Film kimi...
İnanmırsız? İndi şahidlik elədiyim bir &nda…
Şərqiyyətçi Eduard Said BBC radiosu vasitəsilə Bertrand Russelin 1948-ci ildə başlatdığı Reith konfranslarını ərəb dünyasında yetişən bir çox uşaq kimi özünün də dinlədiyini illər sonra xatırlayır. O, İngiltərənin buradakı müstəmləkə keçmişinə baxmayaraq BBC-nin həmin illərdə Yaxın Şərq həyatında əhəmiyyətli bir yer tutduğunu da eyni çevikliklə yada salır. E.Said Amerikanın səsi, CNN kimi amerikan yayın orqanları ilə müqayisədə London radiosuna istər İngiltərədə, istərsə də İngiltərə xaricində olan bu etibarın səbəblərindən biri kimi elə Reith konfranslarını, müzakirə proqramlarını və sənədli filimləri göstərir; bu proqramları “rəsmi məqamların dəstəklədiyi proqramlar olaraq deyil, izləyici və dinləyicilərinə ciddi, çox zaman da seçmə düşüncələrlə tanışlıq imkanı verən vasitələr olaraq təqdim etməsi”... E.Saidin uşaqlıq xatirəsi indi həm də bir vaxt onun diqqət mərkəzində olan informasiya-iqtidar əlaqəsi, informasiyanın meydana çıxdığı sosial-mədəni mühit kimi mövzuları ağıla gətirir.
BBC-nin hələ də Yaxın Şərqdə eyni etibarını qoruyub saxladığını yaxud ümumiyyətlə, orada hazırda London radiosunu dinləyən uşağın qalıb-qalmadığını bilmirəm. Lakin illər sonra artıq bəzi mühafizəkar çevrələrdə Qərb əleyhdarı, Şərq-İslam müdafiəçisi kimi şöhrət qazanmış “Orientalizm”in müəllifinin Reith konfranslarını vermək üçün BBC-dən dəvət alması (1993) müəyyən səs-küyə səbəb oldu. İngilis tənqidçilər gecikmədən E.Saidi Fələstinin müstəqillik mübarizəsini aktiv olaraq dəstəkləməkdə günahlandırdı və bu səbəbdən də belə bir ciddi, hörmətli platformada iştirak etməsinin doğru olmadığı bildirdilər. E.Said həmin vaxt ona qarşı irəli sürülən bu və digər – fələstinli olmaq şiddət, fanatizm və yəhudilərin öldürülməsi deməkdir – oxşar arqumentləri anti-intellektual adlandırırdı. İşin ən maraqlı tərəfi isə, oturuşmuş bir elmi disiplinə başqaldıran akademik kimliyi ilə Fələstinlinin verdiyi həmin konfransların mövzusu idi: sürgün, marjinal, yad kimi intellektualın təmsil etdikləri. E.Saidin özünə görə, ona qarşı irəli sürülən arqumentlər əslində konfranslarının mövzusunu – intellektualın status-kvonun rahatlığını pozan biri kimi oynadığı ictimai rolu – dəstəkləyirdi..
Bu gün, Dördüncü Sənaye İnqilabının astanasında və xeyli qarmaqarışıq bir dünyada intellektualın kimliyini, funksiyalarını, təmsil etdiklərini və s. müəyyən etmək həqiqətən çox çətin, çox mürəkkəb işdir. Bununla belə, modern intellektualın tarix səhnəsinə çıxışını sosial-mədəni prespektivdən nəzərdən keçirmək bizə, bəlkə də, bu yöndə nəsə verə bilər.
