Bu yazıya, gəncliyində qələmə aldığı gözəl bir essesindən əlavə sonralar yazdığı bir neçə essesində də Şopenhaueri “Mənim ulu müəllimim” adlandıran Nitsşenin- Şopenhauerlə yanıb kül olan və elə onun köməkliyiylə də küllərindən yenidən doğulan digər böyük filosofun- doğru saydığım iki ideyasıyla başlamaq istəyirəm. İdeyalara keçməmişdən əvvəl, yeri gəlmişkən deyim ki, Nitsşe orta yaşlarında Şopenhauer fəlsəfəsini çox tənqid etmişdi. Görünür, Nitsşe “öz yolunu tapmaq”ın güvənverici və qüvvətləndirici diktəsiylə Şopenhauerin sürəkli təsirində qalmağı öz aristokratik məğrurluğuna yaraşdırmırdı. Lakin bu qəribə yaşantı digər söhbətin mövzusudur.

İdeyalardan biri (“Nitsşe həqiqətlərindən biri” də adlandıra bilərik) bundan ibarətdir: Bəşəriyyətin yekun hədəfi, çatacağı son məqsəd zamanın sonunda deyil, insan növünün ən üst örnəklərində aydınlığa çıxa, təzahür edə, tapıla bilər.

 Qısa müddətlik, məsələn, Dostoyevskivari bir əhvala keçibən bəşəriyyət haqqında qaba cizgilərlə düşünməklə bu ideyanı bir az açaq: Bəşəriyyət hara gedir və əslində nə istəyir? Deyək ki, maddi rifah istəyir. Yəni digər heyvanlar kimi bioloji ehtiyaclarının təminatının axtarışındadır. Barəsində danışılmasından çox sıxıldığım və heç xoşlanmadığım bir məsələyə yan alaraq “üçüncü dünya ölkələri”ndəki  siyasi proseslerdə iştirak edən, yaxud iştirak edirmiş kimi görünən narahat insanlar barədə düşünək: Onlar nə istəyirlər? Mənə elə gəlir ki, onlarla bağlı olan bütün bu siyasi qovğaları, əslində nə olduğu tam anlaşılmayan sosial qışqır-bağırları, qarmaqarışıq didişmələri, itələşib-cırışmaları üzə çıxaran əsas mənbələrdən biri həmin bu bioloji ehtiyaclardır. İnsanlar bol yemək-içmək, əylənmək və cütləşərək  genlərini gələcəyə yollamaq uğrunda mübarizə aparır ya da aparmaq istəyir, yaxud oxşar ehtiyaclar səbəbindən narazılıq edirlər. Təbii istəklərdir. Fəqət bu istəklərin reallaşmasını ali hədəf hesab etmək olarmı? Bir halda ki, eyni istəklər instinktiv formada vəhşi təbiətdə yaşayan heyvanlarda da mövcuddusa, onları yüksək, necə deyərlər, insani məqsədlər saya bilərikmi?

Təsəvvür edək ki, bir adada beş insan yaşayır və onlar bir otlaq sahədə yemək məqsədilə on ədəd ətlik inək saxlayırlar. Beş adam hər gün bircə inəyi bölüşərək yeməyi planlayıb. Deməli, on günlük yeməkləri olacaq. Bu onların normasıdır. Fəqət günlərin birində adaya yaxın yerdə gəmi qəzaya uğrayır və xilas olan beş nəfər matros üzərək adaya çıxıb sağ qalırlar. Onlar da bu beş nəfərə qatılarsa, deməli, günə iki inək yeyiləcək. Biri köhnə beş nəfərin, digəri yeni beş nəfərin gündəlik qidası olacaq. Nə baş verdi? Adaya beş nəfər artıq gəlməklə, mövcud qidanın sayının azalması da sürətləndi və vəziyyət gərginləşib anormallaşdı. “Üçüncü dünya ölkələri” də təqribən oxşar davranış sərgiləmək istəyirlər. Ancaq bunun bədəli var. Maddi rifahı yüksək olan insanların sayı artacaqsa, planetdən alınacaq xammal sayı da bir o qədər çoxalacaq, digər orqanizmlər daha artıq ovlanıb, yaxud yetişdirilib yeyiləcək, daha artıq bitki istifadə olunacaq, daha çox meşələr qırılacaq, təmiz su ehtiyatı bir o qədər azalacaq, bir sözlə, yerüzünün ehtiyatları getdikcə dağıdılıb tükənəcək. Bir yandan gələn xeyir mütləq şəkildə digər tərəfdən zərərlər ortaya çıxarır. Buranın quruluşu, deyəsən, elə əzəldən belə qurulub…Dərindən qüssələnirəm… Nəysə ki, burada metafizik məsələlərə yönəlməyək.

