənin formasını vizual əzbərləyib, ya da köçürərək yazdıq. Bu hələ cümlə yaza bilmək deyil. Belə bir sadə həqiqətin üzərindən atlasaq, özümüzü aldadaraq düşünsək ki, hərfləri öyrənmədən cümlə yaza bilərik, hətta yeri gəlsə inşa, hekayə, roman yazıb-oxuya, böyük elmlərə yiyələnə bilərik, bunun bədəli ən yaxşı halda böyük vaxt itkisi, orta halda uzanan cəhalət, ən pis halda isə, düşünə biləcəyimiz saysız-hesabsız zərərli nəticələr olacaq.

Bu cür sadə həqiqətləri diqtə edən təbiətin özü başqa bir əks-təcrübəni də insan üzərində həyata keçirir: biz tez-tez sadə həqiqətləri unutmağa, özümüzü aldatmağa meyilli oluruq. Bir az tənbəllik, bir az tələskənlik, bir az xudbinlik, bir az acgözlük, bir az saflıq, bir az əbləhlik səbəblərindən həqiqətlərin üzərindən tullana biləcəyimizi zənn edirik. Nəticədə, ya gec də olsa, ayılıb vaxt itkisinə peşman oluruq, ya da bu “hüsnü-zənn” xroniki məyusluğa, səbəbini anlamadığımız bədbəxtliklərə çevrilir.

Bir neçə gün öncə Xəzərin sahilində, Azərbaycanda, Şərqin ilk demokratik respublikasında parlament seçkiləri keçirilirdi. Özü də növbədənkənar. Yeni bir şey baş vermədi. Problem də burasındadır. Yeni bir şey baş vermədi. Baş verənlərin hamısı keçmişdə olanların daha pis, gözəçarpan formada təkrarlanmasıydı. Əli internetə çatan əksəriyyət o orgiya videolarından ən azından birini gördü. Yüzlərlə, minlərlə görüntü vardı. Hələ prosesdə iştirak edənlər birbaşa, canlı gözlərlə gördülər.

Ən son model avtomobillərin, mobil telefonların, kompüterlərin, iri qərbsayağı plazaların, restoranların, barların, pabların, bahalı geyimlərin, təzə Mərkəzi Parkın, böyük körpülərin, iki-üç dildə danışan gənc qız və oğlanların, özünü sivil dünyanın sənət adamlarına bənzədən yüzlərlə yazarın, şairin, bəstəkarın, rəssamın və nəhayət, konstitusiyanın və qanunların olduğu bir ölkədə belə bir seçki baş verdi. 2020-ci ildə. Qərb və Şərq sivilizasiyasının kəsişməsində. Azərbaycanda. Xəzərin sahilində. Seçki ilə bağlı şərhə ehtiyac yoxdur. Hər şey o qədər aydındır ki, təkrarlamaq mənasızdır.

O görüntülər bizi yenidən özümüzə qaytardı, ya da qaytarmalıdır. O görüntülərin qarşısında neçəncisə sənaye inqilabından, “dərin” ədəbiyyatdan, “ağır” filmlərdən, qəliz elmi-texnoloji mövzulardan olan söhbətlər bir anlıq çox anlamsız gəldi.  Bu,  o görüntülərdə hər hansı formada iştirak edənlərin – yəni belə bir seçki keçirən xalqın üzvləri olaraq bizim yuxarıda dediyim söhbətlərə layiq və ya nalayiq olmağımız anlamına gəlmir. Kütləvi olaraq axmaq, gerizəkalı, genetik olaraq hamısı əclaf olan bir xalq yoxdur. Əksini söyləmək irqçilikdir. Bir antropoloq kitabında yazır ki, Okeaniyanın geridə qalmış adalarından birində yaşayan xalqlar mindən çox dildə danışırlar. Bu dillər bir-birindən rus və ingilis, ərəb və yapon dili qədər fərqlidirlər. Kənd məktəbində oxuyan on yaşlı uşaqlar bu dillərdən yeddi-səkkizini sərbəst bilirlər. Ortalama bir avropalı uşaq isə iki dildə güclə danışır. Yəni inkişaf təkcə zəka məsələsi deyil. İdarəedici sistem, tarix, coğrafiya, iqlim və s. məsələlərdən asılı bir nəsnədir. Digər tərəfdən, hər bir halda, kiçik bir auditoriya üçün də olsa, hər növdən mövzularda söhbətlər olmalıdır. Bu söhbətlər gələcək üçün yatırımlardır. Demək istədiyim başqa şeydir.