***
İndi bu haqda fikirləşəndə istər-istəməz Ağıl çağı və orta əsrlər sonrasının ilk intellektuallar sinfi – filosoflar yada düşür: Ensiklopediyaçılar, Volter, Diderot, D’alembert, Holbax kimi şəxsləri intellektual edən əsas şey nə idi? Çox güman ki, onların böyük bir qisminin öz daxillərində din və ilahiyyat əsaslı düşüncə formaları ilə razı olmadıqlarını dərk etməsi yaxud orta əsr katolik və protestant dünyagörüşlərindən son dərəcə fərqli bir dünyagörüşünün təmsilçiləri olmaları. Kilsənin simasında vəhy dininə antipatiya filosofların dünyagörüşünə ciddi şəkildə təsir etmişdi. Həmin dünyagörüşü əsasən materializmlə deizm arasında gedib-gəlirdi. “Təbiətin sistemi”, “İfşa edilmiş xristianlıq”, “Cib ilahiyyatı” – qatı ateist olan mühacir Holbaxın Fransada çıxmış kitablarından bir neçəsinin adıdır. Onun digər kitabı əsrini simvolizə edərcəsinə “Sağlam düşüncə” adlanırdı.
On səkkizinci əsrə Ağıl Çağı deyilir, buna baxmayaraq ağıl hər çağda müraciət edilən bir məhfumdur. Tarixçi Franklin Baumer hesab edir ki, Aydınlanma çağında ağılın xüsusi bir mənası vardı. Aydınlanma özü mahiyyət etibarı ilə kilsənin fövqəltəbii həqiqət anlayışı ilə mübarizə apararaq fərdi və ictimai ağılın avtonomluğunu təməl alan bir hərəkat olduğu üçün filosofların nəzərində ‘ağıl’ın mənası tənqidi ağıl idi, ağılçılıq da (rasionalizm) başda ilahiyyatçıların fikirləri olmaqla, heç bir düşüncəni sorğulamadan qəbul etməməyi tələb edirdi. Onlar üçün ağıl ‘sağlam düşüncə’ ilə eyni məna daşıyırdı. Belə bir sağlam düşüncə və ya “ağlını istifadə etmə cəsarəti” insanı ənənənin ərkindən, mövhumatdan, keçmişin ehkam və stereotiplərdən yaxud bu qəbildən olan hər şeydən özünü xilas edib, yalnız ‘ağıl’a arxalanaraq həyatının ağası olmağa çağırırdı.
Beləliklə, modern mənada ilk intellektual şübhələnən, sorğulayan və yalnız ağlını ali instansiya qəbul edən, həm də doğru olmadığına inandığı şeyləri dəyişdirmək istəyi ilə aşıb-daşan biri idi. Siyasi və iqtisadi düşüncə dinin təsirindən, dini də sirli olmaqdan xilas etmək, "sehrini itirmiş bir dünya" obrazı filosofların əsas xəyalına çevrilmişdi və onları yeni növ intellektual edən də bu xəyal uğrunda kilsə və köhnə rejimin hakim nizamına qarşı xeyli təsirli mübarizələri olmalıdı.
Başlanğıcda filosofların belə bir, dindən arınmış, sehirsiz dünya obrazı bəlkə doğurdan da elə xəyala bənzəyirdi. Lakin yenə də, filosofların kilsəyə qarşı sistematik mübarizəsinin əsas hədəfi din deyildi. Onlar dinin ciddi şəkildə neytrallaşdırılma yolu ilə dünyanımızı yaşana biləcək daha yaxşı, daha azad, hər şeyin ölçüsünün insan olduğu bir yerə çevirmək istəyirdilər. Filosofların dini dözümlülük, siyasi ədalət və təhsil islahatını təmin etmək, işgəncə və cadugər ovlarını aradan qaldırmaq, bəşəri və sosial elmləri inkişaf etdirmək, xüsusilə, təbiət elmlərinin metod və qaydalarını bütün dünyaya yaymaq səyləri hər hansı böyük bir inqilab uzaqgörənlikləri olmadan sadəcə ictimai yaxşılaşdırma proyektləri idi. Onların bu mübarizəsinin yekunu, bəlkə də gözləmədikləri bir formada, öz ciddi siyasi-iqtisadi nəticələri ilə Qərb düşüncə və mədəniyyətinin dünyəviləşməsi oldu.
