Birləşmiş Ştatların nüfuzlu “World Literature Today” ədəbi dərgisində bir müddət əvvəl Azərbaycan ədəbiyyatı üçün hədsiz qiymətli ola biləcək bir məqalə dərc olunmuşdu. “Müasir rusdilli ədəbiyyat – Nələri oxumalı?” başlıqlı məqalədə dövrümüzdə rus dilində yazılmış ən yaxşı dörd əsər göstərilirdi: Alisa Qaniyevanın “Bəy və gəlin”, Leonid Yuzefoviçin “Səhra hökmdarı”, Güzel Yaxinanın “Züleyxa” və Əkrəm Əylislinin “Əlvida Əylis: Üç əsərdən ibarət qeyri-ənənəvi roman” kitabları amerikalı oxuculara təmtəraqla təqdim edilirdi.

“World Literature Today” (WLT) o dərgilərdəndir ki, məsələn, Pol Oster, Salman Rüşdi, Milan Kundera və ya John Maxwell Coetzee kimi müasir ədəbiyyat divlərinin kitablarının  üz qabıqlarında bu dərginin əsərə necə qiymət verdiyi barədə sitatlar yer alır. Ona görə də dərginin Əkrəm Əylislinin kitabına təntənəli təqdimat verməsi – yazıçının əcnəbi dillərdəki növbəti kitablarında çox güman, WLT-nin qiymətləndirməsi öz əksini tapacaq – müasir Azərbaycan ədəbiyyatının indiyədək çatdığı ən uca zirvə sayıla bilərdi, amma ictimaiyyət bu barədə elə bil heç nə öyrənmək və bilmək istəmədi, susqunluğunu qorudu.

WLT-də Olqa Zilberburqun müəllifi olduğu məqalədə Əkrəm Əylislinin ingilis dilinə çevrilən kitabı ilə bağlı bu cümlələr yer alıb:

Dərginin məhz bu ibarəli təqdimatından sonra mən nəhayət ki, çox gec də olsa, əlahiddə bir şeyi qaçırmamaq duyğusuyla “Daş yuxular”ı oxumağa başladım. Yalnız bundan sonra mənə əsərlə bağlı necə deyərlər, bir çox həqiqətlər məlum oldu.  

“Daş yuxular”ın müzakirəsinə keçməzdən əvvəl bir vacib məqamın vurğulanmasında fayda var deyə düşünürəm. Roman 2012-ci ildə Rusiyada “Drujba Narodov” jurnalında çap olunsa da, əslində yazılma tarixi əvvəlki dövrə təsadüf edir. Əsərin rus dilindəki kitab formatında göstərilir ki, romanın yazılmasına 2006-cı ilin iyulunda Əylisdə başlanılıb, 2007-ci ilin iyun ayında isə Bakıda başa çatdırılıb. Maraqlıdır ki, bu dövrdə Əkrəm Əylisli Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı olub. O, 2005-ci ilin parlament çağırışında deputat seçilmişdi, yəni müasir dövlətin maaşlı və vəzifəli rəsmi bir təmsilçisi idi. Bildiyim qədəriylə, Əkrəm bəy deputatlıq müddəti başa çatana qədər Milli Məclisdə oturub. Yalnız deputatlıq müddəti yekunlaşdıqdan sonra, Əylis kəndinə qayıdıb və Bakı ilə qurtardığını bəyan edib.

“Daş yuxular” romanı 1989-cu ildə azərbaycanlılarla ermənilər arasındakı münaqişə zəminində baş verən hadisələrdən bəhs edir. Ölkə miqyasında tanınmış teatr aktyoru Saday Sadıqlı Bakının mərkəzində bir erməni qocanı qəzəbli kütlənin əlindən almaq istəyərkən, linçə məruz qalır (Romanın sonrakı səhifələrində məlum olur ki, Saday Sadıqlı həmin gün, başına bu hadisə gəlməzdən əvvəl, Eçməidzinə gedərək birbaşa katalikosun  xeyir-duasıyla xristianlığı qəbul etmək və kilsədə rahib olmaq arzusuna qapılıbmış). Ermənistandan qovulan insanlardan təşkil olunmuş kütlə aktyoru tanımır, onu erməni zənn edərək, romanda qeyd edildiyi kimi “vəhşicəsinə döyür”. Aktyoru onların əlindən həmkarı Nüvariş Qarabağlı xilas edir və xəstəxanaya çatdırır. Xəstəxanada doktor Fərid Fərzani müəyyən edir ki, Saday Sadıqlının bədənində çoxsaylı ağır xəsarətlər, sınıqlar var, hətta o, beyin silkələnməsinə məruz qalıb. Həkim pasiyent üzərində dərhal cərrahiyyə əməliyyatı aparır, amma koma vəziyyətindəki aktyor ayıla bilmir.

