Avropalaşmanın, xüsusilə müsəlman dünya görüşünün, yaxın keçmişdəki və hazırkı hadisələrin sürət və həcmi, KİV-in Avropa tərəfindən təqdim olunması ilə fövqəladə dərəcədə artırıldı. Yaxın Şərqdə nəşr olunan ilk qəzetlər Fransız İnqilabının hədiyyəsi idi - onların ilki İstanbuldakı fransız səfirliyində nəşr və çap olundu, digərləri isə daha sonra Misirdə yerli fransız rəsmiləri tərəfindən nəşr olundu. Bütün bu qəzetlər fransız dilində idi, buna görə də məhdud təsir yaratdılar. İlk yerli qəzetlər on doqquzuncu əsrin əvvəllərində Qahirə və İstanbulda ərəb və türk dillərində meydana gəldi, paşa və sultanların rəhbərliyi altında nəşr olundu. 1821-ci ildə çıxan rəsmi osmanlı jurnalının ilk redaktor heyəti məqsədlərini açıqladı. Jurnal özünü imperiya histoqrafiya ofisinin təbii inkişafı hesab edirdi və məqsədi də hadisələrin, qanunların və hökümət nizamının həqiqi təbiətini üzə çıxarmaq və beləliklə istənilən səhv anlaşılma ilə əssasız tənqidin qarşısını almaq idi. Digər məqsəd kommersiya, elm və sənətlər üçün faydalı məlumat təmin etməkdi. 

İlk qeyri-rəsmi qəzet 1840-cı ildə ingilis Uilyam Çörçil tərəfindən təsis edildi və daxili və xarici xəbərlərə müəyyən qədər yer verdi. Lakin qəzetlərin sayında həqiqi artım Türkiyənin bir-biri ilə mütəffiq olan iki Qərbi avropalı güclə ilk dəfə əsaslı müharibəyə cəlb olunduğu Krım müharibəsi ilə başladı. Britaniya və fransız ordularının türk torpağında olması, ön cəbhələrdə fransız və ingilis hərbi müxbirlərinin fəaliyyət göstərməsi və Türkiyəyə teleqrafın gətirilməsi gündəlik xəbərlər üçün olan iştahanı artırdı və bu iştahanı təmin etmək üçün vasitələr verdi. Bundan sonra qəzet çapının sürəti artdı və qəzet yalnız savadlı kütləyə deyil, habelə qonşuları və dostlarının onlara qəzet oxumasını istəyən bir çox insana da çatdı.

İslam torpaqlarında qəzetin meydana çıxması hadisələr barədə yeni qavrayış və yeni məlumatlanma meydana gətirdi. Xüsusilə, həmin dövrdə tale yüklü hadisələrin baş verdiyi Avropada. Bu hadisələri müzakirə və izah etmək ehtiyacı yeni dillərin yaranmasına səbəb oldu. Onlardan da müasir ərəb, fars və türk dilləri təkamül etdi. Onlar həmçinin yeni əlamətdar fiquru - müasir İslam dünyasının inkişafında çox əhəmiyyətli rol oynayan - jurnalisti ortaya çıxardı. Yaxın Şərqdə ingilis-fransız idarəçiliyi dövrü qəzetlər üçün nisbi azadlıq fasiləsi oldu. Bu fasilə də onların püxtələşməsinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verdi. 

1925-ci ildə Türkiyə radio yayınına başladı. Bu, daha sonra müsəlman dünyasının bir sıra ölkələri tərəfindən təqib edildi. Televiziya 1960-cı illərdə təqdim olundu və İslam dünyasında çox geniş yayıldı. Radio və tv yayını, qəzetdən fərqli olaraq, sərhədlər vasitəsilə dayandırıla, müsadirə edilə bilmirdi. Baxmayaraq ki, bir çox jurnalist və onların işə götürənləri hələ də 1821-ci ildə osmanlı redaktorları tərəfindən irəli sürülən məqsədlərə heyranlıq duyur yaxud o məqsədlərə geri dönürlər, müasir dövrdə dinləyici yaxud izləyicinin ən azından bir sıra avtoritar və əcnəbi xəbərlər arasından seçim etmək imkanı var. Belə seçimlərin mümkünlüyü və tətbiqi eyni zamanda İslam dünyasının avropalaşmasının tərkib hissəsi hesab edilə bilər.