Sıravi insan həyatının bir sıra məşəqqətlərdən qurtulmasında, humanist ideyaların yayılaraq, inkişaf edərək daha sonrakı mərhəldə sosial-mədəni hüququn bünövrəsini təşkil etməsində insanlıq filosoflara çox şey borcludur. Bununla belə, modern intellektualların ilk nəslinin siyasi idarəçilik və kütlə ilə bağlı bəzi məsələlərə ilkin yanaşmaları avtoritar xarakterli idi. Bunlardan biri filosofların aydınlanmış despotizm fikridir. “Aydınlanmış despotizm”, anlayış olaraq Diderot tərəfindən təqribən 1760-cı illərdə irəli sürülmüşdü. Volterin də bəyəndiyi bu ideya Rusiya, Fransa, Avstriya, Prusiya, İspaniya kimi Avropa ölkələrindəki monarxların ictimai nizamı irəlilətməyə yönəlmiş fəaliyyətini nəzərdə tuturdu. Belə bir aydınlanmış despot yalnız imtiyazlı feodalların mənfəətlərini güdən bir hökmranlıq əvəzinə cəmiyyətin bütün təbəqələrinin maraqlarını nəzərə almalı, o cümlədən dini tolerantlığa, ifadə azadlığına və xüsusi mülkiyyət haqqına icazə verməli idi. Bununla da hardasa siyasi olaraq öz idarəçiliyini qanuniləşdirə bilərdi. Hərhalda, həmin ideyanı həm də burjuaziyanın mənafelərinin leqallaşdırılması istiqamətində ilk ciddi təşəbbüslərdən biri saymaq olar. Bamuerə görə, aydınlanmış mütləqiyyətçilikdə filosofların xüsusi məqsədləri vardı: “on altıncı əsrin erasmusçuları kimi, filosoflar da əvvəlcə ümid edirdilər ki, mövcud dövlət təşkilatını ciddi təxribata uğratmadan öz islahatlarını həyata keçirə biləcəklər. Buna görə də onların ilk bəhsi aydınlanmış despotluqdu. Ancaq fransız despotlar aydınlanma yolunu rədd edincə, filosoflar İngiltərədəki konstitusiyalı monarxiya tipi idarəçilik formasına yönəldilər”.
Əslində başlanğıcda filosoflarla aristokratiya və saray arasında ayrılıq yaxud ziddiyyət görmək də düzgün deyil. Onların burjuaziyanın mənafelərini leqallaşdırma səylərinə baxmayaraq bütün filosoflar burjua deyildi. Dövrün yazarlarının çoxu kilsə və aristokrat təbəqənin imtiyazlı üzvləri idilər. Aralarında çoxlu monastır rəhbəri və öz əsl-nəcabətinə düşkün olanlar da vardı. Habermasın sözləriylə, intellektuallar ancaq “ədəbi cəmiyyət”in “siyasi cəmiyyət”ə çevrilməsi nəticəsində aristokratiya və kilsəylə aralarına müəyyən məsafə qoydular, ortaq mənfəətləri istiqamətində burjuaziya ilə əməkdaşlığa getdilər. Buna qədər isə, filosofların tənqidi – Monteskyü xaric – əsasən din, ədəbiyyat və sənətə istiqamətlənmişdi; yalnız Ensiklopediyanın nəşri mərhələsində ən azından dolayı olaraq siyasi mövzulara qədər genişlənib inkişaf etdi.
İlk intellektualların dar burjua sinif şüuruna malik olmadıqları məlumdur, lakin onların burjuaziyanın tarixin gedişatını dəyişəcək sinif olduğunu dərk etməməsi mümkünsüz idi. Nəticədə filosoflar köhnə rejim əleyhinə olan hücumları ilə, dünyaya açılmaq, “bir status qazanmaq” arzusunda olan sinfi – burjuaziyanı dəstəkləməkdən yan keçmədilər. Öz növbəsində, on səkkizinci əsrin fransız burjuaziyası da şüurlu bir şəkildə filosoflara arxa çıxdılar, onların maddi ehtiyaclarını təmin etdilər. Başqa sözlə, burjuaziyasız filosofların mövcudluğu demək olar ki, qeyri-mümkün idi. Həmçinin, filosoflarsız burjuaziyanın həm özünə inamı, həm də fəlsəfi təməli əskik olardı. W.L.Dornun təbirincə, nəticədə, on yeddinci əsrin imtiyazlı və feodal intellektuallığı yerini on doqquzuncu əsrin demokrat intellektuallığına verdi. Burjuaziya da arzuladığı ictimai-siyasi statusu qazandı.
