Müharibə və onu yekunlaşdıran müqavilə Rusiyaya üç növ üstünlük verdi. Bu üstünlüklər digər Avropa güclərinə də tətbiq etmək üçün model rolunu oynadı və sonrakı rus irəliləyişi üçün başlanğıc nöqtəsi kimi xidmət etdi. İlk qazanc ərazi oldu. Baxmayaraq ki, Rusiyaya birləşdirilən ərazinin real həcmi kiçik idi, bunun ciddi əhəmiyyəti vardı. Rusların on səkkizinci əsrin əvvələrində tutduğu kiçik dayaq nöqtəsindən savayı Qara dəniz hələ də tamamilə türk-müsəlman nəzarətində idi. Müqavilə türk inhisarını effektiv şəkildə qıraraq Rusiyaya Krım yarımadasının şərq ucunda iki liman və Dnestr çayının ağzında bir qala verdi. Krım yarımadasının özü bu vaxta qədər Osmanlı sultanının tabeçiliyindəki tatar xanının yeri idi və indi o müstəqil elan olunur, tatar xanı və onun Qara dənizin şimal sahilləri boyu əraziləri Osmanlı nəzarətindən, hətta təsir dairəsindən çıxarılırdı. Bu, bir neçə il sonrakı, 1783-cü il rus ilhaqını hazırladı. Rusların yeni dəniz limanı olan Odessanın 1795-ci ildə bir tatar kəndinin xarabalıqlarında əsası qoyuldu.

Rusiyanın Qara dənizdə hərbi mövcudluğunun açıq-aşkar olan strateji əhəmiyyətindən savayı, bu ərazi dəyişikliyinin digər bir əhəmiyyəti də vardı. Avstriya müharibələrində ilkin məğlubiyyətlərinin nəticəsi olaraq türklər xristian güclərə əlavə ərazilər güzəştə getməyə məcbur edildilər. Bu ərazilərin çoxu yeni fəth edilmişdi və xristianların məskunlaşdığı yerlər idi. Krımda isə vəziyyət başqa cür idi; burdakı əhali türk dilində danışan müsəlmanlar idi və onların Krımda mövcudluğu 13-cü əsrin monqol istilasından əvvələ təsadüf edirdi. Bu, müsəlmanlar tərəfindən məskunlaşmış ilk qədim müsəlman ərazisi idi ki, güzəştə gedilirdi və müsəlman qüruruna bərk zərbə vurdu.

İkinci üstünlük ticarət sahəsində idi. Müqavilənin şərtlərinə görə, Rusiya Qara dənizdə, boğazlar vasitəsilə Aralıq dənizində, həmçinin quruda, Osmanlı imperiyasının Avropa və Asiya əyalətlərində naviqasiya və kommersiya sərbəstliyi əldə edirdi. Bu, on doqquzuncu əsrdə bütün Avropa güclərinin iştirak etdiyi bir prosesə, Osmanlı imperiyasına ticari cəhətdən nüfuz etməyə doğru atılan əhəmiyyətli addım kimi xüsusi vurğulanır.