Jurnalistlə yanaşı avropalı prototipindən meydana çıxan, İslam dünyasına daxil olaraq onun tranformasiyasına yardımçı olan digər bir yeni və əlamətdar fiqur da hüquqşünas idi. Ənənəvi İslam nizamında prinsipcə hər hansı dünyəvi qanun yoxdur, yalnız Allah mənşəli Müqqəddəs İslam Qanunu (Şəriət) var. Praktikada bu həmişə belə olmayıb və dünyəvi qanunlar faktiki olaraq tanınaraq tətbiq edilib. Lakin hansısa dünyəvi hüquqşünaslıq mövcud deyildi və heç bir dünyəvi hüquqşünas Müqəddəs Qanun bilicilərinin monopoliyasını qırmağa çalışmayıb. Dəyişiklik Türk, Misir və nəticədə digər müsəlman hökümətlərin hüquq kodeksinə çevrilən qaydalar toplusu elan etməsi ilə başladı. Bu qaydalar əsasən kommersiya məsələləri ilə əlaqəli idi və İslam torpaqlarında avropalı kommersiya fəaliyyətinin həcm və müxtəlifliyinin artması ilə əhəmiyyətləri çoxaldı. Eyni zamanda digər sahələrdə də yeni şərtlər meydana gəlmişdi, xüsusilə cinayət hüququnda. Yeni qanunlar Şəriətin qazi və müftülərindən fərqlənən yeni məhkəmə və hakimlər tələb edirdi. Bu məqamda daha əvvəl nə İslami hüquqşünaslıq nəzəriyyəsinə, nə də praktikasına məlum olmayan başqa bir qeyri-islami yenilik, bütün mane və süründürməçiliklərin baxıla biləcəyi apellyasiya məhkəməsi icad edildi. Ənənəvi İslamda hansısa apellyasiya yurisdiksiya yoxdur - nə bu dünyada, nə də axirətdə.

Məktəb və kolleclər, demək olar ki, lap başlanğıcdan klassik İslam nizamının mərkəzində yer tuturdu. Bu cür təhsildə din dominantlıq edirdi və məktəblər əsasən professional din xadimləri tərəfindən idarə olunurdu. Yeni ordu, yeni məhkəmələr, islahat əsrinin yeni idarəçiliyi isə təlim və tədrisdə yeni növ personal və məktəblərə ehtiyac yaratdı. Bu məktəblər öz avropalı həmkarlarına getdikcə daha çox oxşamağa çalışan və yeni dünyəvi, aktivist intelligensiya içindəki jurnalist və hüquqşünaslara qoşulan müəllim və professorlar tərəfindən idarə edilirdi. Məhkəmə və təhsilin modernləşməsi ilə üləma əvvəllər tamamilə manesiz nəzarət etdiyi iki sahədə xeyli güc itirdi. Hətta onların son qalası olan şəriət hüququnun verdiyi şəxsi status modernləşmiş rejimlər tərəfindən yavaş-yavaş azaldıldı və Türkiyədə formal olaraq ləğv edildi. 

Hüquqşünaslıq və jurnalistlik modernləşmədə güclü şəxsi marağı olan tam yeni peşələr idilər. Lakin dövlətin köhnə nərdivanları belə - əsgərlər, sivil qulluqçular, elm adamları -, dəyişiklik prosesində öz rolunu oynadı. Onların hamısının bu işdə son məqsədi İslam dövləti və cəmiyyətini düşmənlərin dağıdıcı təsirindən qorumaq idi; bu kəsimin mühüm hissəsi belə bir qərara gəldi ki, avropalı düşmənə dirənmək üçün yeganə yol onu öz şərtləri ilə qarşılamaq və ona qarşı öz silahı ilə mübarizə aparmaqdır. On doqquzuncu və iyirminci əsrin gedişatında dövlət, idarəçilik, silahlı qüvvələr, məktəb və kolleclər yenidən formalaşdırıldı, yenidən istiqamətləndirildi və onlara bəzən təsirləndikləri modellərdən daha çox avropalı görünüşü verildi. Bəziləri daha uzağa getdi. Onlar konstitutsional və parlamentar höküməti Qərbin zənginlik və gücünün gizli talismanı kimi görərək, bu üstünlükləri idarəçiliyi altında olduqları avtokratlara əks getmək və onları devirmək hesabına olsa belə, öz cəmiyyətləri üçün qazanmağa çalışdılar. 