Bu yerdə, çox sevdiyim bioloqa (yeri gəlmişkən, gələcəkdə onun barəsində yazı yazmağı planlayıram) yandaş çıxaraq deyim ki, başqa planetlərdə, göy cisimlərində həyat əlamətləri aramaq yerinə əlimizdə, gözümüz önündə olan planetimizi mümkün olduqca qorumağı daha ağlabatan, ümidvar yol hesab edirəm. Fəqət insanlar da digər təbii orqanizmləri hərəkətə keçirən daxili motivlər əsasında davrandığından onların qarşısını şiddətlə kəsmək də yararsız iş olar. Başqa bölgədəki yaşıl və təravətli bitkiləri yeyib bitirərək doğub-törəyən və təzə qida arxasınca yeni bölgəyə gələn dovşanların arxasınca, başqa bölgənin dovşanlarını yeyib-bitirərək yeni bölgəyə gələn xələf-sələfli canavarlara bənzər olaraq, insan növü də bir məkanın ehtiyatlarını istifadə edib-bitirərək yeni məkanlara yönəlmək istiqamətində proqramlanıbmış kimi görünür. Buna görə də dünyanın, həyatda qalmağın ən qüvvətli mexanizmlərindən biri, bəlkə də birincisi olan elmə (hələlik belə görünür, nə zamansa ən dağıdıcı, məhvedici mexanizm də ola bilər, bunun tarixi örnəyi az deyil) dəyər verən hissələrindəki işgüzar, praktik insanlar gələcək yaşam üçün həyatayararlı başqa planetlər axtarışındadırlar. Əgər taparlarsa, ilk növbədə, necə deyərlər, öz “tayfa”larını aparıb  birlikdə xilas olacaqlar. Və əslində belə olması ədalətlidir. Zəhmətin bəhrəsini ilk növbədə həqiqi zəhmətçəkən görməlidir. Əksi olsa, bu çox qaba və çirkin bir ədalətsizlik örnəyi olar.

Fəqət mənə görə heç bu da ali bir hədəf deyil. Sadəcə evolusyon mahiyyətin məntiqi görünən, fəqət son məqsəd baxımından  kifayət qədər anlamsız təəssürat oyadan ziq-zaqlı  gedişatıdır. Təbiətin bol-bol yeyib-içən və gen artırıb onu hər cəhdlə, nə bahasına olarsa-olsun qoruyan hökmran növü bir planeti sovurub-bitirib yenisinə keçir, onun da axrına çıxandan sonra başqasın taparaq indi də onun canına daraşır və proses beləcə davam edib gedir…Hara gedir? Bilinmir. Hardadır burda ali hədəf?

Deyək ki, bir zamanlar “Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq” kimi bir ideal varıydı. Lakin zaman bu idealın da nə qədər kövrək, təməlsiz, uyğunsuz olduğunu gözlər önünə sərdi. Əgər həqiqətən də yer üzü “azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq”ın bərqərar olmasını mümkün edəcək məkandısa, bəs nəyə görə xeyli sayda qüvvətli ölkə bacarıqlı ordular hazırlamağa, müasir silahlara, hərbi sahəyə bu qədər maddi vəsait və vaxt ayırır? Deməli, zərurət, mövcud şərtlər bu davranışı ortaya çıxarıb. Sevdiyim bir filosofun  kədərli, fəqət həqiqi düşüncəsini çox sevirəm, söyləyir ki, mən dünyanın həqiqətən sülhlə, dincliklə dolu, qansız-qadasız aydın bir yer olduğunu çox istəyərdim, belə olsaydı orada özümü çox xoşbəxt və rahat hiss edərdim, ancaq bilirəm ki, çox təəssüf ki, belə deyil. Ona görə də sağ qalmaq istəyən hər canlı həmişə tətikdə hazır durmalı, bununçün çalışmalıdır.

Tez-tez dalaşdığım, küsüşdüyüm, acıqlandığım, bəzən dözülməz dərəcədə qaramatlığa batan və əlbəttə ki, özünəməxsus zəhərdən xali olmayan, fəqət təmizürəkli olduğundan həmişə əziz qalan dostum  L.Besroxor demişkən, qoy sərhədlər maksimum möhkəmlədilsin, sonra o sərhədlərin əhatələyib qoruduğu təhlükəsiz meydanda nə qədər istərsən, könlündə cənnət quşları uçuşa-uçuşa (yaxşı yada saldı, ən qəşəngləri, məncə, 18-ci əsrin Avropasında səhvən ayaqsız olduğu düşünülən və Karl Linneyin “ayaqsız cənnət quşu” adını verdiyi paradisaea apoda ilə paradisaea raggianadır- R.A) romantikadan, insanpərvərlikdən, humanizmdən dəm vurarsansa-vur, kef sənindir; əksinə davransan, “hop” edib udarlar. Razılaşmaq olar.

