Günorta saat üç günəşinin altında, şose boyunca yarım saat yeridikdən sonra, nəhayət, yolayrıcına gəlib çıxdım. Yolumu sağa doğru dəyişdim və yamacboyu dırmanmağa başladım. Cığırboyunca ağaclar arabir azacıq da olsa, sərinlik gətirirdi. Kolların arasından keçən kiçik çaydan su axıb gedirdi. Qum dənələri addımlarımın altında xırçıldayırdı. Günəş hər yerdəydi. Havada çəmənlik qoxusu, isti və susuzluq vardı. Nə bir ağac, nə bir yarpaq tərpənirdi. Bir neçə bulud mavi, dalğasız körfəzə lövbər salaraq ağır-ağır istirahət edirdi. Bir quş nəğmə oxuyurdu. Tərəddüdə qapıldım: “Bu qarağacın altında uzanmaq necə də gözəl olardı! Suyun səsi bütün şairlərin sözlərindən daha dəyərlidir.” Daha on dəqiqə yeridim. Fermaya çatanda saçları səliqəli bir neçə uşaq toz ağacının ətrafında oynayırdılar. Şairin evini soruşdum; oyunlarını dayandırmadan cavab verdilər, “Orada, yuxarıda, daxmadadır”. Və təpənin düz zirvəsini göstərdilər. Yenidən yola düşdüm. İndi daha dərin kolluqların arası ilə addımlayırdım, kollar dizimə qədər uzanırdı. Təpəyə çatanda bütünlüklə kiçik dərəni, mavi dağları, çayın axınını, işıqlı yaşıl düzənliyi və ən aşağıda, dibdə isə meşəni görə bilirdim. Külək əsməyə başladı. Hər şey yırğalandı, az qala, sevinc içində. Bütün yarpaqlar nəğmə oxudu. Daxmaya doğru getdim. Ağacdan düzəldilmiş bir koma idi, köhnə, boyası oyulub tökülmüş, illərin bozartdığı bir daxma. Pəncərələri pərdəsizdi. Yolumu ağacların ortasından saldım və daxmaya yaxınlaşıb içinə baxdım. İçəridə yüngül bir stulda oturmuş qoca adam vardı. Yanında istirahət edən qalın tüklü it. Məni görən kimi kişi ayağa qalxdı və dolanıb daxmanın o biri tərəfinə keçməyim üçün mənə işarə etdi. O biri tərəfə keçdim və daxmanın qapısı önündə məni gözləyirdi artıq. İt məni salamlamaq üçün tullandı. Kiçik bir keçiddən keçib balaca bir otağa daxil olduq. Cilalanmamış döşəmə, iki stul - biri mavi yüngül stul, digəri isə qırmızımtıl, üzərində bir neçə kitab olan iş stolu və kiçik bir masa, üzərində kağızlar və məktublar. Divarlarda üç-dörd oyma, nəzərəçarpan şeylər deyildilər. Əyləşdik.

“Yəqin ki, istidir sizə. Pivə istəyirsinizmi?”

“Hə, yaxşı olardı. Saat yarım yerimişəm, taqətim qalmayıb.”

Pivələrimizi aramla içdik. Öz pivəmi qurtumlayarkən, onu gözdən keçirdim. Sinəsi açıq ağ köynəyi – təmiz ağ köynəkdən daha təmiz bir şey varmı? – mavi, məsum, istehzalı gözləri, filosfsayağı başı və fermersayağı əlləri ilə qədim müdriklərə bənzəyirdi, dünyanı öz sığınacağından müşahidə etməyə üstünlük verən müdriklərə. Lakin baxışlarında asketik heç nə yoxdu, əksinə, daha çox insani ayıqlıq vardı. Orada, öz daxmasında idi, dünyadan çəkilmiş, amma ondan imtina etmək üçün deyil, onu daha yaxşı görmək üçün. Nə o, bir münzəvi idi, nə də oturduğu təpə səhrada bir qaya. Yediyi çörəyi üç qarğa gətirməmişdi; özü gedib kənd dükanından almışdı.

“Həqiqətən gözəl yerlərdir. Çox orijinal görünür. Bu mənzərə, bu landşaft bizim Meksikada olandan çox fərqlidir. Sanki insanların baxması üçün yaradılıb. Məsafələr də ayaqlarımızçün yaradılıb sanki.”