Bununla əlaqəli üçüncü üstünlük, ruslar və daha sonra digərləri tərəfindən Osmanlı çarlığı daxilində güc və təsir mövqelərinin qazanılması idi. Bunun bir neçə növü vardı; ən təcilisi və əhəmiyyətlisi isə, Rusiyaya Dunay knyazlıqlarında xüsusi mövqenin verilməsi idi. Baxmayaraq ki, bu knyazlıqlar zəifləmiş Osmanlı tabeçiliyində qalırdılar, onlar bundan sonra əhəmiyyətli ölçüdə daxili muxtariyyət əldə edib rus təsir dairəsinə keçdilər. Habelə, Rusiya Osmanlı torpaqlarının istənilən yerində konsulluqlar açmaq hüququ ilə yanaşı - bu imtiyaz Qərb güclərinə çox sonralar verildi - İstanbulda bir rus kilsəsi tikmək və "aşağıda vurğulanan kilsənin xeyrinə Dövlətə hər bir halda müxtəlif təqdimatlar etmək" (Kiçik Kayranca Müqaviləsinin 7-ci maddəsi) hüququnu da əldə etmişdi. Əslində bu hüquq paytaxtda bir rus kilsəsi tikməyə qədər məhdudlaşdırılmışdı, lakin həmin protest hüququ ehtiyatla və yanlış şərhlə davam etdirilərək, Osmanlı imperiyasındakı bütün Ortodoks xristianlara müdaxilə və qoruma hüququna qədər genişləndirildi. Bu hüquq hətta Balkan yarımadasındakı osmanlı tabelilərinin əksəriyyəti ilə bir çox ərəb torpaqlarına da şamil edilməyə başlandı. Fransa kralı tərəfindən çoxdan iddia edilən katoliklər adına havadarlıq hüququ da oxşar şəkildə sultanın tabeliləri arasındakı kiçik, lakin hələ də əhəmiyyətli azlığa müdaxilə və virtual protektoratlıq hüququna çevrildi.

Bu müqavilədə biz çox açıq şəkildə (on doqquzuncu əsrin gedişi və iyirminci əsrin əvvəllərində) Avropanın Yaxın Şərqə doğru genişlənmə və nüfuz etməsinin əsas nümunələrini görə bilərik. Bu, Avropa dominantlığının - avropalı güclərin Yaxın Şərqin çox hissəsini ilhaq və işğal etdiyi, qalan əraziləri isə nüfuz və təsir dairəsinə saldığı - klassik əsri idi.

Avropa ekspansiyasının ən gizli forması müxtəlif uğurlu mərhələlərinə Rusiyanın başçılıq etdiyi hərbi fəth və ilhaq idi. Krımın 1783-cü il ilhaqını - Şərqdə və Qərbdə, Qara dənizin şimal sahilləri boyu Türkiyəyə, İrana və yerli idarəçilərə qarşı müharibə silsilələrinə, həm Balkan yarımadası, həm də Qara və Xəzər dənizi arasında körpü rolu oynayan Qafqaz torpaqlarında ilhaq və ya müəyyən növ müdafiə vasitəsilə rus gücünün genişlənməsinə aparıb çıxaran - sürətli genişlənmə təqib etdi. Rusiya 1828-ci ilə qədər hazırda Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan sovet respublikalarının yerləşdiyi ərazinin sahibi idi. 1798-ci ildə General Bonopart tərəfindən Misirə edilən fransız ekspedisiyasının ölkənin üzərində əhəmiyyətli təsiri oldu. Lakin bu ekspedisiya məğlubiyyətlə yekunlaşaraq, heç bir ərazi dəyişikliyi ilə nəticələnmədi. Anqlo-fransızların mərkəzi ərazilərə soxulması (prosesi) Fars körfəzi və Qırmızı dənizdə britan hərbi mövcudluğu, Əl-cəzairin 1830-cu il ilhaqı, Ədənin 1839-cu il Britaniya zəbti ilə ucqarlardan başladı.

İrəliləmənin yeni dalğası on doqquzuncu əsrin ortalarında Rusiyanın nəzarəti və Mərkəzi Asiya xanlarının son ilhaqı ilə başladı. Bunu da öz növbəsində Tunisin 1881-ci il fransız işğalı və növbəti il Misirin Britaniya işğalı təqib etdi.