Nəhayət ki, bu ürəksıxıcı və əksərən adamı qeyri-ciddiliyə yuvarladacaq  “bəşəri problemlər” məsələsindən uzaqlaşıb Nitsşe ideyasına qayıdaq (tezliklə bu ideyadakı “bəşəri”likdən də qurtulmağa ümid edirəm) və mövzunu xülasələşdirək. İndilik hansı nəticəyə gəldik? Deməli, Nitsşe demişkən, bəşəriyyətin son nəticə (!) kimi gerçəkləşəsi heç bir ali məqsədi, hədəfi yoxdur. Belə sayılanlar da əslində keçici və səthidirlər. Nitsşeyə görə, bəşəriyyətin gerçək görünən, inanılası, ciddiyə alınası hansısa hədəfi varsa əgər, bu da olsa-olsa, insanlığın səpələndiyi müxtəlif bölgələrdə zaman-zaman və hər dövrdə ortaya çıxardığı mürəkkəb psixi quruluşlu insan örnəklərinin varlığında yata bilər- yəni, yüksək istedadlı fərdlərdə və onların yaradıcılığında ( Yazının bu yerində əlahəzrət Təsadüfün yeni və daha heyrətamiz oyununa şahid oldum. Qapı açıldı, xoş gələn məltəm qızılı saplarla işlənmiş güllərlə bəzənmiş pərdəni dalğalandırıb, sıra-sira rəqs edən gülləri bir-biriylə öpüşdürdü, yanınca gətirdiyi gün işığıyla “angelo ruffo” yazılı göy rajokun səthinə tutqun-mavi zolaq saldı, kiliddən asılıb yellənən gümüşü açarı, rəzənin böyrünü, stul tutacağının yanları sürtülüb yeyilmiş kvadratşəkilli sağ təpəsinin ön qırağını nazik haşiyəylə parlatdı. Və Besroxor içəri daldı. Sakit görünürdü, fəqət yenə canıma vəlvələ saldı. Çöhrəsi haqqında danışmaq istəmirəm. Barmaqlarım dayanmışdı. İzləyirəm. Yaxınlaşır. Əzəcəkdi. Bilirəm, əzəcəkdi. Döşəmənin xəfif cırıltısı. Çıqqıltı. İki saniyəlik xıvıltı. Stulun tutacağından sakit əsəbiliklə yüngülcə tutan, açıq çəhrayı dırnaqlı uzunsov barmaqlar. Azca əyildi. Əvvəllər də geyindiyini gördüyüm “Vitam Impendere Vero” yazılı köynəyi, üzərindəki xəfif tüklərin səliqəylə yana yaslandığı solğun biləkləri indi lap yanımdaydı. Diqqətlə yazmaqda olduğum bu yazıya baxırdı. Bəli, artıq əzirdi. Burun pərələrinin tərpənişindən, sinəsindən qalxan iztehza axınının dodaqlarının uclarına, göz qapaqlarına doğru qalxdığını artıq hiss edirdim. Donuqlaşıb susmuşdum. Və yazı stoluna qısılıb büzüşmüş halımla Mister Enfildin irəli cumub yaxaladığı Mister Hayda, ya da üstünə kley yaxılmış kartona yapışıb gecədən bəri yerində çırpınıb dartınsa da, səhərçağı qorxunc addımlar eşidəndə, gözlərini ətrafa zilləyərək tərpənməz qalıb bununla qurtulacağını zənn edən zavallı siçovula bənzədiyimi hiss edirdim. Təqribən iki dəqiqədən sonra sakitcə dedi: yaxşı, bunu da yaz ora, ardınca yaz, kursivlə yaz, özü də sonda nida işarəsi qoy: Burada söhbət, özünü hansısa hiyləgər yollarla və bayağı məqsədlərlə ən müxtəlif intellektual sferalara soxuşduran fırıldaqçılardan, meşşanxislətlilərdən, həyasızlardan, filisterlərdən, kütbeyinlərdən, şarlatanlardan, dələduzlardan, aferistlərdən getmir!) .

Və bəşəriyyətin, bəlkə də özünün də xəbəri olmadan canlı saxladığı bu hədəfi horizontal gedişatda, qabağa doğru qaçış- tullanışda yox, vertikal sıçrayışdadır. Və məhz həmin vertikal sıçrayışın əmələ gətirdiyi sənətkarlar, mütəfəkkirlər, alimlər bəsitcəsinə bioloji ehtiyacların əlində girinc qalan bəşəriyyətin həyatına anlam, məzmun, mənəvi çəki, dolğunluq, rəngarənglik, dəyər gətirir, onu psixi-ruhani baxımdan zənginləşdirir və varlığına haqq qazandırırlar (Nitsşenin, nəzərdə tutduğu bu yaradıcıların xələfi kimi xəyal etdiyi insan tipi barədə sonralar söylədiyi “Fövqəlinsan yer üzünün mənasıdır” düşüncəsini xatırlayaq). Məsələn, hətta ən bayağı, düşük, xüsusi əhəmiyyəti olmayan, adi həyatda üstündən keçiləsi orqanik bir varlıq belə hansısa seçkin sənətkarın qələminin gücüylə nadidə sənət obrazına çevrilə, duyğu bolluğu yarada, bir dostluğun, sevginin, vəcdin, gülüşün, gülüşdən doğan minnətdarlığın, parlaq və qüssəli baxışın, şövqün, heyrətin qaynağı ola bilər (Məsələn, Qoqolun Çiçikovunu xatırlayaq). Və bu sənətkarların, mütəfəkkirlərin varlığının fərqinə varmaqdan ötrü bəşəriyyətin getdiyi yolun sonunu gözləməyə gərək yoxdur, çünki,  yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, heç nəylə təmin olmayan bəşəriyyətin hara getdiyi heç ümumiyyətlə bilinmir, aydın deyil. Əksinə, sözügedən tipə aid olan insanlara isə elə hər dövrdə və çox yerdə rastlamaq olar. Nitsşeyə görə, başqa bir, Türkiyə türkləri demişkən, nihai məqsəd aramağa və gözləməyə dəyməz.

Bu mənada Nitsşe üçün, müxtəlif çağlarda yaşayıb-yaratmaqlarına baxmayaraq, məsələn, Homer, Fales, Heraklit, Hippokrat, Sokrat, Diogen, Aristotel, Arximed- Seneka, Avqustin- Dante, Rafael, Şekspir, Bruno, Monten, Kepler, Spinoza, Bax- Linney, Humboldt, Höte, Şopenhauer, Brams, Vaqner və onlar kimi dünyanın Şərqli-Qərbli müxtəlif bölgələrində yaşamış yüzlərlə yaradıcı arasında yüksək kültür doğurmaq baxımından heç bir radikal fərq yoxdur. Hər biri əsasən öz çağının bilgi və mənəviyyat dağarcığını zənginləşdirsə də, digər dövrlərdə də aktuallığını qoruyacaq dəyərlər ərsəyə gətirmişlər. Elə bilgi çağı sayılası 19-cu əsrdə yaşayan Nitsşenin öz fəlsəfi yolu da düha hesab etdiyi bu cür insan örnəkləriylə apardığı xəyali və dəyişkən əhvallı dialoqlarla boldur.