Filosoflar mübahisəsiz olaraq humanist bir dünyagörüşünün təmsilçiləri olsalar da, indi onları mübahisəsiz olaraq yoxsul və aşağı təbəqədən olan kütlələrin təmsilçiləri saymaq olmaz. Volter “hər bir ölkədə həmişə elə bir xalq olur ki, kübar cəmiyyətlə heç bir bağı yoxdur, çağa aid deyil, ağlın irəliləyişinə qarşı qapalıdır və fanatizmin güclü pəncələri altındadı” deyərək xalqın maarifləndirməyə deyil, idarə edilməyə ehtiyac duyduğunu yazırdı. Siyasət və din məsələlərində daha radikal olan Holbax da yalnız müəyyən imtiyazlı kəsim üçün yazdığını vurğulamaqdan xoşu gəlirdi: “Xalq nə oxuyur, nə də fikir yürüdür. Onun nə boş vaxtı, nə də bacarığı var”. Diderot da, “istəmədiyim və heç bir zaman da istəməyəcəyim bəzi oxucular var. Mən yalnız qarşılıqlı söhbətdən zövq alacağım insanlar üçün yazıram. Mən əsərlərimi filosoflar üçün yazıram. Mənim üçün dünyada onlardan başqa kimsə yoxdur” deyərək oxşar münasibəti göstərmişdi. Bu yazarların çoxu geniş xalq kütlələrinin deyil, burjuaziyaziyanın maariflənməsini, siyasi şüur əldə etməsini daha məqsədə uyğun sayırdı.
Müasir dünyada sosial statusundan, dünyagörüşündən asılı olmayaraq, kütlə artıq ictimai həyatın bir parçası hesab edilir və ‘ictimai rəy’ də xüsusən populyardır. Eyni zamanda hazırda hansısa ‘ictimai’ olanla bu və ya digər şəkildə əlaqəsi olmayan intellektual təsəvvür etmək olmaz. Lakin 18-ci əsrdə ictimai sözünün ifadə etdiyi məna da bu günkü, kütləvi informasiya çağındakı mənasından çox fərqlənirdi. Filosoflardan əvvəl ictimai sahənin nümayəndələri əsasən sənət və ədəbiyyat təqibçiləri, istehlakçıları, tənqidçiləri idi. Cəmiyyət isə, saray yanında dar bir yüksək burjua təbəqəsi və Paris teatrlarının lojalarını dolduran şəhərli əsl-nəcabətlilər demək idi. Lakin 18-ci əsrdə artıq ilk ictimai topluluq rolunu sarayla yanaşı həm də ‘şəhər’ boynuna götürməyə başladı. Düzdü, Parisə və digər böyük metropollara modern ictimai xarakterini qazandıran Bodlerin kütlə cəhənnəmi hələ formalaşmamışdı, lakin şəhər həyatının vacib elementləri kimi “bir parislinin canlı söhbətlərə (esprit de conversation) ev sahibliyi edən salonu, səyyar kitabxanalar və məşhur qəzetlər, Avropanın dörd bir tərəfində loja quran Azad Masonlar Cəmiyyəti kimi yeni intellektual müəssisələr düşüncənin böyük kütlələrə çatması üçün gərəkli vasitələri” təmin (Baumer) edirdilər. Şəhərin ictimai mahiyyət qazanmasında İngiltərədə qəhvəxanaların oynadığı rolu, Fransada salonlar oynadı. Xüsusilə, Madame de Stael kimi dövrünün ictimai həyatında fəal iştirak edən qadınların patronajlığını etdiyi salonlar aristokrat təbəqə ilə burjua intellektuallar arasında ən azından bilik baxımından bərabərlik yaradan yerlərdi. Salonlar həmçinin əvvəl ədəbi olaraq başlayıb sonra