Yay bitdi, amma yaydanqalma bir mənzərə heç cür ağlımdan çıxmır. İyul ayında Mədəniyyət və Turizm nazirliyi Bakıda I Respublika Sənətkarlıq Festivalı keçirirdi. Festival çərviçəsində Gənclər teatrının qarşısında kiçik bir yarmarka təşkil edilmiş, məktəbdə əmək təlimi dərslərində hazırlananlardan biraz daha yaxşı işlərin satıldığı bu yarmarkadan azca aralıda, Opera teatrının qarşısında isə konsert meydançası quraşdırılmışdı. Ağlımdan heç cür çıxmayan mənzərə də bu konsert səhnəsində baş verənlərlə bağlıdır.

Yarmarkanı keçib konsert meydançasına çata-çatda birdən elan verildi ki, indi yerli rəqs qrupunun performansı başlayır. Ayaq saxlayıb, ifaçıların ətrafında təkəmseyrək insan kütləsinin yaratdığı halqaya qoşulduq. Yeniyetmələrdən ibarət bir dəstə oğlanla qız səhnəyə çıxdılar. Əyinlərindəki indicə anbardan çıxarılmış kimi görünən tozlu, ləkəli milli geyimlərlə yeniyetmələr bəri başdan şübhə oyatsalar da, necə performans göstərəcəkləri doğrudan da maraqlı idi, odur ki, dayanıb tamaşa etməyə başladıq. Rəqs edən yeniyetmələrin simalarında utancaqlıq, hərəkətlərində gərginlik əlamətləri vardı, bu normal idi təbii, normal olmayan isə onların bir-birlərinə zillədikləri him-cimli baxışlar idi ki, bu baxışlarda gördükləri işin necə dəyərsiz olduğuna dair kinayəli eyhamlar gözə çarpırdı. Uşaqlar həvəssizcə, tələsikcə, başdansovdu rəqs edir, qımışaraq bir-birlərinə ünvanladıqları baxışlarla sanki belə deyirdilər: “Oyun çıxarırıq, necə də mənasız işlə məşğuluq”.

Xaotik rəqs zamanı görkəmindən rəqs müəlliməsinə oxşayan bir qadın əlində telefonla uşaqların qarşısından saymazyana burcuda-burcuda o yan – bu yan keçərək, onların müxtəlif rakurslardan şəkillərini çəkdi. Şagirdlərinin performansına tamamilə etinasız olduğu sezilən müəllimənin əslində, heç onların şəkillərinin də vecinə olmadığı aydın görünürdü, məqsəd şəxsi motivli idi: gözəgəlimli əndamını ətrafdakılara nümayiş etdirmək.

Rəqs bitdi. Uşaqların məşəqqəti də bitdi. Sönük çəpik səslərinin müşayiətiylə bir anda ortadan yoxa çıxdılar. Hadisə yerini tərk edəndə, yanımdakı şəxs səsli düşündü: “Axı biz niyə beləyik?..”

***

Bizdə əksər vaxt insana uşaqlıqdan heç kim olmaq və ya şəxsiyyət olmamaq öyrədilir. Səhnədə ürəksizcə, şövqsüzcə və özünəinamsızca rəqs edən yeniyetmələrin davranışlarında da həmin o, bir kimsə olmamağın ağırlığı vardı. Uşaqlar nəsə dəyərli bir şey edə biləcəklərinə əvvəlcədən inanmırdılar, çünki özlərini dəyərli bir iş görəcək qədər dəyərli hesab etmirdilər, özlərinə sadəcə olaraq inanmırdılar. Çox güman, bu uşaqlar da bizdəki əksər ailələrin ənənəvi tərbiyə üsullarının qurbanları idilər. Çünki bizdə bir uşağa ağlı işləməyə başlayan vaxtdan dolayı yolla öyrədilənlər əsasən bunlardır:

- Sən heç kimsən.

- Sənin nə düşündüyünün, nə danışdığının və nə hiss etdiyinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

- Uşaqsan uşaq yerində otur, yəni əhəmiyyətsiz olduğunu bil.

- İtaət et və cızığından çıxma.

- Nəzərdə tutulan cızıqdan kənara çıxsan, səni lənətləyərəm, döyərəm, təhqir edərəm və qaralayaram.

Bu tərbiyə ailədən sonra məktəbdə, universitetdə, şirkətdə, idarədə və dövlətdə davam edir. Ailədə uşağın şəxsiyyəti valideyn üçün necə əhəmiyyətsizdirsə, məktəbdə şagirdin şəxsiyyəti müəllim üçün, universitetdə tələbənin şəxsiyyəti professor üçün, şirkətdə işçinin şəxsiyyəti müdir üçün, dövlətdə vətəndaşın şəxsiyyəti məmur üçün eləcə əhəmiyyətsizdir.