Bu islahatlarla yanaşı, İslam dünyası ölkələri Avropaya daha çox oxşamaq istiqamətində bir çox başqa dəyişikliklər də həyata keçirdilər. Bunların bəziləri simvolik olsa da, Avropa geyimlərinin öncə dövlətin bürokratik və hərbi qulluqçuları, daha sonra isə digər şəhərli kişilər tərəfindən qəbul olunması kimiləri əhəmiyyətli idi. Müsəlman konservatizminin sonuncu dayağı olan baş geyimində dəyişikliyin edilməsi Mustafa Kamalın (ənənəvi geyimə) böyük müqaviməti ilə başladı; bu, o vaxtdan qismən də olsa bəzi digər müsəlman ölkələrində də qəbul edildi, xüsusilə hərbi qüvvələrdə. Hətta ən radikal müsəlman ölkə ordularında belə, zabitlər Avropa stilində şalvar, kəmərli tunika və dimdikli kepka geyinirlər. Silah-sursatın qərbliləşməsi adi hərbi ehtiyacın adına yazıla bilər; uniformaların qərbliləşməsi isə əhəmiyyəti mədəni dəyişikliyi ifadə edir. Lakin dəyişiklik məhdud oldu. Qadın geyiminin çox sonra gələn avropalaşması ciddi müqavimətlə üzləşdi və əhalinin çox az qisminə təsir etdi. 

Dəyişikliklərin bəziləri ilkin olaraq sosial idi; köləliyin ləğvi, qadın azadlığı və poliqamiyanın məhdudlaşdırılması, o cümlədən pirinsipcə qeyri-müsəlmanlara bərabər hüquqların verilməsi kimi. Başqa əhəmiyyətli dəyişikliklər də vardı; küçə işıqlandırılması və digər bələdiyyə xidmətləri, qaz və elektrik, quru, dəniz və havada müasir kommunikasiya şəbəkəsinin tətbiqi vasitəsilə hətta ictimai infrastruktur və tədricən zavod istehsal sistemi transformasiya edildi. Bütün bunlar İslam dünyasının Avropanın yaratdığı və uzun müddət dominantlıq etdiyi dünya iqtisadiyyatına birləşdirilməsinə təkan verərək sürətləndirdi. Bu dəyişikliklər eyni zamanda İslam cəmiyyəti daxilində getdikcə yüksələn təhlükəli gərginliklər yaratdılar ki, televiziyanın innovasiya və qeyri-bərabərliyin görüntü və sədasını sosial pramidanın ən uzaq, ən dərin qatlarına gətirməsi ilə həmin gərginliklər daha da görünən və eşidilən oldular. 

Yerli və ya əcnəbi zülümkarlar müqabilində islahat yaxud inqilab yolu ilə dəyişiklik ideologiyaları uzun müddət əsasən Avropadan geri dönən tələbə, diplomat və sürgünlər tərəfindən idxal edilirdi. On doqquzuncu əsrdə ən mühüm yeni ideyalar Qərbi Avropadan gəldi, xüsusilə patriotizm və liberalizm - ölkəyə müvafiq olaraq təsbit edilən vətənə sədaqət ilə daha azad və daha açıq liberal cəmiyyət arzusu. İyirminci əsrdə patriotik kimliklərin parçalanması və liberal təcrübələrin uğursuzluğu bu dəfə Mərkəzi və Şərqi Avropada yeni ideologiyaların meydana çıxmasına səbəb oldu; 1930-cu illərdə və 1940-cı illərin əvvəlində faşizm, 1950-ci illərdən 1980-cı illərə qədər kommunizm və bütün bu müddət ərzində də etnik millətçiliyin yüksəlməsi. 