Nitsşenin sözügedən həqiqətini, istəsək, onun illüziyası da saya bilərik. Ancaq, ürəyəyatan və ən əsası, zərərsiz illüziyadır.

Keçirəm Nitsşenin esse formasında ifadə etdiyi ikinci ideyasına. Essenin əvvəlində Şopenhauer barədə danışır, ardınca Vaqnerə keçir. Nitsşe söyləyir ki, uyqar xalqlarla barbar xalqların təması zamanı, daha düşük kültürə malik olan barbar xalqlar uyqar xalqların yaratdığı yüksək kültürün pozitiv, müsbət, xeyirli, sağlamlaşdırıcı özəlliklərini deyil, ilk növbədə onların çatışmazlıqlarını, qüsurlarını, azğınlıqlarını, zəifliklərini əxz edib canlarına çəkirlər (digər bir mövzunun açılmasına təkan verəcək çox ləzzətli ideya). Belə davranış fərdlərə də aiddir. Ardınca sual verir: Şopenhauerin alman ardıcılları onun yüksək kültüründə nələri cazibəli saydılar, nəylə qidalandılar? Və spesifik Nitsşean qınaqla davam edir (çıxarış edirəm) : “Məgər onları cəzb edən Şopenhauerin o xətasız həqiqətpərəstlik duyğusuydumu, yoxsa onu bir almandan çox bir ingilisə bənzədən həmin özəlliyi- aqilliyə və aydınlığa yönəlik o sarsılmaz meyliydimi? Yoxsa onları onun intellektual vicdanımı, xristian Tanrısına və kilsəsinə dair ortaya atdığı suallardakı təmizliyimi, dürüstlüyümü, seyrədalmanın intellektuallığına, intellektin vasitəvi təbiətinə və özgür iradənin yoxluğuna dair  təlimimi maraqlandırıb cəlb etmişdi? Yox, bu özəlliklərin heç biri onları özünə çəkmədi və maraqlı hesab olunmadı”.

Sonra Nitsşe Şopenhauer fəlsəfəsində mənfi saydığı cəhətlərdən və onların göstərdiyi təsirdən söhbət açaraq Şopenhauerin ən məşhur ardıcılı olan keçmiş dostu Vaqnerə “hücum çəkir”. Deyir ki, Vaqner alman dilinin korlanmasına coşqunluqla etiraz edib hiddətlənəndə Şopenhaueri təqlid edirdi, çünki bu məqamda doğrudan da Şopenhauersiz keçinmək olmazdı, fəqət açıq-aşkar demək lazımdı ki, Vaqnerin öz stili də alman dilinin korlanması səbəbindən yaranmış həmin yara və şişlərdən əziyyət çəkir, hansı ki, elə onların bircə uzaqdan görüntüsü belə Şopenhaueri qəzəbləndirib quduzlaşdıra bilərdi.

Sual yaranır: İntellektual fəaliyyətlərlə məşğul olmuşların, olanların yazı stillərində Şopenhaueri, Nitsşenin təbirincə söyləsək, qeyzləndirib quduzlaşdıran naqisliklər, görəsən, hansılardı? (Oxşar məqamlarla bağlı qəzəblənməkdən söhbət gedəndə, psixi və mənəvi baxımdan Şopenhauerə yaxın olan digər böyük yaradıcı- Flober də yada düşür) Görəsən, Nitsşe bu xatırlatmasıyla nəyi nəzərdə tuturdu?  Görəsən, Şopenhauer mütaliə, kitablar, yazar tipləri və ədəbi üslublar barədə nə düşünürdü? Şopenhauerin “Parerga und Paralipomena” adlı əsərindəki mövzuyla əlaqəli digər esselərinə yenidən baxmaq bu suallara cavab tapmağa müəyyən qədər kömək göstərdi. İndi də həmin esselərdən subyektivcəsinə (!) razılaşdığım, xoşlandığım, ürəyəyatan mülahizələr, mühakimələr seçib bəziləri barədə danışmağa, bəzilərinisə tərcümə etməyə keçmək istəyirəm.

Deməli, Şopenhauerə görə, mütaliə zamanı əslində başqası bizim yerimizə düşünməkdədir. Biz sadəcə onun zehninin işləyiş formasını izləyirik. Buna görə də aşırı dərəcədə, yəni demək olar ki, bütün gün boyunca kitab oxuyan və öz düşüncələriylə məşğul olmadan sadəcə arada əyləncəylə rahatlayan adam yavaş-yavaş düşünmək qabiliyyətini itirir və bir çox təhsilli insanın da vəziyyəti bu durumdan fərqli deyil: çox oxumaq, paradoksal olaraq, onları axmaqlaşdırır. Çünki bir kəs nə qədər çox oxuyarsa, oxuduqlarından qalan izlər qaçılmaz olaraq bir o qədər az olacaq, çünki belə olduğu halda zehnin düşünməyə zamanı olmur, halbuki oxunulan mətnlər, ideyalar məhz onlar üstündə dərin-dərin, incədən-incəyə düşünməklə həzm edilir.