Növbəti dalğa Rusiyanın İran üzərində təzyiqləri və şimal əyalətlərinə hərbi basqın ilə 1911-ci ildə başladı. İranın müqavimətinə baxmayaraq, bu dövrdən Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasına qədər ölkə ciddi şəkildə Rusiya və Britaniya dominantlığı altında qaldı. Bundan bir qədər sonra Mərakeşdəki fransız təsirinin əsaslı şəkildə artması 1912-ci ildə ölkədə fransız protektoratlığının yaradılması ilə öz kulliminasiya nöqtəsinə çatdı. Həmçinin, imperiya oyununa sonradan qoşulan italiyanlar 1911-ci ilin sentyabrında Osmanlı imperiyasına qarşı müharibə elan etdi və İtaliya koloniyalarına çevrilən Osmanlı əyalətləri Tripoli və Sirenaykanın ilhaqını elan etdilər. Bu əyalətlər İtaliya kralının 1934-cü ilin 3 dekabr tarixli fərmanı ilə Liviya adlanan koloniyada birləşdirildi; bu günədək də həmin adda qaldı.

İslam Yaxın Şərqi ətrafında Avropanın on altıncı əsrdən etibarən hər iki qurtaracağa doğru genişlənməsi ilə formalaşmış qısqac bir araya gəldi. Bu qısqac nəhayət Osmanlı imperiyasının məğlubiyyəti-parçalanması və ərazisininin Mütəffiq və birləşmiş qüvvələr tərəfindən bölünməsi ilə Birinci Dünya Müharibəsi zamanı birləşdi. Qısqac İkinci Dünya Müharibəsi nəticəsində bütün imperiyaların, həmçinin İslam torpaqlarını idarə edən Avropa imperiyalarından birinin dağılması və onların yerində suveren müstəqil dövlətlərin yaranması ilə sındırıldı və ondan imtina edildi. Avropanın bu qədər uzun üstünlüyündən, dominantlıq və idarəçiliyindən sonra İslam torpaqlarındakı cəmiyyət və dövlətlər hətta onların özünüdərkləri belə, demək olar ki, tanınmaz dərəcədə transformasiyaya uğradı.

Dərhal nəzərə çarpmamasına baxmayaraq, Avropa yüksəlişinin hərbi və siyasi nəticələrindən qətiyyən az əhəmiyyət kəsb etməyən bir məsələ vardı ki, o da bu yüksəlişin iki dünya arasındakı əlaqələrə iqtisadi təsirləri idi.

Avropalıların kəşf səyahətləri və daha geniş anlamda onların yaratdığı kommersiya və koloniya imperiyası Avropa və İslam dünyası arasındakı ticarətin şərtləri ilə məzmununa dramatik dəyişiklik gətirdi. Avropanın Orta əsrlərdə İslam torpaqlarının zəngin və çeşidli əmtəələrinin müqabilində təklif edəcəyi çox az şeyi vardı; sənayesi primitiv idi, kənd təsərrüfatı öz dolanışığına güclə bəs edirdi. Avropanın əsas ixrac məhsullarından biri onun insanı - yaxud, daha dəqiq desək, Aralıq dənizi və ya İspaniya vasitəsilə müsəlman bazarlarına çıxarılaraq qul kimi satılan şərqi avropalılar idi. Bu trafik Papa və bəzən hətta kralların qadağasına baxmayaraq, Vasko Qamanın Şərq ədviyyat ticarətində tətbiq etdiyinin eynisini irəliləyən türk və tatarlar Avropa qul ticarətinə tətbiq edənə qədər davam etdi; onlar mənbəyə gedərək (ixrac məhsulunu) özləri toplamağa başladılar.

Erkən mərhələdə Avropadan ixrac edilən digər məhsul silah-sursat idi. Bu, Xaç yürüşlərindən müasir dövrə qədər davam etdi. Görünür avropalı güclər heç vaxt onları darmadağın etməyə tələsən düşmənlərinə müharibə silahı satdıqları üçün yüngül peşmançılıq belə keçirmədilər. Bəlkə də, onlar haqlı idilər - bu düşmənlər nəinki avropalıları darmadağın edə bildi, əksinə özləri məğlub oldular. Tez-tez qeyd edilən və qiymətləndirilən qul, silah və dəmirdən savayı, Aralıq dənizindən mərcan, şimal dənizlərindən kəhrəba, Florensiya, Flandriya və sonralar İngiltərədən gətirilən gözəl yun parça kimi bəzi məmulatlar da ixrac edilirdi. İngiltərə al-qırmızı parçası On dördüncü əsr fars tarixçisi Rəşid əl-Din tərəfindən vurğulanır; "London mahudu"nun adına On beşinci əsrin türk gömrük sənədlərində rast gəlmək olar.