Lakin müxalif hərəkatların heç də hamısı Avropadan ilhamlanmamışdı və Avropa terminləri ilə ifadə edilmirdi. Bəzi müsəlmanlar əcnəbi hökmranlığı və yerli dəyişikliyin üstünə öz millətinin, ölkəsinin yaxud sinifinin adından deyil, inancının adından gedirdi. Onlara görə real təhlükə İslam dəyərlərin itməsi idisə, real düşmən əcnəbidən daha çox islami qanun və öhdəçilikləri dünyəvi yaxud onların deyişi ilə kafir mənbəli digərləri ilə əvəz etmək istəyən yerlilər idi. Daha öncə bir sıra oxşar müdafiə və canlanma hərəkatları baş vermişdi - on səkkizinci əsrlə on doqquzuncu əsrin əvvəlində Osmanlılara qarşı Vəhabi ayaqlanması; Şimali Hindistanda Əhməd Brelwinin müridlərinin ingilislərə müqaviməti (1826–31); Dağıstanda ruslara qarşı Şamilin müqaviməti (1830–59); Abd al-Qadirin Əl-cəzairdə fransızlara qarşı müqaviməti (1832-47); on doqquzuncu əsrin sonu iyirminci əsrin əvvəlində avropalı güclərə qarşı pan-islam hərəkatı; Basmaçı və digər islami qiyamçıların Sovet hakimiyyətinə qarşı 1920-ci illərdəki müqaviməti; radikal İslamçı hərəkatların ərəb torpaqlarında və İranda 1940-cı illərin sonu 1950-ci illərin əvvəlində qısa müddətli ayaqlanması. Bütün bu hərəkatlar dağıdıldı, liderləri öldürüldü yaxud zərərsizləşdirildi. İlk uğur qazanan və güc əldə edib onu mühafizə edən 1979-cu ildə başlamış İran İslam İnqilabı oldu. Bu uğur bütün İslam dünyasına təsir etdi. 

Müasir dünya ilə baş-başa gələn ənənəvi müsəlman qəzəbini başa düşmək çətin deyil. Lap əvvəldən haqlılığın üstünlük ifadə etdiyi bir dini mədəniyyətdə tərbiyə almış müsəlman, üstünlüyün dünya üzrə Qərb gücləri, öz ölkəsində isə (əcnəbi üsullar və qərbliləşmiş himayədarlar vasitəsilə) xarici sənaye qarşısında itirildiyini görür. Evinin hökmranlığını da azad qadınlar və üsyankar uşaqlar qarşısında itirib. Sosial loyallıq və öhdəliklərin mürəkkəb lakin funksional sistemində yetişərək, o, inanc ilə ailə tərəfindən müəyyən olunan bu loyallıqları tayfabazlıq və qohumbazlıq kimi qınamağa, öhdəlikləri isə kapitalist azgözlüyü yaxud sosialist müsadirəsi leyhinə ələ salıb tərk etməyə layiq bilir. Pis idarəçilik ilə hökümətin şiddətləndirdiyi real iqtisadi və demoqrafik problemlərdən yoxsullaşan müsəlman, hər yerdə hazır-nazir olan KİV vasitəsilə indi daha zəngin və daha yoxsula çevrilmiş zəngin ilə yoxsul arasındakı qeyri-bərabərlikdən ağrılı və tarixdə indiyə qədər rast gəlinməyən aşkarlıqla xəbərdar olur. Və o başa düşməkdə gecikmir ki, zəngin və tiranların həyat tərzi – evləri, geyimləri, stilləri, qidaları, əyləncələri – ən azından görünüşcə kafir Qərbinkinə uyğun modellənib. Qərbli fikirləşə yaxud bəzən deməyə cəsarət edə bilər ki, bu bənzərliklər faktiki olaraq görünüşdən başqa bir şey deyil və altda yatan reallıq, baxmayaraq ki, sözün istənilən mənasında islami olmaqdan da çıxarılıb, avropalı ola bilməyib. (Lakin) İndiyə qədər avropalı həqiqətlərini müşahidə etməyə az imkanı olmuş ənənəvi müsəlmanlardan çətin gözləmək olar ki, belə incə fərqləri qəbul etsinlər; təəccüblü deyil ki, onların çoxu dirçələn İslam ideyasında yeni identiklik (identity) və ləyaqət, habelə köhnə rejimlərin tənqidi, yeni rejimlərin ehtiyatlı şəkildə hazırlanması üçün ideologiya tapıblar. 