“Qızım deyirdi ki, ölkənizin landşaftı çox dramatikdir.”

“Orada təbiət bizə düşməndir. Biz isə az və zəifik. Landşaft insanı udur orada və hər an bir kaktusa çevrilmək təhlükəsi altındasınız.”

“Mənə deyirlər, orada insanlar hələ də saatlarla heç bir şey etmədən sadəcə otururlar.”

“Onları günortadan sonra görə bilərsiniz, tamamilə sakitcə, yolların kənarında, ya da şəhərlərin girəcəyində.”

“Bu, onların düşünmə tərzidirmi?”

“Ora hər şeyin bir gün daşa çevriləcəyi bir ölkədir. Ağaclar və bitkilər, hamısı daş olmağa meyllidirlər. Eləcə də, insanlar. Eləcə də, heyvanlar: itlər, koyyotlar (düzənlik canavarı), ilanlar. Bişirilmiş gildən kicik quşlar var orada və onları uçan və nəğmə oxuyan görmək çox qəribədir, çünki gerçək quş olduqları ideyasından heç vaxt xəbərləri olmur.”

“On beş yaşım olanda bir şeir yazmışdım. İlk şeirimi. Bilirsiniz bu nə haqqında idi? La noche triste (“Hüznlü gecə”). O vaxtlar Preskotu oxuyurdum, bəlkə də onu oxumağım məni sizin ölkəniz barədə düşünməyə vadar etmişdi. Preskotu oxumusunuzmu?”

“Babamın sevimli kitablarından biri idi, ona görə gənc vaxtlarımda oxumuşdum. İstəyərdim yenidən oxuyum.”

“Kitabları yenidən oxumağı mən də sevirəm. Yenidən oxumayan insanlara inancım yoxdur. Eləcə də, çoxlu kitab oxuyan insanlara. Mənə ağılsızlıq kimi gəlir, bu müasir dəlilik və bu, sadəcə pedantların sayının artırılmasına xidmət edir. Əslində, bir neçə kitabı çox yaxşı və dəfələrlə oxumalısınız.”

“Bir dostum deyir ki, sürətli oxumanın yollarını ixtira ediblər. Deyəsən, bu üsulları məktəblərə də təqdim etmək istəyirlər.”

“Dəlidir onlar. İnsanlara yavaş-yavaş, aramla oxumağı öyrətməlisiniz. Və bu oxumaq məsələsində bu qədər təlaşlı olmamağı öyrətmək lazımdır. Bilirsiniz onlar niyə bu kimi şeyləri icad edirlər? Çünki onlar qorxurlar. İnsanlar nəsnələr üzərində fasilə verib dayanmaqdan qorxurlar, çünki bu onlar üçün təhlükə yaradır. Buna görədir onların kəndi tərk edib şəhərlərə köçməsi. Onlar özləri ilə baş-başa qalmaqdan qorxurlar. ”

“Bəli, dünya qorxu ilə doludur. ”

“Və bu qorxunu istismar edəcək gücdə olanlarla da doludur. Fərdi həyat heç vaxt indiki qədər həqarətə məruz qalmayıb, iqtidar sahibləri də indiki qədər ehtirama, pərəstişə layiq görülməyiblər.”

“Əlbəttə, birgə yaşamaq, birgə qərar vermək daha asandır. Hətta başqasının xərcləri hesabına ölürsənsə, ölmək də daha asandır. Biz qorxu tərəfindən zəbt edilmişik. İnsanların ümumi, ortaq qorxusu var və bu qorxu da onları daha güclü bir insanın əllərinə təslim edir. Amma həm də başqa bir qorxu, daha güclü bir qorxu duyğusu var: onlar yalnız olmağa cəsarət etmirlər. Çünki onları vahimə basır, buna görə də gücə ilişib qalırlar.”

“Burada insanlar kəndləri tərk edib fabriklərdə işləməyə gedirlər. Sonra geri qayıdanda da artıq kəndi bəyənmirlər. Kənd həyatı çətindir. Həmişə ayıq-sayıq olmalısan, çünki fabrikdəki kimi əşyanın yalnız hansısa bir hissəsinə görə deyil, hər şeyə görə məsuliyyət daşıyırsan. ”

“Daha artığı, kənd tənhalıq təcrübəsini yaşamaqdır. Filmlərə gedə, yaxud barlarda özünə sığınacaq tapa bilmirsən.”