Avropanın Qərb yarımkürəsinə doğru genişlənməsi, Avropa gücünün isə Cənubi və Cənub-şərqi Asiyada artması vəziyyəti dramatik şəkildə dəyişdirdi. Halil İnalcıkın da qeyd etdiyi kimi, həqiqi dəyişikliyi gətirən, adətən düşünülənin əksinə olaraq, Afrikanın ətrafından keçilərək birbaşa əlaqələrin yaradılmasından daha çox, İslam dünyasının hər iki - şərq və qərb - hissəsində güclü Avropanın mövcudluğu idi. Portuqal səyahətlərinin yeyin iqtisadi nəticələri məhdud oldu, lakin Niderland və Britan kommersiya imperiyalarının birləşdirilməsi ilə avropalılar təkcə giriş yox, həm də nəzarət qazandılar. Bundan əlavə, Şərq və Qərb mülkiyyətləri sayəsində satmaq üçün daha çox əmtəə əldə etdilər.

Həqiqətən də, avropalılar satmaq üçün çox şeyə malik idi və son vaxtlara qədər çoxlu sayda koloniya malları ixrac edilirdi. Bu məhsullar arasında elələri vardı ki, Avropaya Yaxın Şərq vasitəsilə ilk dəfə təqdim olunurdu və uzun müddət Qərbə edilən Yaxın Şərq ixracının əsas elementləri olaraq qaldılar. Qəhvə ilk dəfə Qırmızı dənizin cənub qurtaracağında, Yəmən və Efiopiyada becərilib istifadə edilmişdi; on altıncı əsrdə Aralıq dənizi sahillərinə gətirilməyə başlandı və on yeddinci əsrin sonunda Avropaya aparılan Yaxın Şərq ixrac məhsullarının arasında müəyyən əhəmiyyətli yer tuturdu. Bundan əlavə, on səkkizinci əsrdən etibarən ingilis, holland və fransızlar Mərkəzi Amerika və Cənub-şərqi Asiyanın tropik koloniyalarında qəhvə becərdilər. Ucuz lakin keyfiyyət cəhətdən yerli məhsuldan aşağı olan bu koloniya qəhvəsi uzun müddət Yaxın Şərq bazarlarında dominantlıq etdi. İxracat siyahısından idxalat siyahısına keçən məmulat təkcə qəhvə deyildi. Əsl vətəni Hindistan və Çin olan şəkər və kağız uzun müddət idi ki, Yaxın Şərqdə mənimsənilib istehsal edilir və Orta əsrlərdən etibarən Avropaya göndərilirdi. On yeddinci əsrin sonundan etibarən Avropada koloniya şəkərinin geniş şəkildə emalına başlandı və türk domenlərinə ixrac edildi. Müqəddəs kitabı çap maşını vasitəsilə təhqir etməkdən imtina edən Osmanlılar hərhalda öz müqəddəs kitablarının sürətini çıxarır və imperiya fərmanlarını Avropada istehsal edilən kağız üzərində yazırdılar. Güman ki, bunlar arasında ən heyrətamiz dəyişiklik İslam Yaxın Şərqinin uzun müddət ən xarakteristik məmulatı və ixrac məhsullarından biri olan parça istehsalının ticarətində baş verdi. Avropanın Cənub və Cənub-şərqi Asiyadakı gücünün artması və Qərbi Avropanın sənayeləşməsi ilə birlikdə, Yaxın Şərq artıq iki tərəfdən tekstil idxalına açıq idi - avropalı tacirlər tərəfindən Hindistandan gətirilən ucuz pambıq və həmçinin daha qədimdən Avropadan birbaşa gətirilən istehsalat yunundan söhbət gedir.