Xomeyninin xarizmatik liderliydən güc alan və İran mollaları tərəfindən idarə edilən hərəkata bəlkə də son məqsədinə çatmaq baxımından olmasa da, dəstəyin mobilizasiyası baxımından indiyə qədərki islami hərəkatların əminliklə ən effektivi deyə bilərik. Lakin o, tək belə hərəkat olmadı. Faktiki olaraq İslam dünyasındakı hər ölkədə, habelə müsəlman azlıqları arasında güclü və ehtiraslı islami canlanma hərəkatları vardı. Onların bəziləri - dövlət siyasəti instrumenti kimi - hökümətlər tərəfindən sponsarlaşdırılıb idarə edilirdi; digərləri - bəzi ən əhəmiyyətliləri də daxil olmaqla - aşağıdan qalxır və öz gücünü xalq kütlələrindən alırdı. Lakin onların hamısı öz qərbli orjinallarından təsirlənən, çıxarılan yaxud onları təqlid edən ictimai və şəxsi həyatın bütün yeni mexanizminə qarşı məyusluq və Qərbə qarşı diksinti hissindən törəmişdi. Bu hərəkatların hamısı bərpa olunan və dirçələn İslam vizionu ilə çizilmişdi, hansıyla ki Tanrının qanunu və onu dəstəkləyənlər bütün düşmənlərinə üstün gələcəklər. 

Kamalın və daha sonra Kamalizmin nailiyyətləri müəyyən mənada paradoks idi – öncə Avropa gücü üzərində həlledici qələbə qazandı və onu geri oturdu, sonda isə Avropa sivilizasiyasının qəbulu üçün həlledici addımlar atdı. Bugünkü müsəlman radikalizmi də olduqca oxşar paradoksu təqdim edir - Avropa və ümumiyyətlə Qərb sivilizasiyasının qınanması və rəddini Avropaya, həmçinin Amerikaya yeni və böyük müsəlman miqrasiyası müşayət edir. 

Bu, münasibət və davranış baxımından İslam keçmişində tamamilə presedenti olmayan əsaslı dəyişikliklə nəticələndi. Müsəlman hüquq və ənənəsi müsəlman idarəçiliyi altındakı qeyri-müsəlmanların hüquqi statusuna - hansı ki uzun-uzadı müzakirə edilir və çox ətraflı şəkildə tənzimlənir - çox diqqət yetirir. Buna baxmayaraq, qeyri-müsəlmanların idarəçiliyi altındakı müvafiq müsəlman problemi haqqında çox az şey deyilir. Bu, təəccüblü deyil. İslam tarixinin ilk əsrlərində - o dövrdə ki, müsəlman ənənələri toplanaraq yazıya köçürülürdü və müsəlman hüququnun əsas qaydaları müəyyən olunurdu - müsəlman dövləti və cəmiyyəti davamlı olaraq genişlənirdi və xeyli sayda qeyri-müsəlman müsəlman idarəçiliyinə tabe edilirdi. Bunun əksinə, faktiki olaraq heç bir müsəlman ərazisi qeyri-müsəlman işğalçılara itirilmədi və adətən məhdud həddə və qısa müddətli Bizans sərhədi boyu təsadüfi taktiki geri çəkilmələrdən savayı, müsəlman ərazilərinin itirilməsi əsrlər boyu bilinməyən və buna görə də təsəvvürü mümkünsüz oldu. Bu, on birinci əsrə qədər belə davam etdi və Avropadakı rekonkista, Qafqazın xristian əhalisinin Yaxın Şərqə basqınları, daha sonra da bütpərəsət monqollar tamamilə yeni bir vəziyyət meydana gətirdilər. Lakin buna qədər Şəriətin əsas normaları uzun müddət idi ki, yaradılmışdı. 

Bu məsələnin müzakirəsi ilə əlaqədar ilkin hüquqşünas rəyi açıq-aydın belə idi ki, bir müsəlmanın qeyri-müsəlman idarəçiliyi altında yaşaması arzuolunmaz, bəzilərinə görə qadağandır, yalnız ağır zəruriyyət onu bu cür iş tutmağa məcbur edə bilər. Şimali Afrikada - Misirin qərbində, Siciliyada, İspaniyada dominantlıq edən və bu səbəbdən də Avropa ilə birbaşa əlaqəsi olan Maliki məktəbinin fiqçilərinə görə, yalnız bir qanuni səbəb müsəlmana imansızların torpağına səfər etməsi üçün əsas verə bilər; bu da girovları geri alınmasıdır. Ən azından on səkkizinci əsrə qədər Avropadakı Mərakeş səfirliklərinin real məqsədi rəsmi olaraq belə təsvir edilirdi. Bəzi fiqhçilər daha irəli gedərək müsəlman tacirələrə imansızların torpaqlarına ticarət məqsədi ilə səfər etməyə icazə verirdilər, xüsusilə qıtlıq illərində ərzaq almaq üçün. Lakin digərlərinə görə, hətta bu da qadağan olunmuşdu; çünki bu satınalmalar imansızları varlandıra və İslama qarşı müharibədə gücləndirə bilərdi. Digər fiqh məktəbləri nisbətən yumşaq idilər və görünür, kafir torpağlarında kiçik müsəlman koloniyalarının yaradılmasını qəbul edirdilər. Lakin bunlar əsasən Asiya və Afrikanın qeyri-fanatik xalqları arasında yaradılırdı və buna görə də avropalı həmməzhəblərinin problemləri ilə üzləşmirdilər. 