Filosof söyləyir ki, fərdi üslubu olan yazıçıları oxumaqla da ədəbi bir keyfiyyətə çatmaq olmaz. Bu üslub istər inandırmaq, müqayisə aparmaq qabiliyyətiylə, fantaziyanın zənginliyiylə, cazibəli təzadlar seçməklə, istər cürətkarlıq, incəlik, yumor hissiylə, saf lıqla bağlı olsun, fərq etməz, bu cəhətlərə sahib üslubu olan yazıçının yazdıqlarını oxumaqla bu cəhətləri özümüzdə yaradacağımıza inansaq, boş yerə ümidlənmiş olarıq. Fəqət bu keyfiyyətlər bizim təbiətimizdə zatən əvvəlcədən varsa, yəni bu potensial bizim varlığımızda yatırsa, bax, o zaman oxumaqla həmin cəhətlərimizin fərqinə vara, onları üzə çıxara və hansı məqsədlər üçün, necə istifadə edə biləcəyimizi yavaş-yavaş öyrənə bilərik. Mütaliə yoluyla fərdi üslub yaratmağın yeganə yolu budur, çünki bununla təbii qabiliyyətlərimizdən nə şəkildə yararlana biləcəyimizi öyrənirik. Fəqət bu qabiliyyətlərə əvvəlcədən malik olmasaq, sırf oxumaqla quru, soyuq üslubçuluqdan, manyerizmdən başqa heç nə əldə etmərik və sadəcə bəsit bir təqlidçi olmaqdan ötəyə keçə bilmərik.

Gözü önündəki həyatı dərindən-dərinə tanıyan bu tanrıtanımaz və qaşqabaqlı müdrik Dədə, öz dövründəki kütləvi kütlüyün, qanmazlığın, bu qanmazlığın doğurduğu danqazlığın illər boyunca sürən ictimai dominantlığından duyduğu güləyən əsəbdən vijqələşib göylərə yüksələn ağ saçları arasındakı işıqlı dazlığı ahəstə-ahəstə parıldadan şam işığında yazır ki, həyatda necədirsə, ədəbiyyatda da elədir: Hayana fırlanırsansa-fırlan, özünü düzəlməz, yolagəlməz bir insan güruhuyla qarşı-qarşıya qalmış bulacaqsan. Eynilə yaz milçəkləri kimi sürü halında hər yerə doluşub oranı kirlədirlər. Bir yığın bərbad kitab da eyni mənfi funksiyanı yerinə yetirir, qidasını sünbüllərin torpağından alan və son nəticədə onu boğuq qurudan istilaçı alaq otlarına bənzəyir bu kitablar. Onlar insanların zamanını, pulunu, diqqətini qəsb edirlər, halbuki bu dəyərlərin əsl haqq sahibləri yaxşı kitablar və onların məzmunundakı, yaradılışındakı alicənab hədəflərdir. Sözügedən pis kitablar isə əsasən şöhrət, mövqe və pul əldə etmək məqsədilə yazılır, dolayısıyla təkcə yararsız deyillər, həm də ümumiyyətlə ictimai zərərə səbəb olurlar. Mövcud ədəbiyyatın hardasa yüzdə doxsan faizinin də xalqın cibindən bir necə quruş qopartmaqdan başqa bir hədəfi yoxdur və bu hədəfə çatmaqdan ötrü yazar, nəşriyyatçı və tənqidçi əlbirliyi edib bütün güclərini birləşdirmişlər.

(Bir neçə qeydlə söyləyim ki, dövrümüz və mühitimiz Şopenhauerin zamanından yaxşı mənada xeyli fərqlənir, o zamandan buyana insanın bezgin və yorğun qəlbini şahanə fəxarətlərlə dolduracaq dərəcədə mənəviləşmiş, ucalmış, kamilləşmişik və buna görə də, şükürlər olsun ki, Şopenhauerin son cümlələrdə bəhs etdiyi alçaq işlərlə daha məşğul olmuruq. Odur ki, son cümlələri ciddiyə almayıb boşlamaq da olar.)

Acıqlı Dədənin zəhləsi getdiyi bir qrup digər əməkdar qələm adamları isə bu cür tiplərdir: deməli, bunlar dövrün ən yüksək zövqü və həqiqi kültürü üzərində hakimiyyət yaradır, necə deyərlər, yuxarı təbəqələrin, yəni, eleqant aləmin yüyənini ələ keçirirlər və beləliklə, kübar çevrələrdə hərlənənlər söhbət mövzusu tapmaqdan ötrü həmişə eyni şeyi, yəni ən yeni, ən son çıxan kitabları oxumağa şərtləndirilirlər. Beləliklə, bu insanlar da sayları getdikcə çoxalan bayağı və primitiv insanların ən son yazdıqlarını izləməyi böyük məharət sayır, bütün çağların və ölkələrin azsaylı böyük və orijinal zehinlərinin yaratdığı əsərlərinsə sadəcə adlarını bilirlər. Ümumiyyətlə insanlar əksərən bütün zamanların ən yaxşı əsərlərini oxumaq yerinə, sürəkli olaraq yeni çıxan əsərlərin arxasına düşdüklərindən, yazarlar da öz dövrlərinə hakim olan ümumi ideyaların dar sahəsinə sıxışıb qalırlar və bu səbəbdən həmin dönəm öz bataqlığı içində çırpınıb durur. Və filosof deyir ki, heç zaman yaddan çıxarmayaq: axmaqlar üçün yazanlar hər zaman qarşılarında geniş bir dinləyici kütləsi tapacaqlar.