“Daş yuxular” romanı beləcə, əsas qəhrəman Saday Sadıqlının linç edilərək komaya düşməsi, onun həyat tarixçəsi və xəstə döşəyində gördüyü yuxulardan bəhs edir. Aktyor xəstəxana palatasında xəyalən özünün keçmişinə qayıdır, Əylis kəndində olur və uşaqlığını xatırlayır, ya da yuxusunda görür. “Daş yuxular” romanının problemləri də elə sujet xəttindəki bu əsas detalın inandırıcı olmaması ilə başlayır.

İş orasındadır ki, Saday Sadıqlı koma vəziyyətindədir, deməli, o, sağlam bir insan kimi oxucularda mürəkkəb azərbaycanlı-erməni münaqişəsi ətrafında əxlaqi-didaktik qənaətlər yarada biləcək xatırlama aktı həyata keçirə bilməz. Belə görünür o, xatırlamır, sadəcə yuxu görür. Lakin burada da bir başqa əmma ortaya çıxır, bəlli olur ki, aktyor bütün digər homo sapienslərdən fərqli olaraq, məntiqli sujet xətti olan upuzun röyalar görür, yuxusunda ona uşaqlığındakı hadisələr, rəng çalarları, hətta dialoqlar belə ən incə detallarına qədər necə var, əyan olur:

Və bundan sonra azərbaycanlı qadınların erməni qadını tərifləyib, özlərini yamanladıqları digər uzun dialoqlar gəlir.

Belə bir fenomen, yəni aydın, detallı yuxu görmək hamıya məlum olduğu kimi mümkün deyil. Sadəcə olaraq təhkiyəçi (müəllif) ya qəhrəmanına belə yuxular gördütdürür, ya da  onun adından danışır. Kitabı oxuduqca, ikincisinin məntiqə daha uyğun gəldiyini görürsən. Beləcə, romanda daha bir ciddi qüsur – allahlıq iddiasında olan təhkiyəçinin mövcudluğunu görürsən: müəllif mətndə hər şeydən və hər kəsdən daha çox görünür, obyektiv və neytral ola bilmir, hadisələrə müdaxilə edir; tarixi, dini, siyasi, əxlaqi və sair mövzularda ehkamlar kəsir, obrazlarına azadlıq vermir, onların əvəzindən danışır. Bununla Əkrəm Əylisli müasir romançılıqdakı ən vacib ədəbi texnikalardan biri olan “demə, göstər” prinsipinə əməl edə bilmir. Halbuki belə həssas mövzuda müəllif qəhrəmanlarına azacıq azadlıq versəydi, onların adından danışmasaydı, bəlkə də bu qədər sərt rəftara məruz qalmazdı. Belə görünür, Əkrəm Əylisli ya bu ədəbi priyomu istifadəyə etməyi məqbul bilməyib, ya da sadəcə olaraq bu texnikalardan xəbərsizdir. Məsələn, romanın bir hissəsində əvvəlki təsvirlərdən hədsiz mədəni, nəcib insan olduğu görünən və xəstəxananın cərrahiyə şöbəsinin rəhbəri işləyən Fərid Fərzaninin şəxsi qənaəti imiş kimi göstərilən bu cür mühakimələr var:

Ümumiyyətlə, “Daş yuxular”da müəllif bəzi obrazlarına ifrat simpatiyası, bəzilərinə isə ifrat mühakiməsi ilə oxucunu yönləndirməyə çalışıb. Məsələn, əsəri mütaliə etdikcə, bu nəticəyə gəlirsən ki, bütün erməni qəhrəmanlar istisnasız xeyirxah, ermənilərin yaratdığı hər şey pak və müqəddəs, ermənilərə simpatiya ilə baxan Saday Sadıqlı və onun fikirlərini bölüşən bir neçə azərbaycanlı mərd, qalan azərbaycanlılar isə hamılıqla nəsə şübhəli, günahkar və islah edilməli adamlardır.

Əkrəm Əylislinin əsas qəhrəmanı Saday Sadıqlı da müəllifin müsbət hesab etdiyi ifrat çalarlarıyla modern bir roman obrazını deyil, lap gülüş mövzusu olan lətifə tiplərini xatırladır: o, yalanı sevmir, xəyanəti bağışlamır, ədalətsizliyə dözmür və ətrafdakı insanlardan bezdiyi üçün ucqar kəndə köçüb (Əylisə) dinclik içərisində yaşamağı arzulayır. Saday Sadıqlı Cambul Camal kimi köməksizlərin əlindən tutur, Babaş Ziyadov kimi qəddarlara baş əymir, teatrdakı rəhbəri Mopassan Mirələmova ağzına gələni deyir, heç kimdən qorxmur, hətta ölkə başçısı olan “Xozeyn”lə belə çəkinmədən konfliktə girir. Ölkənin birinci şəxsiylə münasibətlərinin korlanması ona karyerada irəliləməyə mane olsa da, Saday Sadıqlı üçün vacib olan karyera deyil, ədalətdir. Həmçinin bir dəfə Nardaranda sünnət məclisində olarkən Saday Sadıqlı dilini dinc saxlaya bilmir. Nardaranlıların içində sünnət kimi adətə görə, müsəlmançılığı tənqid etməyə girişir, peyğəmbərə söz atır. Bakıda əsəblərin tarıma çəkildiyi, azərbaycanlı-erməni münaqişəsinin qızmar çağında isə hara getsə, qorxub çəkinmədən “ermənilər yox, biz pisik” deyir. Qısası, Əkrəm Əylislinin 50 yaşlı obrazı həyatda tam yetkinləşməmiş, amma qəhrəman olmaq istəyən bir yeniyetmənin xəyalındakı bütün asi davranışları özündə əks etdirir.