Artıq on doqquzuncu əsr idi və Yaxın Şərq Avropanın həm qərbi, həm də şərqinə nisbətən on altıncı əsrdəki əzəmətli günləriylə müqayisədə çox zəifləmişdi. Buna əminlik olmasa da, müəyyən qədər aydındır ki, Yaxın Şərqin iqtisadi gücündəki enmə nisbi olduğu qədər mütləq idi.

Bu yeni və genişlənən bərabərsizlik avropalının İslama, Osmanlı dövlətinə və digər İslam güclərinə qarşı münasibətində əhəmiyyətli dəyişiklik yaratdı. Əvvəlki dövrlərdə, o, Xristian Avropanın qəlbini və vücudunu təhdid edən bir nəsnə hesab edilərək İslam təhlükəsi adlanırdı - həmin İslam təhlükəsi çox böyük, hətta müsəlman istilasından da böyük təhlükə hesab edilirdi. Orta əsrlərdən sonra isə o artıq təhlükə hesab edilmədi. Öz bəxtlərini Osmanlı torpaqlarında axtaran bir neçə macəraçı və qaçqından savayı (dinini dəyişərək) İslama keçən avropalıların sayı çox az idi. Bu avropalılar İslamı öz kariyera hazırlıqlarının bir hissəsi kimi qəbul edərək, xristianlar tərəfindən dönüklər, müsəlmanlar tərəfindən isə doğru yolu tapmışlar mənasına gələn muthadi adlandırılırdılar. Avropalı intellektuallar üçün İslam indi akademik tədqiqat obyektinə çevrilmişdi və ona artıq elmi maraqla baxılırdı, nəinki rastlaşılan və təkzib edilən təhlükəli düşmən kimi. Bu, o dərəcədə idi ki, on altıncı və on yeddinci əsrlərin avropalı yazarlarının dini maraqları müsəlmanlardan daha çox Şərqi xristianlara idi. Avropada Protestantizm və Katolikizm arasındakı böyük mübarizədə hər iki tərəfdən bəziləri fikirləşirdilər ki, neytral Şərqi Xristianlıq - belə deyək, Reformasiya mübarizəsinə münasibətdə neytral - gücə faydalı çıxış ola bilər.

Təxminən elə bu dövrdə avropalının İslam qavrayışında digər bir dəyişiklik baş verdi - barbar sifəti daha çox istifadə edilməyə başlandı. Bu, orta əsrlər deyil, daha çox dövrün avropalı ədəbiyyatına xas Renessans anlayışı idi. Avropada türklər əleyhinə mübarizə artıq həqiqi imanlılar və kafirlər arasında mübarizə kimi deyil, daha çox Hellasla Persiya - yunan sivilizasiyasının varisləri ilə antik yunanların üstün olduğu, modern yunanların isə geridə qaldığı Persiyanın böyük krallarının uzaq asiyalı varisləri - arasındakı antik mübarizənin davamı kimi təqdim olunurdu. (Avropalılar tərəfindən) aralarında çox da fərq qoyulmayan türk və farslar barədə klassik tarix və ədəbiyyatın bu əks-sədası Renessans dövrü yazılarında tez-tez rast gəlinir. Barbar anlayışı birbaşa yunan klassiklərindən qaynaqlanır; bu anlayış klassik ciddilik və avropalı azadlığı ilə ziddiyyət təşkil edəcək vəhşi parıltı və şərq despotizmi kimi ideyalara yaxındır.