Rekonkista yeni və aktual bir sual qaldırdı - evlərini tərk etməyən müsəlmanlar ölkələri xristian işğalçılar tərəfindən tutulduğuna görə xristian idarəçiliyi altına düşdülər. Yenə də bu problemlə birinci Maliki fiqçilər qarşılaşdılar və ümumən belə bir hal üçün bu fikrə gəldilər ki, paqan Məkkədən Mədinəyə özünün və ardıcıllarının həqiqi müsəlman həyatı yaşaya biləcəyi yeni bir idarəçilik üsulu qurmaq üçün hicrət edən Peyğəmbərin nümunəsi təqib edilməlidir. Siciliyanın norman istilasından sonra tunisli Əl-Məzari kimi bəzi fiqhçilər müsəlmanların xristianlar tərəfindən istila edilmiş ərazidən çıxması barədə ümumi prinsip qəbul etdilər, bununla belə, ən azından müəyyən müddət qalmağı təmin edəcək bir sıra bəhanələr də tapdılar. İspaniyanın istilasının tamamlanmasından az sonra digər bir fiqhçi mərakeşli əl-Wansharisi daha sərt xətt tutdu və əmr etdi ki, İspaniya müsəlmanları öz evlərini tərk edərək müsəlman yurduna köçməlidirlər. Onların çoxu faktiki olaraq belə də etdilər, qismən, heç şübhəsiz, bu əmrə müvafiq olaraq, lakin əsasən ona görə ki, İspaniyanın yeni idarəçiləri İslam inancında qalmaq istəyənlərə hansısa başqa seçim qoymamışdı. Al-Məzari iddia edirdi ki, əgər qeyri-müsəlman idarəçilər müsəlmanlara tam müsəlman həyatı yaşamağa imkan versələr, onlar qala bilərlər; al-Wansharisi isə əksinə, bildirirdi ki, əgər hətta yeni xristian idarəçilər ədalətli və tolerant olsalar belə, müsəlmanlar yenə də oranı tərk etməlidirlər. 

Lap başlanığıcdan, Peyğəmbərin yaşadığı dövrdə, İslam həm cəmiyyət, həm də idarəçilik üsulu, Məhəmməd həm peyğəmbər, həm də hakim idi. Quranda müəyyən edildiyi kimi müsəlmanın əsas borclarından biri "yaxşılığa əmr etmək, pislikdən çəkindirməkdir". Yaxşılıq etmək və pislikdən boyun qaçırmaq fərdi seçimlərdir və demək olar ki, hər vəziyyətdə mümkündür, lakin əmr etmək və çəkindirmək üçün hakim instansiya mütləqdir. Maliki fiqhçilərinin, həmçinin bir çox digərlərinin, bu istiqamətdə qəbul etdiyi məntiq tamamilə aydındır. Amma Şərqdə İslamın bəzi mərkəzi əraziləri paqan idarəçilər tərəfindən istila olunduqda kütləvi mühacirət məsələsi çətin ki, meydana çıxaydı və buna görə də yeni kompromislər tapıldı. 

