1801-28-ci illərdə Rusiya Cənubi Qafqaz ərazilərini işğal etdi. Bundan əvvəl Krımı, bir az sonra isə Şimali Qafqaz və Türküstanı işğal etməklə böyük bir türk və müsəlman xalqa sahib oldu.

XIX əsrin ilk yarısı Fransa inqilabının ideyalarının Qərbdən Şərqə, mütləqiyyət ordularının isə Şərqdən Qərbə axını hadisələrinə səhnə oldu. Fransız aydınlanma fəlsəfəsi ilə silahlanmış ziyalılar artıq yeni cəbhə açmışdılar. Karl Renner yazırdı: “Avropanın inkişafında müəyyən bir səviyyəyə yetişildiyində passiv olan xalqların dünyasında əsrlərdən bəri səssiz-səssiz yetkinləşmiş olan dil və mədəni birliyi olan xalq kütlələri meydana çıxdı. Bunlar özlərinin tarixi gələcəyi olan bir güc olduqlarını anladılar. Bu dil və mədəni birliyi olan xalqlar mövcud olan ən yüksək iqtidar vasitəsi olan dövlət üzərində nəzarət qurmaq istəyir və öz müqəddəratlarını təyin etmənin yollarını araşdırırlar. Siyasi cəhətdən millət fikrinin doğum günü və bu yeni ideologiyanın doğum ili Fransız inqilabının baş verdiyi 1789-cu ildir. (Hobsbawm: Millətlər və milliyyətçilik.s.125 )

XIX əsrin ortalarından türk müsəlman aydınlarının qarşısında iki sual dururdu: ziyalılar kimdir və onların cəmiyyətin inkişafındakı rolu nədən ibarətdir? Bu sualların mövcudluğu onları Qərbin artan təsirləri və cəmiyyəti dəyişdirməsi qarşısında özlərini mübariz kimi görməyə səbəb oldu.  Bu kontekstdə mövcud olan təkliflərin bir qismi sərhədlərin ləğvi və tarixi təcrübədəki ziddiyyətlərin aradan qaldırılması ilə panislamizm və pantürkizm əsasında etnik və dini kimlik üzərində birliyin gücləndirilməsi haqqında idi. Bundan başqa bəzi cədidçilər Rusiya imperiyası tərkibində birgə yaşamaq və assimilyasiyanı dəstəklədiyi halda, digərləri- Yeni Osmanlılar və Gənc Türklər milliyyətçilik və demokratiyaya əsaslanan suverenlik və dövlətçilik ideyasını təbliğ edirdilər.

Osmanlı imperiyasında saray tərəfindən həyata keçirilən Tənzimat islahatları bir qrup intellektuallar tərəfindən tənqid edilirdi. Yeni Osmanlılar adlanan həmin qrup islahatların ləng yerinə yetirildiyini göstərməklə yanaşı vətən, vətənpərvərlik və milliyyət anlayışlarını müzakirəyə açdılar və nümayəndəli institutlar tələb etməyə başladılar.

Rusiya məktəblərində təhsil alan müsəlman intellektuallar isə üsul-i cədid (yeni üsul) məktəbləri haqda istəklərini dilə gətirdilər. Bu dövrdə Azərbaycanda təhsil mədrəsə təhsilindən və Rusiyanın açdığı rus məktəblərindən ibarət idi. Cədidistlər üsul-i cədid məktəbləri vasitəsilə müsəlman və rus xalqı arasındakı fərqləri aradan götürməyə çalışırdılar. Cədidistlər təhsil və dilin sadələşdirilməsini hədəfləyir, qadın azadlığı, sivil cəmiyyətin inkişafını, həmçinin Rusiya hakimiyyət orqanları və xalqı ilə müsəlman xalqının əməkdaşlığının formalaşdırılmasını dəstəkləyirdilər. Beləliklə, cədidistlər Rusiya müstəmləkəçiliyinə islahatlar yolu ilə mədəni modellər və sosial əlaqələr üzərində kontrola cəhd etməklə cavab verdilər.

Köhnəlik və yenilik arasında körpü rolunu oynayan ilk ziyalı Abbasqulu Ağa Bakıxanov, ilk üsul-i cədid məktəbi açan və türk dilində ilk dərs kitabı yazan ziyalı isə Mirzə Şəfi Vazeh idi. M.Ş.Vazeh yeni nəsil cədidistlərə bütün müsəlmanlara kütləvi və sekulyar təhsil tələb etməklə ciddi təsir etmişdi. M.Ş. Vazehin tələbəsi olmuş Mirzə Fətəli Axundov İslam Şərqinin geriliyini mütərəqqi olmayan dini təhsildə görürdü. Axundov təhsilin inkişafı üçün əlifba islahatının vacibliyi haqqında İran şahına, daha sonra isə Osmanlı sultanına fikrini bildirmiş, lakin rədd cavabı almışdı.