                                                                   ***

Bir filosofun qəddar olduğunu tez-tez söyləyərdilər. Ancaq unudur və ya fərqinə varmırdılar ki, o filosof özünə qarşı da qəddarıydı. Elə ilk növbədə özünə qarşı əzaziliydi. Əvvəl-əvvəl özünü intellektual sınağa çəkir, əzablara özü qatlaşır, özünü yoxlayır, özündə səhvlər tapır, özündəki zehni-mənəvi əyər-əskiklərlə vuruşur, zir-zibilini özü təmizləyir, özünü döyə-döyə möhkəmlədirdi. Bir tip ki, özünə bu qədər əzab çəkdirirdisə, o, başqasına qarşı intellektual mərhəmət duyardımı, mülayimlik göstərərdimi? Əlbəttə, duymaz, göstərməzdi. Çünki, intellektual (!) mərhəmət və  mülayimliyin ortabablığın saxta və iyrənc növünə xas olduğunu vurğulayaraq, bu süni miyanəliyi özünə yaraşdırmaz və “mən bir filosofun qüvvətini və böyüklüyünü, onun həqiqətə nə dərəcədə tablaşmasıyla, həqiqət arxasınca hara qədər getməsiylə ölçürəm” deyərdi.

Fəqət çox önəmli və əsla nəzərdən uzaq saxlanmayası bir məqam var: deyilənə görə, həmin qədimi filosof adi həyatda, daha dəqiqi, cəmiyyət nümayəndələriylə üz-üzə gəldiyi, görüşüb hal-əhval tutduğu mühitlərdə xeyli nəzakətli, mülayim, anlayışlı və həssas insanmış. Bu çox inandırıcıdır. Çünki, varlığının təməl hissəsiylə yaşadığı intellektual sferada, öz zehni aləmində özünə də, digərlərinə də bunca qəddar olan bu mütəfəkkir ehtimal ki, məişət həyatında xeyli nəzakətli və hörmətcil davranacaqdı. Çünki, brutal və rəqabətçi qəddarlığını öz yaradıcılığında- kəlmələrlə, ideyalarla, duyğularla, başqalarının yaratdığı kültürlərlə apardığı mübarizədə ifadə edən adamın primitiv, banal, bayağı qəddarlığa, məişət zorakılığına meyli və həvəsi olmaz.Yüksək kültürlü adamın bir göstəricisi də məhz bu cəhət sayıla bilər: Ruhani yaradıcılığında xeyli əzazil, fəqət məişət həyatında xeyli nəcib.

Və məhz hansısa intellektual sferada qəddar olmaq, hansısa fiziki sferada qəddar və zülmkür olmaqdan, yəni, zülmkarlığını cismləşdirməkdən qat-qat nəcibanədir. Ona görə də mütəfəkkir qəddarlığından deyil, qəddarlığını və zülmkarlığını çox soyuq, xırdaçı və ürpərdici bir hiyləgərliklə gizlədən meşşan qəddarlığından çəkinmək, ikrah duymaq, iyrənmək lazımdır.

Bu mənada Şopenhauerin üslubunu hansısa qabalıqda, nəzakətsizlikdə ittiham edənlər varsa əgər, gəlin onların qabağına, yeri gəlmişkən, onun “nəzakət” qavramına bir başqa tərəfdən baxan bu “nəzakətsiz” düşüncəsini ataq: “Nəzakət, bir-birinin əxlaqi və intellektual səfilliyini görməzdən gəlmək və üzə çıxarmamaq məqsədilə bağlanmış gizli bir saziş, razılıq, fikir birliyidir.” Və bu fikrini də azca izah edib, mətləbi uzadaq:

Dibində bitən bolluca mərcan- yosunun qırmızı rəngdə olması və Dedalın qanadlandığı səviyyədən görünəcək qədər geniş ərazilərə yayılması səbəbindən, yuxarıdan qıpqırmızı görünən və bu qıpqırmızılığına görə “Sazpipiy” adlandırılan dənizin sahilindəki böyük ölkələri idarə edən hökmdarların görüşünü xatırlayaq (xatırlamayan, qoy, təsəvvür etsin): yadınıza gəlirsə, hökmdarlar, qəsrin, divarındakı boz oyuqdan qarağaçın yarpaqları görünən, içinə yayılan nəmişlikdən adamın paçasını gizildədən yarıqaranlıq hücrəsində görüşmüş, gülüşmüş, hətta bir-birinə yüngülvari xoş sözlər söyləmiş, qısası, hər iki tərəf düşünülmüş nəzakətlə davranmışdı. Halbuki, imkan olsaydı, şərait yaransaydı, ordan-burdan edilən müdaxilə olmasaydı, güclü tərəf tullanardı nisbətən zəif tərəfin üstünə, onu basardı altına, yağmalayardı. Belənçi hadisənin örnəkləri azmı olmuşdu? (Bəlkə də Besroxorun təsirinə aşırı məruz qalmışam, bilmirəm...Leksikonum (kasad, qıt, bərbad, gicgahları qızışdırıb darıxdıran bərbad  bir leksikon!) belə getdikcə onunkuna bənzəyir...Etiraf edirəm ki, bu hal məni sıxmağa başlayır).