Sonra da bir qism vətəndaş təəccüblənir ki, uşaqlıqda bir kimsə olmadıqları öyrədilən bu çoxsaylı özünəinamsız, travmalı, şövqsüz, həvəssiz, qeyri-peşəkar insan kütləsi ilə biz niyə almanlar kimi yaşamırıq, axı bizim neftimiz var?!

***

Bugünlərdə axilədaxili şiddət, zorakılıq mövzusu gündəmdədir. Zorakılıq qurbanlarına yetərincə dəstək gəldiyi qədər, zorbalara da yetərincə bəraət qazandıranlar var. Bu da təbiidir, çünki zorbaya dəstək göstərənlərin, bəraət qazandıranların böyük ehtimalla, böyük bir qismi də bu və ya digər şəkildə zorakılıq uyğulayıb və uyğulamaqdadır. Necə deyərlər, borclu borclunun sağlığını istər.  

Hazır söz düşmüşkən, bunu bir dəfə yazmışdım, zənnimcə, bir dəfə də vurğulamağa ehtiyac var. Bizə uşaqlıqdan böhran anlarındakı davranışın bir istisna olduğu öyrədilir. Nəticədə ər, valideyn və ya bir başqası öz zorakılığına asanlıqla haqq qazandıra bilir: “Əsəbiydim, istəmədən oldu, əslində, mən belə adam deyiləm” və sair və ilaxır. Əslində isə insan böhran anında necə reaksiya göstərirsə, odur. Böhran anları insanın əsl kimliyini, səbrini, təmkinini, mədəniyyətini, öz üzərində və situasiya üzərindəki hakimiyyətini, başqa sözlə, nə qədər yetkin bir insan olduğunu, şəxsiyyətini üzə çıxarır. Adi vaxt ölçü vahidi deyil. Çayın sel gücü onun sakit vaxtında hesablanmır. Böhran anını gözləmək lazımdır, onda bilinəcək, insan yetkindir, ya deyil.

Yoxsa ki, “əsəbiydim”, “anlaşılmazlıq oldu” kimi bəhanələrlə saysız-hesabsız insan, xüsusilə atalar, qardaşlar, ərlər özlərindən fiziki cəhətdən zəif olan övladlarına, bacılarına, arvadlarına işgəncələr yaşadır, lazım gələndə, buna haqq da qazandırırlar. Və məlum oldu ki, bu cür zorbalar Azərbaycana demokratik dəyişikliklər, insan hüquqları gətirmək istəyənlərin də arasında kifayət qədər var.

Bir sual həqiqətən də maraq doğurur: bizdə bu qədər demokratikləşməyimizi, Avropa ölkəsi kimi insan ləyaqətinə və hüquqlarına dəyər verən bir ölkəyə çevrilməyimizi istəyənlər var. Tutalım ki, bu baş verdi, tutalım, bu gün Azərbaycan qəfildən həqiqətən də Almaniya kimi bir ölkəyə çevrildi. Bəs onda görəsən, Azərbaycanı belə bir ölkəyə çevirməyi vəd edənlərin, bunu istəyənlərin nə qədərinin övladı özündə qalardı, nə qədər insan valideyn hüququndan məhrum edilərdi? Axı bilirsiniz, məsələn, Avropada əgər valideyn evdə despotluq edirsə, zorakılıq, şiddət göstərirsə, dövlət uşağı sadəcə onun əlindən alır. Görəsən Azərbaycan qəfildən Almaniya kimi bir ölkəyə çevrilsəydi, nə qədər insan zorakılıq, insan şərəfinin alçaldılması kimi məsələlərə görə, cəriməylə, həbslə üzləşməli olardı?

Rəqəmlər sizə də qorxunc görünmürmü?

Ona görə də, demokratiya, insan ləyaqəti və insan hüquqları kimi məsələləri vəd verməzdən, bunları canı-dildən istəməzdən əvvəl yaxşıca düşünmək lazımdır.

Azərbaycanın niyə inkişaf edə bilmədiyinin, bu qədər sərvətlərinə baxmayaraq, niyə yerində saydığının səbəblərini də çox güman, ağlı kəsməyə başlayandan ruhu kastrasiya edilmiş və şəxsiyyətinin qol-qanadı sındırılmış uşaqların içində axtarmaq lazımdır.