Demək istədiyim odur ki, 2020-ci ildə, sivil dünyanın bir addımlığında belə seçki keçirilən bir ölkə olaraq təməl şeyləri yenidən öyrənməliyik, bəlkə də. Öyrənmək sözü qürurumuza toxunursa, yenidən nəzərdən keçirməliyik, deyək. Dəyər, qırmızı xətt, hər hansı vicdani ölçünün qalmadığı yerdə beş-on fədakar insana bel bağlayıb “geci-tezi var, hər şey yaxşı olacaq” deməklə heç nə yaxşı olmayacaq. Çəkildiyimiz qınımızda “dərin bədii-fəlsəfi” monoloqlarımızın dəyəri elə qınımızın həcmindədir. Hüququn-qanunun, legitimliyin mahiyyətini anlamadan və ya anlayaraq riayət etmədən, seçki nədir, niyə insanlar gedib kimisə seçirlər, dövlət, deputat, məhkəmə niyə var - anlamadan və ya sərf etmədiyinə görə, anlamaq istəmədən, yüzlərlə mükəmməl qanun olsun, dünyanın ən möhtəşəm konstitusiyası olsun, heç nəyə yaramaz.

Hansı cəncəlin içində olduğumuzu anlamalıyıq. Yenidən insan nədir, sivilizasiya nədir, bəşəri dəyərlər nədir, təhsil nədir, aydınlanma nədir, vicdan nədir, toplum olaraq birgə yaşamaq nədir, pul nədir, vəzifə nədir suallarını özümüz üçün cavablandırmalıyıq. Əks halda, dəhşətli informasiya axını içərisində hər şey bir-birinə qarışacaq, illüziyalar yaranacaq, sonra illüziyalar məyusluğa çeviriləcək, sonra məyusluğun yaratdığı dəhşətli depressiyadan qaçmaq üçün yenidən illüziyalara təslim olacağıq. Və bu qapalı dövrə bizi məhv edənə qədər davam edəcək.

2000-ci illərdə yazılan, müzakirə edilən bəzi mövzular indiki dövrdə yazılıb-müzakirə ediləndə bəzən düşünürük ki, bu mövzuların artıq vaxtı keçib, çox şey dəyişib. Amma elə bir neçə gün öncə gördük ki, təməl şeylər çox da dəyişməyib. Nə idarə edənlərin bizə münasibəti, nə də bizim təhqirə reaksiyamız. Nə bizim toplum anlayışımız, nə bizim toplumsal davranışlarımız. Nə insan olmağa, nə də vətəndaş olmağa münasibətimiz. Yaxşı ki, gənc və yaşlı bir dəstə insan var, şərəf qorumaqla məşğuldurlar.

Söylədiklərimin özümə də bədbin səslənməməsi üçün, əslində, mənfidən çıxıb sıfıra doğru irəliləməkdə olduğumuzu da düşünürəm bəzən. “Bilgi” nöqtəsinə gəlmişik, qalıb “bilmək”. Sonuncu cümlə fəlsəfəni sadə dildə gözəl izah edə bilən türk filosofu Ahmet Arslanın bir fikrindən doğur. Bəlkə də, bu da hansısa başqa filosofun düşüncələridir, amma mən Ahmet Arslandan eşitmişəm. Deyir, insan bir şeyin pis olduğunu bilirsə, heç vaxt onu etməz. Bəs insanlar niyə açıq-aşkar pis olan işlər görürlər? Çünki o işin pis olduğu haqda sadəcə bilgiləri var, pis olduğunu bilmirlər (yəni özəyini anlamırlar). Məsələn, insan üçün ən pis şey ölümdür. Ona görə də insan ölmək istəmir. Bəs intihar edənlər? Çünki intihar edən üçün ölüm o qədər də pis şey deyil, yaşamaq daha pisdir deyə, yaşamağı yox, ölümü seçir.

Bizdə də artıq nələrin pis, nələrin yaxşı olduğu haqda “bilgi” var. Danışanda əminliklə deyirik ki, bu şey pisdir və mən onu etmərəm. Amma “bilmə” nöqtəsində axsayırıq. Bilmədiyimizə görə o pis işi edirik. Bunu bir də yazının əvvəlində söylədiyim hərf bənzətməsinə tətbiq edək. Artıq “hərf”ləri uzaqdan görəndə tanıyırıq. Təxmin edə bilirik aralarındakı fərqləri. Bu hərflər bir yerə gələndə hansı cümlələr əmələ gələ biləcəyini oradan-buradan eşidirik. İndi qalır onları mənimsəmək. Yazmağı öyrənmək. Öyrənmək həmişə çətin prosesdir, əgər öyrədənlərin özləri də hələ nə öyrətdiklərini dəqiq bilmirsə, lap çətindir. Hərf öyrənmədən mükəmməl yazıb-oxuya bilmə xəyalı da çox gözəldir. Xəyallardan əl çəkib hərf öyrənmədən isə, hər şey elə xəyal olaraq qalacaq.