Ancaq o görüş zamanı mühitin havasında incə söhbətlər oyan-buyana uçuşur, tərbiyəli davranışlar  qovuşub-qaçışır, atmosfer qarşılıqlı anlaşmalarla, məmnuniyyətlərlə, hörmətkəranə əlsıxmalarla dolub-daşırdı. Halbuki bu hökmdarlar, ” Kaş gözəl sevişərdik” misrasının məşhur müəllifi olan, xalqını xilas etməkdən ötrü, s-i partiyasının qalib gəlməsi uğrunda rəqibləriylə amansızcasına cırışan və bir əməkdar xadim tərəfindən “incə ruhlu şairəmiz” adlandırılıb önə çıxarılan əməkdar incəsənət xadiməsi demişkən, “ahh, o qədər insanı sümürmüşdülər ki...Vah, o qədər kəndlini əzib-incitmişdilər ki...” Bir neçə sözlə deyəsi olsaq, əxlaqı baxımdan səfil insanlarıydılar (Gur saqqallı qarabuğdayı çöhrələri xeyli yaraşıqlı olsa da. Hətta bu görüşün keçirildiyi o qədimi ölkəyə qonaq kimi təşrif  buyuran daha ucaboy hökmdar, xüsusən də onun, Tiflisdə yerləşən, arxasını Kürün axdığı dərəyə çevirən çar Farnavazunki kimi sərt almacıq sümüklü və bir biscolata reklamındakı şokoladçıdakı kimi kəskin çənəli sifəti, qəsrə yığışan yerli əyanlardan birinin atasına qoşulub buraya gələn, titrək, sarı-çəhrayı buxaqlı ərgən qızının təravətli və çəkingən ruhunda, gənc xanımın hamıdan gizləmək istəyəcəyi “ahh...kaş mənim də bəbişim olaydı...bəbişimin atası da bu yakışıklı olaydı!” kimi səssiz bir hayqırış doğurmuşdu ). Lakin bir-birindən güc alıb lap zorbalaşan nəzakəti qorumaqda sürəkli və yorulmaz (ancaq adamyoran) bir dirəniş göstərirdilər. Üz-gözlərində isə sanki bir-birinə xitabən yaranan bu ifadə hiss olunardı: Bilirik ki, sən də zülmkar və həyasızsan, mən də, ancaq gəl bir-birimizə qarşı nəzakətli olmağı qoruyaq və bu xislətimizi açıb-ağartmayaq, yoxsa hər cəhətdən biabırçılıq olar.

(Qısa fasilə. Əziz  oxucu, xatırlayırsansa yuxarıda Besroxor öz ədasıyla məni əzmişdi. Ona acıqlıyam. Acığımı isə onun bu balaca və bərbad (çünki, içində müəyyən qədər xoşagəlməz didaktika və məncə, ştampovka söz birləşmələri var)hekayəsini paylaşmaqla çıxmaq istəyirəm:

Kiçik olsa da rahat və səliqəli otağında, əynində hamam xalatı, əsərinin müxtəlif dillərdə çap edilən cildlərindən, uzun müddətlik əzab və məyusluqlardan sonra ruhunda kök salan iztehzalı gülümsərliklə söhbət açan keçmiş zadəgan,gənclik əsərlərinin birində, keşmişdə zabit olmuş və yanına kitab almağa gəlmiş füsunkar xanımın sualını cavablayarkən siqaretini zərif hərəkətlə külqabını qırağına qoyan və bircə bu manerasıyla xanımın zehnində özündən xatirə saxlayan solğun bənizli, cavan, sakit, ciddi və təmiz geyimli mühacirin hərəkətlərini təsvir edir.Demə, bu mühacir vətənində olarkən, “qırmızılar”la döyüşən “ağlar”ın başçılarından biriymiş. Bir döyüşdə yaralanır, uzanıb qalır, lakin parlaq ulduzların altında özünə gəlir. Çoxlu qan itirsə də, dayanmır, qalxır, gecə boyunca sürünə-sürünə, ovuclarını qanada-qanada, bir ara gəndəlaşların qoxusunu hiss etmək məcburiyyətində qala-qala özünü Yaltaya çatdırır. Tanışı olan bir dentist qapısını ona açır, zabit gecəni burada yatır ,azca dirçəlir, bu evdə qalarsa, dentistin ailəsini də təhlükəyə atar deyə, yola çıxmağı qərara alır və həssas qəlbli dentistin verdiyi yolpulunu minnətdarlıqla qəbul edir ("bir gün borcumu mütləq qaytaracam, əziz insan!").

Ancaq hardasa Qırmızı Mühafizəçilərin yanından gözə çarpmadan keçmək istərkən, arxadan bir qadın qışqırır: Mən bu adamı tanıyıram,tanıyıram, o ağlardandı, saxlayın, tutun onu!

Zabit də həmin qadını tanımışdı. Qadın, bir zamanlar, sevimli dostlarla, ağıllı və zərif söhbətlərlə xoşbəxtləşən evdə xadimə olmuşdu. Dostlar şirin gözqırpmalarla xadimənin o zamanlar zabitdən xoşlandığını sezdirirmişlər. Bu günsə keçmiş xadimə, indiki qırmızı inqilabçı zabiti həbs etdirməkçün üzərinə nifrətlə cumurdu.

Bu çətin və gözəl dünyada bir kəs xadimə olar, digəri zabit. Xadimə də dünyaya lazımdı, zabit də. Fəqət ürəklər yaxınlaşsa, ruhlar isnişsə, orada nə zabitlik qalar, nə xadiməlik. Ehtirasdan və həyat eşqindən yanan iki canlı bədən birbirinə qovuşar, şövqlə içiçə keçər, şəhvət burulğanına qərq olar. Həyata minnətdarlıq, dünyaya sevgi, varlığa vurğunluq dolğunlaşar.