siyasi bir xarakter qazanan tənqid və müzakirələrin mərkəzləri idi. Bu işdə ədəbiyyat xüsusi rol oynadı. Belə ki, “inteligensiyanın” aristokratlarla bir araya gəldiyi yerlərdə ədəbiyyat bir tərəfdən müasir ictimai statusunu qazanmağa nail oldu, digər tərəfdən də burjuaziyanın siyasi şüurunun inkişafına ciddi təkan verdi. Əvvəlcə sənət və ədəbiyyat əsərlərində ortaya çıxan ifadə azadlığı çox keçmədən iqtisadi və siyasi müzakirələrə sirayət etməyə başladı. Eyni zamanda ümumi oxucu kütləsi əvvəlcə şəhərli vətəndaşlar və burjuaziyadan ibarət xüsusi, dar qruplar içində mövcud olsa da, kitab, qəzet və jurnal nəşrinin xeyli genişlənməsi, borca kitab verən kitabxana və oxu mərkəzlərinin meydana çıxması, xüsusilə oxu birliklərinin qurulması oxuyanların sayının artmasına, yeni oxuma mədəniyyətinin yaranmasına və xüsusi qruplar içərisində ictimai əlaqə şəbəkəsinin genişlənməsinə şərait yaratdı.
Həmçinin, qəzetlərin nəşri, jurnallar, qısacası düşüncənin yazı ilə geniş şəkildə dövriyyəyə soxulması ictimailik duyğusunun yayılmasında son dərəcə mühüm vasitələr oldu. ‘İctimai fikr’in funksionallıq qazanmasında ədəbiyyat jurnallarının əhəmiyyəti gözardı edilə bilməz. Fransada 1720-ci ilin ardınca gələn ilk on ildə qırx səkkiz, ikinci on ildə yetmiş, üçüncü on ildə də doxsan yeni jurnal çıxmışdı. Bu jurnallar sayəsində oxucular Akademiyanın rəsmi nüfuzundan qurtulmuş, bəyəndikləri fikirləri, bilikləri yaymaq və müzakirə etmək üçün avtonom, ictimai bir platformaya qovuşmuşdular. Bəhs edilən dövrdə fəlsəfə də tamamilə tənqidi xüsusiyyət qazanmış, ədəbiyyat və sənət tənqidçiliklə birlikdə irəliləyən sahələrə çevrilmişdi. Ədəbiyyatçıların əliylə qəzetlərə düşən tənqid, mətbuatın az qala hər mövzuda emal etdiyi ‘fikirlər’dən biri olur və ədəbiyyat-jurnalist icmasına xeyli mədəni sərmayə qazandırırdı.
Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, modern intellektualın meydana çıxışı ilə ictimai sahənin və ictimai fikrin icadının üst-üstə düşməsi orqanik proses idi. Məhz sosial-tarixi şərtlər etibarilə burjuaziyanın yüksəliş dövründə ictimai sahənin qurulmasında intellektual yazarlar öz boyunlarına mühüm rollar götürdülər. Nəticədə burjuaziya ilə sıx əlaqədə olan filosofların ədəbi cəmiyyəti ifadə azadlığının yayılmasına xidmət edərək tədricən siyasi düşüncə “istehsal edən” cəmiyyətin təşəkülünə şərait yaratdı. Burjuaziya mütləqiyyətə qarşı mübarizəsində ictimai fikri qanunların tək leqal qaynağı qəbul etdiyi "siyasi şüur"a görə hər şeydən öncə məhz filosoflara borclu idi. İctimai həyatın siyasiləşməsinə paralel olaraq, jurnalistikasının inkişafı, senzuraya qarşı və düşüncə azadlığı uğrunda mübarizə 19-cu əsrin ortalarına qədər ictimai ünsiyyət şəbəkəsini xeyli genişləndirdi.