“Düzdür. Bu, azad insan olmaq təcrübəsidir. Poeziya kimidir. Şair şeir yazan zaman həyat poeziyaya bənzəyir. Naməlum olana dəvətlə başlayır: ilk sətri yazırsan və davamında nə olacaq, məlum deyil. Növbəti sətirdə bizi poeziyamı gözləyir, yoxsa uğursuzluqmu, bəlli deyil. Və bu ölümcül təhlükə duyğusu şairi bütün macəralarında müşayiət edir.”

“Hər bir misrada bizi bir qərar gözləyir və biz gözlərimizi yumub instinktimizin özbaşına işləməsini seçə bilmirik. Poetik instinkt təlaşlı gərginlikdən ibarətdir.”

“Hər sətirdə, hər ibarədə uğursuzluq ehtimalı gizlənir. Yalnız təcrid olunmuş o bir misranın deyil, bütün şeirin uğursuz olacağı ehtimalı. Həyat da belədir: hər an onu itirə bilərik. Hər anın ölüm riski var. Hər an bir seçimdir.”

“Haqlısınız. Poeziya azadlıq təcrübəsidir. Şair özü risk edir, şans bütün şeirin, yazdığı hər misranın üzərinə düşür.”

“Və fikrini də dəyişə bilmirsən. Hər hissə, hər misra dəyişilməzdir, həmişəlikdir. Şair hər misraya həmişəlik sadiq qalır. Lakin indiki insanlar məsuliyyətsizdirlər. Heç kim təkbaşına qərar vermək istəmir. Əcdadlarının şeirlərini təkrarlayan şairlər kimi.”

“Ənənəyə inanmırsınız?”

“Bəli. Hər şair məhz özünə məxsus olanı ifadə etmək üçün doğulur. Onun ilk vəzifəsi də əcdadını, ondan əvvəl gələnlərin ritorikasını inkar etməkdir. Mən yazmağa başlayanda anladım ki, köhnə yazıçıların sözləri mənə gərəkli deyil; mən öz dilimi yaratmalıyam. Həmin dil isə - bəzi insanları təəccübləndirən və narahat edən həmin dil mənim icmamın dili idi, uşaqlığımı və gəncliyimi əhatələyən dil idi. Öz sözlərimi tapmazdan öncə bir xeyli gözləməli oldum. Gündəlik dildən istifadə etmək lazımdır... ”

“Lakin müxtəlif təzyiqə də məruz qalır bu dil. Sanki hər bir söz müəyyən anı ifadə etmək üçün yaradılır ancaq. Çünki sözlərin müəyyən bir alın yazısı, qisməti var; bir fransız yazıçısı deyir ki, obrazlar axtarılmır, onlar özləri tapılır. Onun şansın yaratmağa üstün gəldiyini nəzərdə tutduğunu düşünmürəm, lakin “yazılmış seçim” bizi müəyyən sözlərə doğru aparır.”

“Şair öz dilini yaradır. Lakin sonra özü həmin ritorikaya qarşı mübarizə aparmalıdır. Şair heç vaxt öz üslubu üzərinə qapılıb qalmamalıdır.”

“Poetik üslüb deyə bir şey yoxdur. Üsluba keçdiyiniz zaman poeziyanın yerini ədəbiyyat alır.”

“Mən yazmağa başlayanda Amerika poeziyasında baş verən vəziyyət də elə bu idi. Bütün çətinliklərimin və uğurlarımın başladığı məqam budur. İndi isə, bəlkə də, öz yaratdığımız ritorikaya qarşı mübarizə aparmalıyıq. Dünya fırlanır və dünən baş verənlər bugünün xaricindədir. Bütün bunlar sizi bir az əyləndirməlidir. Heç nəyi, hətta ideyaları belə, çox da ciddiyə almaq lazım deyil. Və ya da daha dəqiqi, bu qədər ciddi və çılğın olduğumuza görə özümüzə gülməliyik. Necə güləcəyini bilməyən adamlara etibar etməyin.”