Baxmayaraq ki, bu dəyişiklik çox sonra meydana gəldi, ilk öncə kiçik ölçüdə idi və əsasən sivil və hərbi rəsmilərlə məhdudlaşmışdı, avropalının İslam qavrayışı ilə yanaşı İslamın Avropa anlayışında da dəyişiklik baş verdi. Müsəlmanların bir din kimi Xristianlığa yanaşmasında əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermədi. Xristianlıq hələ də müsəlman nəzərində dəyişdirilmiş vəhy idi. Lakin Avropaya və xüsusilə Qərb xalqlarına münasibətdə müəyyən dəyişiklik vardı. Türklər İslamın idarəçiləri sifətində ərəbləri əvəz etdiyi kimi, bizanslıları da prinsipial xristian rəqib kimi "franklar" əvəz etmişdi. Müsəlmanlar bütün orta əsrlər boyu davamlı olaraq həmişə Xristian aləminin hərbi texnologiyasını - Bizansdan yunan odunu, frank Avropasından artilleriyanı - əldə etmək, almaq, yamsılamaq, qəbul etmək niyyətində olmuşdular. Osmanlının yüzillər boyu irəliləyişinə, həmçinin hələ də onları təhdid etməsinə baxmayaraq, türk müsəlmanlar Avropa texnologiyasını qəbul etməyə, ən azından nəzərdən keçirməyə hazır idilər. Belə bir niyyət Avropa sivilaziyasına münasibətdə mövcud deyildi. Sivilizasiya müsəlmanların gözündə əsaslandığı din və vəhy tərəfindən tərif və təyin edilmişdi və onların bunu dəyişmək niyyəti yoxdu. Ona görə də, müsəlmanların qəbul etdikləri yalnız saat, linza və teleskop kimi çox lazımlı bəzi qurğular, həmçinin silah-sursat, hərbi-dəniz ləvazimatları, tibb təcrübəsi kimi - bilinən və zəruri faydalı şeylərlə məhdud idi. Lakin bunlar da, mümkün olduğu qədər, müsəlmanların mədəni assosiasiyalarından soyunduruldu və beləliklə, təbii köklərsiz ölü eksponatlar kimi qaldı. Müsəlmanlarda Avropa dillərini öyrənməyə hər hansı bir niyyət, Avropa sənət və hərflərinə hər hansı bir maraq belə yox idi - elə indi olduğu kimi - hansı ki, bunlar siyasi intellekt baxımından müəyyən praktik əhəmiyyətə malik ola bilərdi. 1590-1660-cı illəri əhatə edən altı cildlik Osmanlı tarixi Osmanlı-Habsburq müharibələrini çox ətraflı şəkildə təhlil etdiyi halda, Otuz illik müharibəyə iki səhifədən artıq yer vermirdi. Bu iki səhifə də təsadüfü və bir qədər qeyri-dəqiq təfsilatlardan ibarətdi. Kimsə fikirləşə bilər ki, Osmanlı oxucu öz əsas düşmənləri arasındakı (sərhədlərindən çox da uzaqda olmayan) qəbilə davasına müəyyən maraq göstərirdi; ancaq onda belə bir maraq mövcud deyildi.

İndiyə qədər gəlib çatan sənədlərdən aydın olur ki, ən azından bəzi Osmanlı dövlət adamları və rəsmiləri daha məlumatlı idilər. Lap erkən dövrlərdə Osmanlıdan olan bəzi adamlar onları təhdid edən təhlükəni görür və diqqəti bu təhlükəyə çəkməyə çalışırdılar. Əzəmətli sultan Süleymanın baş vəziri Lütfi Paşa, özünün bildirdiyinə görə, imperiyanın sahibinə xəbərdarlıq etmişdi: "Əvvəlki sultanlardan qurunu idarə edən çox, dənizi idarə edənsə az olub. Dəniz müharibəsinin idarəedilməsində kafirlər bizdən üstündür. Biz gərək onları üstələyək". Osmanlı coğrafiyaçılarından biri təxminən 1590-cı ildə sultan Murada Yeni Dünyanın ilk müsəlman xəritəsini təqdim edərkən, onu avropalıların Amerika sahilləri, Hindistan və Fars Körfəzinə yerləşməsindən əmələ gələcək təhlükələr, İslam ticarətində meydana gələcək davamlı həyəcan və İslam torpaqlarına qarşı yaranacaq təhlükə barədə də xəbərdar etmişdi. O, 1530-cu ildə müzakirə edilmiş layihəni yenidən nəzərdən keçirərək, sultana Suveyş bərzəxindən bir kanal açmağı və "Hindistan limanlarını tutmaq və kafirləri ordan çıxarmaq üçün" oraya flot göndərməyi məsləhət görürdü.