Son dövrlərə qədər qeyri-müsəlman idarəçiliyi altındakı müsəlmanların vəziyyətinə dair aparılan bütün müzakirələr iki situasiyaya bağlı olaraq nəzərdən keçirilirdi – qısa yaxud uzun müddətə kafir torpaqlarına gedən səyahətçinin praktik ehtiyacları və kafir işğalçılar tərəfindən istila olunmuş müsəlman cəmiyyətinin kədərli çıxılmaz vəziyyəti. Klassik fiqhçilərin heç vaxt ağlının ucundan da keçməzdi ki, müsəlmanların böyük hissəsi öz azad iradələri ilə qeyri-müsəlman hökümətlərin idarəçiliyi altında gedib yaşayarlar, öz ailələri ilə qeyri-müsəlman şəxsi hüququna tabe olarlar və uşaqlarını təhsil almaq üçün qeyri-müsəlman məktəblərinə göndərərlər. Lakin bu eyniylə baş verdi. Bu elə vəziyyətdir ki, Şimali Afrikadan, Yaxın Şərqdən, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyadan və digər yerlərdən milyonlarla müsəlman indi Qərbi Avropanın bütün ölkələrində yaşayırlar. Hökmranlıqdan, şəxsi status hüququndan, xüsusilə qızlar üçün ayrıca təhsildən məhrum olan İslamın bu problemləri imiqrantlarının böyük əksəriyyəti daha ənənəvi sosial siniflərdən və öz ölkələrinin daha ənənəvi bölgələrindən gələn yerlərdə daha çox aktualdır. Aydındır ki, onların əksəriyyəti hələ də yaxşıya əmr etmək və pisdən çəkindirməyin Tanrıdan gələn öhdəçilik olduğunu öz yeni evlərində köhnə evləri ilə müqayisədə az hiss etmirlər. 

Avropa və İslam arasındakı münasibətlərdə başqa dəyişikliklər də var. Onların bəzisi daha əvvəlki nümunələrə geri dönüşdüsə, bəziləri tamamilə yenidir. Yaxın Şərq yenidən, Avropanın imperial genişlənməsindən əvvəlki günlərdə olduğu kimi, öz mallarını satmaq üçün yarışan avropalı tacirlər və onların hökümətləri üçün cəlbedici bazardır. Hərbidə, sənayə resurslarında, gücdə və istehsalatda və müəyyən həddə texnologiyanın istifadəsindəki balansızlıq Avropanın xeyrinə davam edir. Lakin maliyyə vəziyyəti və müəyyən ölçüdə hətta hərbi vəziyyət əksinə dönüb. 1939-45-ci illər ərzində - güman ki, sonuncu dəfə - Avropa dövlətləri Yaxın Şərq torpağında yerli xalqlar üçün kiçicik narahatlıq keçirərək bir-biri ilə müharibə aparırdılar. İndi isə oxşar qeyri-narahatlıq hissi ilə müxtəlif növ silah və hərbi texnikadan istifadə edərək müharibələrini bəzən də Avropa torpaqlarında aparan Yaxın Şərq gücləridir. Və indi maliyyə bazarlarında müsəlman hökümət və fərdlərdir ki, Avropada sərmayə qoyur, iri məbləğdə borc və böyük aktivlər barədə sərəncam verir.
 

Bəziləri hətta hazırkı vəziyyəti həm birinci, həm də ikincidən daha uğurlu üçüncü müsəlman istilası kimi təsvir edirlər. Bu baxışa görə, mur və türk ordularının müvəffəqiyyətizliyə uğradığı yerdə kapital və əmək uğur qazanır. Almaniyadakı türk və digər müsəlmanların sayı indi iki milyona yaxındır. Şimali afrikalıların Fransada, hindli, pakistanlı və banqladeşlilərin Böyük Britaniyada və eyni zamanda digərlərinin Belçika, Hollandiya, İsveçrə, Avstriya, İspaniya, İtaliya və Skandinaviya ölkələrində əmələ gətirdiyi eyni say və ya daha çoxu - Cəbəlütariq boğazından 1492-ci ildəki geri çəkilmədən sonra ilk dəfə - Avropada irimiqyaslı və qalıcı müsəlman mövcudluğunu təmin edib. Bu icmalar hələ də dil, mədəniyyət, qohumluq və dinin minlərlə bağı vasitəsilə öz gəldikləri ölkələrə bağlıdırlar və bununla belə, qaçınılmaz şəkildə yaşadıqları ölkələrə də inteqrasiya olurlar. Onlar, habelə onların nəvə və nəticələri həm Avropa, həm də İslamın gələcəyi üçün hesabagəlməz və irimiqyaslı nəticələr meydana gətirəcəklər.