Amma necə oldu? Siyasət gəldi və ruhları, zehniyyətləri buxovladı. Bəlkə də əslində alçaq olmayan xadiməni alçaltdı, əslində lovğa olmayan zabitin vəhşi xislətini zorla üzə çıxardı. Eyni xalqın doğma olası nümayəndələrini bir-birinə düşmən etdi. İnsanları xəyali ağlara və qırmızılara ayırdı. Dağıtdı, sökdü, ayırdı, pərən-pərən saldı. Daxili, həqiqi mədəniyyəti yox edib itirdi, zahiri və saxta cilanı yüksəldib yayğın etdi.

İdeologiya, cənnət olasını cəhənnəmə çevirdi.)

Yaxud, görürsən ki, bir “A” kateqoriyalı (yazıçı və filosoflar kateqoriyalara bölünür, əsla hamısını bircə torbanın içinə doldurub eyni hesab etmək olmaz, belə etsək, son dərəcə ciddi ədalətsizliyə yol vermiş olarıq, üstəlik belənçi hərəkətlə ağır zəhmət sayəsində ərsəyə gəlmiş bir kültürü təhqir etmiş də sayılarıq) yazıçı yaxud filosofdan hansısa jurnalist müsahibə alır. Ona elə suallar verib, elə söhbətlər edir ki, zavallı yazıçının sifəti düşdüyü vəziyyətin doğurduğu əzabdan əyilib üzülür. Hiss olunur ki, narahatdır, gərgindir və jurnalist onu kütbeyniylə yorur; əslində yazdıqlarından heç nə anlamayıb, sadəcə sual vermək istiqamətində qurulub deyə elə ancaq suallar verir və xeyli xoşbəxtdir. Ancaq yazıçı həm öz xeyrinə görə, həm də nəzakətli qalmaq üçün bu kütlüyünü onun üzünə vurmur ki, onu pərt etməsin, acıqlandırmasın. Nəzakətli olmaqda israr edir, yəni qarşısındakı insanın intellektual kasadlığını görməzdən gəlməyə çalışır.

                                                                       ***

Şopenhauer məsləhət verir ki, mütaliə zamanımızı mütləq nəzarətdə saxlayaq və oxumaq üçün ayırdığımız vaxtı əsasən bütün zamanların və ölkələrin böyük zəkalarının əsərlərini oxumağa həsr edək; əgər kitablar insana nəsə öyrədirlərsə, məhz bu cür insanların kitabları bizi tərbiyələndirib-təhsilləndirə bilər. Yaxşı olanı oxumaq üçün pis olanı heç bir zaman oxumamağı gərək özümüzə mütaliə düsturu kimi seçək: Çünki həyat qısadır və həm zaman, həm dinclik bizim üçün məhduddur.

Avam insanlar da sadəcə yeni nəşr olunmuş kitabları oxumaq istəyirlər və hər kəs özünəbənzərləri sevdiyi üçün də xalq, dövrün dərinlikdən məhrum, istedadsız beyinlərindən çıxan laqqırtıları böyük zəkaların düşüncələrindən daha xoşagələn və doğma sayır. Məhz buna görə dünyagörüşləri bu qədər bayağı və məhdud olan xalq kütlələri özlərinə bənzəyən adamlar tərəfindən yazılmış keyfiyyətsiz, dəyərsiz kitabları sırf  yeni, müasir olduqları, bu gün nəşr olunduqları üçün oxuyurlar. Hər epoxanın yetirdiyi azsaylı dərin mütəfəkkirlərin əsərlərisə kitabxana rəflərində demək olar ki, oxunmamış halda durur.

Şopenhaeur söyləyir ki, hər şeydən əvvəl iki cür yazar vardır: sırf ələ aldığı mövzu üçün yazanlar və sadəcə yazmaq xatirinə yazanlar. Birinci tiplər insanlarla paylaşmağa layiq gördükləri düşüncələrə və təcrübələrə sahibdilər deyə yazırlar, ikinci tiplər isə pula ehtiyac duyur və dolayısıyla əsasən pul üçün yazırlar. Bu ikincilər, yarıdoğru-yarıyanlış, əcaib, saxta, məcburi və qərarsız olan düşüncələrini işləmək tərzləriylə və qarışıqlığa, anlaşılmazlığa tərəf meyillənməkləriylə özlərini asanlıqla ələ verirlər, çünki bilirlər ki, ancaq bu yolla olmadıqları kimi görünə bilərlər. Səhifəni doldurmaq üçün yazanlar əslində oxucunu aldadırlar və bunun fərqinə varılır-varılmaz həmin kitabı uzağa tullamaq lazımdır, çünki zaman çox dəyərlidir. Mütləq şəkildə ələ aldığı mövzu xatirinə yazan insan isə oxunmağa layiq yazıçıdır. Və, elə ya belə, bir yazar pul üçün yazmağa başlar-başlamaz da dərhal nanəcibləşir.

Və...Vay Dədə! İndi görürəm ki, söhbət çox uzanıb, üstəlik hörmətli redaktorumuzun acıqlanmasından da, nə yalan deyim, bir balaca qorxuram, ona görə də mövzunu burada dayandırır və ardını gələcək söhbətlərin birinə saxlayıram.

Rüstəm Ayaks

Kultura.az