1569-cu ildə artıq uzaq rus təhdidindən daha çox yaxın fars təhlükəsi ilə maraqlanan Osmanlılar Don və Volqa arasında bir kanal açmaq və beləliklə dəniz hüdudlarını Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər genişləndirmək məsələsini nəzərdən keçirirdi. Lakin bu layihə əngəlləndi və tərk edildi. Hətta yüksələn güc Rusiya Qara dənizə nəzarəti də türklərin əlindən aldı.

Müsəlman dünyası ilk növbədə Aralıq dənizinə və daha sonra Şərqi Avropa Xristian aləminə sərhəd xətti kimi elə baxırdı ki, sanki Avropa müstəmləkə Amerikaya və müstəqil Amerika da öz qərbinə baxır. Hər şeydən öncə, o, hələ də İslamın istila edilməmiş vəhşi qərbi idi və fərqli beyinlərə bərabər şəkildə şirnikləşdirici gələn qazanc, torpaq, şəhidlik kimi alternativlər təklif edirdi. Bundan əlavə, Qərb istila edilib məskunlaşılan kimi ümid və imkan torpağına çevrilmişdi. Elə bir yerə ki, burada bəxtlər gətirə bilərdi və bu daha azad ruhlu sərhəddə təqib olulanların, azadların və bəxtsiz adamların hər biri ev və sığınacağa ümid edə bilərdilər. Şimali Afrika və İspaniyanın istila olunmuş əraziləri müəyyən müddət orta əsr ərəbləri üçün bu ehtiyacı ödədi; o vaxta qədər ki, İslamın qərbi kifayət qədər zəngin idi və Şərqin üstünlüyünü qıraraq müstəqil dövlətlər qurmaq üçün irəliləyirdi. Onlardan biri olan Fatimilər Xilafəti müəyyən müddət hətta Şərqdə də dominant gücə çevrildi.

Müsəlman nəzərində Xristian dini və onun üzərində qurulan Xristian mədəniyyəti həmişə olduğu kimi əhəmiyyətsiz idi. Lakin Avropanın istehsalat və dəyişən ticarət şərtlərində özünü göstərən maddi zənginliyinə və hərbi güc balansında özünü göstərən silahlı qüdrətinə hörmət artmışdı; belə bir vəziyyət müsəlman məğlubiyyətlərinin ardıcıllığını əks etdirirdi.

Döyüş meydanında məğlubiyyət bütün təlimat formalarının əlbəttə ən açığıdır və sadəcə şifahi kommunikasiyada çatışmayan inandırıcılığa malikdir. Dərs çıxarmaq üçün müzakirələr Karlovitz Müqaviləsindən, demək olar ki, dərhal sonra başladı və bu müzakirələr həmin vaxt xüsusi qüsurlardan imperiyanın vəziyyəti və taleyi barədə olan daha böyük məsələlərə qədər böyüdü. Osmanlı xatirə yazarlarında keyfiyyətcə yeni olan özünü yoxlama və özünü tənqid vardı. Osmanlılar hər şeydən əvvəl suveren güc idi və işlərində tamamilə məsuliyyət daşıyırdılar; onlar öz evlərinə və digər bir çox evlərə sahiblik etmişdilər. Xatirə yazarları öz geridə qalma və narahatçılıqlarında xarici dünyanı, gizli güclər və ya məxfi konspirasiyaları günahkar bilmirdilər. Onlar daha çox, biz harda səhv etdik, və əlbəttə, nə edə bilərik sualı ilə maraqlanırdılar?