Əcnəbi oxucu bunun fərqində olmaya bilər, amma Əkrəm Əylisli hətta obrazlarına verdiyi  adlarla da oxucunu yönləndirməyə cəhd edib. Məsələn, Saday Sadıqlı obrazının adı – “Saday” ərəbcədə hörmətəlayiq, hörmət edilən şəxs mənasına gəlir. Yazıçının romanındakı ən mənfi obrazın – yaşlı erməni qadını balkondan aşağı atan qəhrəmanın da adı yəqin, təəccüb doğurmaz: Şahqacar Armağanov.

Bir sözlə, Əkrəm Əylisli romanında yəqin ki, arzularındakı özü, alter-eqosu olan qeyri-inandırıcı qəhrəmanıyla cəmiyyətə əxlaq dərsi keçməyə çalışıb.

Bütün bu gözəbatan, bariz qüsurlarına görə, “Daş yuxular”ın hazırlıqlı oxucunu inandırmaq ehtimalı azdır. Romanı hansısa qaniçən amerikalı tənqidçinin öhdəsinə buraxmağa ehtiyac da yoxdur, elə Mario Vargas Llosa-nın əlimdə tutduğum müasir romanın incəliklərindən bəhs edən “Gənc romançıya məktublar”ındakı bu cümlələr sanki “Daş yuxular”ın boynuna biçilib:

“Daş yuxular” əgər 18, 19-cu əsr ədəbiyyatı olsaydı, ona bəraət vermək olardı bəlkə də, amma biz 21-ci əsrdə yaşayırıq və Gustave Flaubert-dən bəri 150 ildir, müəllif-mətn münasibətləri roman yazmaq iddiasında olan əksəriyyətə məlumdur. Bizim Sovet yazıçılarının çoxu ötürsə də, hələ 150 il əvvəl Flaubert müəllifin mətnə müdaxiləsinin, təhkiyəçinin qeyri-obyektivliyinin yolverilməz olduğunu yazıb. Qoy Gustave Flaubert-in romançılığa nələr bəxş etdiyini də elə Llosa-nın özü desin:

Bütün bu çək-çevirdən sonra, zənnimcə, “World Literature Today” dərgisinin “Daş yuxular” barədə nəyə görə, ilk baxışda eksklüziv səslənsə də, çox güman, əslində, bəraət məqsədi daşıyan “güclü müəllif səsi” kimi ibarələr işlətdiyi aydın olur. Çünki bəzən standartlardan kənar məhsulları bazarlamaq üçün belə gedişlər etməyə sadəcə məcbur olursan. Dünyada QHT mözvularına  – LGBT hüquqları, feminizm, miqrasiya, anti-militarizm, sülh və sair kimi mövzulara müraciət edən romanların təbliğatı genişlənib. Bu mövzuların yararsız və pis olduğunu deməkdən uzağam təbii, amma çox zaman nəşriyyat və mətbuat orqanları əsərin bədii-estetik meyarlarından daha çox onun propoqanda mahiyyətinə üstünlük verirlər ki, bu da müasir ədəbiyyatda nöqsanlı mənzərəni ortaya çıxaran əsas faktorlardan biridir.  

Əgər Azərbaycan hökumətinin millətçi isterikası olmasaydı; məktəb, universitet müəllimlərinə, tələbələrinə Əkrəm Əylislinin kitablarını nümayişkaranə yandırtmasaydı (uzun illər idi, dünyada kütləvi kitabyandırma aksiyaları təşkil olunmurdu, Azərbaycan bu susqunluğu pozdu), titullarını əlindən almasaydı, təqib və təzyiqə məruz qoymasaydı, modern romançılığın standartlarından çox uzaq olan “Daş yuxular” romanı özünə də yuxu kimi görünəcək bir səyahətə çətin ki, çıxa bilərdi.  

“Daş yuxular”ın ətrafında hər şey var: əxlaq dərsləri, cığal, sülhpərvərlik, patriotizm, qalmaqal, humanizm, isterika, cəsarət, qərəz, təbliğat, təqib, marketinq; bircə mətn yoxdur ki, bunu da romanın ən əsas çatışmazlığı hesab etmək olar.