Bunu söyləyib, yağışı görən insanın, həm də yağışda islanan insanın gülüşü ilə güldü. Ayağa qalxdıq və bir az gəzişmək üçün bayıra çıxdıq. Təpəni üzüaşağı addımladıq. İt bizdən qabağa sıçradı. Bayıra çıxanda mənə dedi:

“Hər şeydən əlavə, özlərinə gülməyi bacarmayan insanlara etibar etməyin. Ciddi şairlərə, yumorsuz professorlara, yalnız vıyıldamağı və camaat içində boşboğazlıq etməyi bacaran peyğəmbərlərə inanmayın. Onların hamısı təhlükəli insanlardır.”

“Müasirləri oxuyursunuzmu?”

“Poeziyanı həmişə oxuyuram. Gənc şairlərin şeirlərini oxumağı xoşlayıram. Və bəzi filosofları. Lakin romanlara dözə bilmirəm. İndiyədək bir romanı sonadək oxuduğumu xatırlamıram.”

Yeriməyə davam etdik. Fermaya çatanda uşaqlar ətrafımıza toplaşdı. Şair isə mənə indi öz uşaqlığından, San Fransisko illərindən və Yeni İngiltərəyə qayıdışından bəhs edirdi.

“Bura mənim ölkəmdir və xalqın kökünün burda olduğuna inanıram. Vermont ştatının Meksika ilə müharibədə iştirakdan imtina etdiyini bilirdinizmi? Bəli, hər şey buradan cücərib boy atıb. Buradır insanın özünü naməlum olanla doldurmaq və özü ilə yalnız qalmaq arzusunun başladığı yer. Əgər olduğumuz şeyi, kimliyimizi qorumaq istəyiriksə, ona geri qayıtmalıyıq.”

“Mən çox çətin görünür. Siz indi zəngin insanlarsınız.”

“İllər öncə daha kiçik bir ölkəyə getməyi düşünürdüm. O yerlərə ki, orada insanın səs-küyü eşidilmir. Kosta Rikanı seçdim. Ora getməyə hazırlaşanda isə orada da bir Amerika şirkətinin çalışdığını öyrəndim. Getmədim. Buna görə buradayam, Yeni İngiltərədə.”

Yolayrıcına gəlib çatdıq. Saatıma baxdım: iki saatdan artıq vaxt keçmişdi.

“Yaxşısı budur, mən gedim. Aşağıda, Bred Lofda gözləyirlər məni.”

Əlini uzatdı.

“Yolu tanıyırsınız?”

“Bəli,” söylədim və bir-birimizin əlini sıxdıq. Bir neçə addım getmişdim ki, səsini eşitdim:

“Tezliklə yenə gəlin. Nyu-Yorka getdiyiniz zaman mənə yazmağı unutmayın.”

Başımla cavab verdim. Cığırı dırmanarkən itlə oynadığını gördüm. “Onun yetmiş yaşı var”, deyə düşündüm. Qayıdarkən başqa bir tənhanı, başqa bir ziyarətimi xatırladım. “Məncə Robert Frost Antonio Maçadonu (Antonio Machado – ispan şairi, 1875-1939) tanımaq istəyərdi. Amma onlar bir-birilərini necə başa düşəcəkdilər? O ispan ingiliscə bilmir, bu amerikalı da ispanca. Eybi yoxdur, bir-birilərinə gülümsəyərdilər. Əminəm ki, dərhal da dost olardılar.” Valensiyada, Rokafortdakı evi xatırladım, yabanı, baxımsız bağ, qonaq otağı və toza bürünmüş mebellər. Və Maçado, damağında siqaret. Həmin ispan da dünyadan təqaüdə çıxmış qoca bir adamdı. O da necə güləcəyini bilirdi, onun da yaddaşı zəifdi. Amerikalı kimi, o da hər şeyi fəlsəfələşdirməyi xoşlayırdı; məktəblərdə deyil, periferiyalarda. Xalq üçün müdriklər: amerikalı öz daxmasında, ispan isə öz əyalət kafesində. Maçado da ciddiyyətin dəhşətini ifadə edirdi və onun da eyni təbəssüm cazibəsi vardı. “Hə, anqlo-saksonun daha təmiz köynəyi və mənzərəsində daha çox ağac var. Amma digərinin gülüşü daha qəmgin və daha zərifdi. Birinin şeirlərində qar bəhsi daha çoxdur, digərininkilərdə isə toz, qədimlik, tarix var. Kastilyanın tozu, Meksikanın tozu, toxunan kimi əllərinizin arasında yox olub gedən həmin toz.”