***
Filosofların köhnə rejimin dini, siyasi və iqtisadi yönlərinə tənqidləri, hər şeyin ölçüsü kimi insanı görmək arzuları və humanist bir dünya xəyalı Saidin intellektuallıq ölçüsünə – intellektual hansı siyasi partiyaya yaxınlıq hiss edirsə-etsin, hansı ölkədən olursa-olsun, hansı dilə, dinə və millətə aid olursa-olsun insanların çəkdiyi ağrı-acı və məruz qaldığı təzyiq məsələlərində bəlli-ümumbəşəri doğruluq standartlarını tərk etməsin gərək – az-çox uyğun gəlir. Bununla belə, fəlsəfi və elmi fikrin populyarlaşdırılmasında gördükləri mühüm işlərə baxmayaraq, maraqlıdır ki, modern düşüncənin təməllərini atan ilk intellektualların çoxu texniki və akademik mənada nə filosof, nə alim, nə də mütəxəssis idi. Eyni zamanda filosoflar ictimai mənsubiyyətləri, həyat təcürbələri, xarakter və yetişmə tərzləri baxımından bir-birindən fərqlənirdi. ”Les philosophes”i, çox güman ki, daha çox gördükləri işin əhəmiyyəti və məqsədini dərk edən və ortaq tərəfi bu istiqamətdə yazmaq, müzakirələr açmaq, tənqid etmək, icma yaratmaq olan ədəbiyyat-yazar çevrəsi adlandırmaq daha doğru olar. Onların 18-ci əsr “Paris ədəbiyyat çevrəsi” adı ilə tanınması da düşüncəni, yazını, nitqi və ümumiyyətlə dili digər bütün ictimai bağlardan daha üstün ictimai bağ olaraq gündəmə gətirən qrup olduqları üçün idi. Kilsə və universitetin hakim dünyası əleyhinə olan çağırışlarını yeni-yeni oyanmağa başlayan xalqa birbaşa çatdıran həmin ədib təbliğatçılar məhz ictimai maarifləndirmənin əhəmiyyətinə inandıqları və bütün fəaliyyətləri də cəmiyyətə istiqamətli olduğu üçün "müasir intellektuallar"ın ilk nəsli sayılırlar.
Filosoflardan sonrakı əsr tamamilə yeni bir abu-havada pozitiv elm sahələrinin inkişafı, fəlsəfə ilə elmin sərhədlərinin qəti ayrılması, ixtisaslaşma, yeni elmi disiplinlərin ortaya çıxması və digər ciddi dəyişikliklərlə müşayət olundu. Baumer yazır ki, “on doqquzuncu əsr pozitivistləri, on səkkizinci əsrə, ‘İlahiyyat Çağı’ndan sonra gəldiyini vurğulamaq istərcəsinə, ‘Metafizika Çağı’ adını verdilər. Halbuki, ‘metafizika’ Aydınlanma rasionlistlərinin gözündə bir növ işə yaramayan biliklər meydana gətirən hiyləgərlik idi. Elə isə, bu pozitivistlərin qəti olaraq anti-intellektual olduğunu deməliyik?” Böyük ehtimalla yox və pozitiv elmlər filosoflara çox şeyə görə minnətdar olmalı idilər. Lakin görünür pozitivistlərin nəzərində artıq intellektuallığın bəlli akademik və praktik standartları vardı. Bu vəziyyət həm də “intellektual kimdir, funksiyası nədir?” sualı ətrafında tarixi, ideoloji, akademik və s. müzakirələrə rəvac verdi: “İntellektuallar çox geniş bir qrupdur yoxsa müəyyən həddə kiçik və olduqca seçmə bir qrupdan ibarətdir?” – Saidin məlum konfransları bu sualla başlayırdı.
Kultura.az
Kultura.az