Türk ziyalıları arasında əsas mübahisəli məsələlərdən biri İslam dini idi. Yeni osmanlılar islah olunmuş, proqressiv, modernist İslamı dəstəkləyir və dini Osmanlı imperiyasının və müsəlmanların gücünün bərpa olunması üçün vasitə hesab edirdilər. Əksinə olaraq cədidistlər isə Rusiya müsəlmanları və xristianların bərabər yaşaması üçün dinin təsirini azaltmağı tələb edirdilər. Beləliklə din üzərində müzakirələr başladı. M.F.Axundov və Həsən bəy Zərdabi kimi bir sıra cədidistlər qeyri-rəsmi dini xurafat kimi rədd edir və rəsmi dinin təşkilati təsirlərini azaltmağa cəhd edirdilər. Seyid Əzim Şirvani və İsmayıl bəy Qaspıralı isə dini gücün mənbəyi və Rusiya imperiyası daxilində müsəlmanların birləşməsinin türk birliyinin yaradılmasına xidmət etdiyini vurğulayırdılar.

Cədidistlər arasında Birlik məsələsində də fərqlər var idi. Azərbaycan cədidistlərinin əksinə olaraq Qazax cədidistləri (Kerderi, Bukeyxanov) yalnız öz regionları uğrunda mübarizə aparır, çarizmin miqrasiya siyasətinin onların mədəni və etnik kimliklərinə təsirindən ehtiyat edirdilər.

Azərbaycan ziyalılarına görə ümumi kimlik yaratmağın yolu təhsildən keçirdi. Onlardan Həsən bəy Məlikzadə (Zərdabi) cəmiyyəti ümumi mədəniyyət ətrafında birləşdirəcək “milli ziyalılar” təbəqəsini yaratmaq üçün  “milli məktəb” yaradılmasını vacib hesab edirdi. Öz məqsədlərinə çatmaq üçün Zərdabi Rusiya imperiyası ərazisində ilk dəfə türk dilində qəzet- əkinçi qəzetini nəşr etməyə başladı. Bu qəzet vasitəsilə o, türklər arasında birlik, həmçinin şəxsi həyatın bütün aspektlərində azadlıq təbliğ edirdi. İlk türkcə qəzetdən başqa Zərdabi ilk teatrın və həyat yoldaşı Hənifə xanım və H.Z. Tağıyevlə birlikdə Bakıda ilk qız məktəbi açılmasına nail oldu.

Zərdabinin nəşr fəaliyyəti yeni nəşrlərin meydana gəlməsi üçün stimul oldu. Krımda İsmayıl bəy Qaspıralının 1883-cü ildə çıxardığı “Tərcüman” qəzeti “müsəlmanların qeyri-rəsmi səsi” oldu. Yazılarında o, cədidistlərin siyasi və sosial institutların islahatı haqda arqumentlərini toplayaraq Rusiya müsəlmanlarının birliyinə çağırırdı. Pantürkizm və panislamizm ideyalarını sintez edərək Rusiya müsəlmanları birliyinin yeni sərhədlərini təklif etdi. Gaspıralı bunu “dildə, fikirdə, əməldə birlik” sloqanında ifadə etdi. Bu trilogiya Cədidistlərin ideyalarına uyğun olaraq keçmişin ənənəvi biliklərini və islami doktrinanı qərb bilik və metodologiyası ilə sintez yolu ilə əldə edilən sekulyar təhsili nəzərdə tuturdu.

İsmayıl bəy Rusiya imperiyası və Osmanlı intellektuallarına təsir etmiş və onlardan təsirlənmiş və bir çox ideyaları birləşdirmiş bir fikir adamı idi. Onun panlsavizm hərəkatı barədə biliyi dostu İvan Katkovdan gəlirdisə, qəzeti “Tərcüman” Osmanlıda Şinasinin “Tərcüman-i Əhval” qəzetindən təsirlənmişdir. Gaspıralının panislamizm üzərinə ideyalarında Qərbə qarşı müsəlman birliyinin yaradılması fikrini təbliğ edən C.Əfqaninin izlərini görmək olar.

Gaspıralı və Zərdabi müasirlərinə və sonrakı nəslə islahatçı kursa yeni perspektivlər gətirməklə ciddi təsir etmişlər. Əbdülhəmid dövründə Osmanlı, xüsusilə də Rusiya ilə müharibə, Tunis və Misirin itirilməsindən sonra Qərbə qarşı panislamizm ideologiyasına sarılsa da, XIX əsrin 90-cı illərindən meydana çıxan Gənc Türklər pantürkizm ideologiyasını mənimsədilər. İttihad və Tərəqqi partiyasının qurulmasında da iştirak edən Azərbaycanlı fikir adamı Əli bəy Hüseynzadə panislamizm və pantürkizm ideyalarını qərb perspektivindən dəyərləndirərək, bunu “türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq” kimi ifadə etmiş, bu fikir böyük türk sosioloqu Ziya Göyalp tərəfindən “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək “ kimi səsləndirilmişdir.

Beləliklə XIX əsrin fikir cərəyanları içərisində Cədidilik hərəkatı Rusiya imperiyası və Osmanlı imperiyasındə millətçilik ideyalarını inkişaf etdirmiş, Cədidilik sayəsində bu xalqlar dünyəvi elmlərlə tanış olmuşdur. Qadınların hüquq bərabərliyi inkişafın nəticəsi olaraq görülməmiş, cəmiyyətin inkişafına səbəb olan amil kimi qiymətləndirilmişdir. Milli respublikalar qurulması hərəkatın məntiqi nəticəsi idi.

Samir Kuman
Kultura.az