Ötən əsrin 60-cı illərində Londona mühacirət edən sovet yazıçısı Anatoli Kuznetsov yazı və müsahibələriylə aləmə səs salmışdı. Parisdə nəşr olunan “Russkaya mısl” adlı mühacir dərgisinin 25 sentyabr 1969-ci il sayındakı məqaləsində sovet yazıçılarını siyasi baxışlar üzrə kateqoriyaya bölməsi isə gərgin müzakirələrə yol açmışdı. Kuznetsov məşhur sovet şair və yazıçılarını bu cür təsnifatlandırmışdı:

– tamamən tabe olmuşlar: “Sovet hakimiyyətinə eşq olsun!” (Şoloxov, Mixalkov, Koçetov);

– liberal mötədillər: “Sovet hakimiyyətinə eşq olsun! Amma edilənlərin heç də hamısı əla deyil…” (Katayev, Simonov, Rojdestvenski);

– liberal davakarlar: “Sovet hakimiyyətinə və insan simalı kommunizmə eşq olsun! Lakin məhkəməyə düşmək istəmirik” (Yevtuşenko, Voznesenski, Tvardovski)

– müxaliflər: “Sovet hakimiyyəti uğrunda, amma son 50 ildəki kimisi yox” (Sinyavski, Daniel, Soljenitsın, Ginzburq).

Hər zaman Soljenitsın kimi dünya şöhrətli yazıçının dissidentliyinə skeptik yanaşmasına rəğmən mühacir polyak yazıçı-publisisti Yozef Matskeviç “Vyadomosti” dərgisinin 1970-ci il nömrələrinin birində bunu “dəqiq bölgü” adlandırmışdı. Yeri gəlmişkən, sovet siyasi sistemini mükəmməl bilən Matskeviçin Şoloxova yazdığı qınaq dolu möhtəşəm məktubunu tərcümə edərək “III Sektor” jurnalının 9(17), 2005-ci il sayında dərc etmişdik. Daxili senzurayla “Sakit Don”a yenidən “əl gəzdirən” yazıçı faciəsindən bəhs edən o məktubu oxumağı (xüsusilə qələm əhlinə) tövsiyə edirəm. Bloqumun “Gündəlik” bölümündə tapmaq olar.

***

Etiraz azadlığın birinci şərtidi!

Etiraz eləmədən azad olmaq, azad olmadan da ləyaqətli yaşamaq mümkün deyil.

Bütün canlılar kənar təsiri müxtəlif orqanıyla hiss edir. Toplum da canlı orqanizmdi. O, ləyaqətinə müdaxiləni “ziyalı damarı”yla duyur.

***

1977-ci ildə SSRİ konstitusiyasının qəbulundan bir il sonra Tiflisdə çıxan “Zarya Vostoka” qəzetində Gürcüstan SSR-nin analoji ali qanununun layihəsi dərc olunanda gürcü ziyalılar etiraz mitinqinə çıxdı.

Etiraza səbəb layihənin 75-ci maddəsində rus dilinə rəsmi statusun verilməsiydi. O vaxtadək hər üç Qafqaz respublikasında dövlət dili etnik çoxluğun dili sayılırdı. Bu dəyişiklik Gürcüstanda mitinq, Ermənistanda gərginlik, Azərbaycanda isə sükutla müşayiət olundu. Amma sonda hamı xeyir gördü – sovet hökuməti gürcü etirazları qarşısında geri çəkildi. Bizi də ayırmadılar, gürcülərin hesabına dilimiz əvvəlki statusunda qaldı.

Uzaq ellərdən, xalqlardansa qonşumuzdan bir misal da gətirim.

Yuxarıda söz açdığım jurnalın 2004-cü il saylarının birində keçmiş dissident, ictimai-siyasi xadim, dostum Levan Berdzenişviliylə müsahibəm dərc olunub. Yenicə baş tutmuş “Qızılgül” inqilabını analiz edən bu gürcü intellektual deyirdi ki, ziyalılar xalqın ləyaqətinin tapdanmasına dözmədilər, inqilab vaxtı öndə gedənlər hamının tanıyıb dəyər verdiyi yazıçılar, şairlər, bəstəkarlar, rəssamlar, alimlər, kino xadimləri oldu. “Kütlə yalnız və yalnız ali təhsilli adamlardan ibarət idi. Onların arasında heç bir fəhlə-filan yox idi”.

Bu misallarla demək istədiyim odu ki, xalqların tərəqqi meyarı savadlı adamlarının çoxluğuyla ölçülsə də, azadlıq üçün tək bu yetərli deyil. Ləyaqət duyğusu və onu üzə çıxarası hünər də lazımdı. Millətin ləyaqət keşikçiləri isə onun vicdanlı söz sahibləridi.

Yazını Kuznetsovun bölgüsüylə başladım. Qələm adamlarının bu cür bölgülənməsi azad olmayan cəmiyyətin yaşadığı mənəvi faciənin görtərcisidi.

Azad cəmiyyətlərdə söz adamları mənəvi kateqoriyalara bölünmürlər!

***

Yuxarıdakı təsnifatı günümüzə uyğunlaşdırsaq, yəqin, belə oxunar:

– tamamən tabe olmuşlar: “Yeni Azərbaycana eşq olsun!”;

– liberal mötədillər: “Yeni Azərbaycana eşq olsun! Amma edilənlərin heç də hamısı əla deyil!”;

– liberal davakarlar: “Hakimiyyətə və insan simalı Yeni Azərbaycana eşq olsun! Lakin məhkəməyə düşmək istəmirik”;

– müxaliflər: “Yeni Azərbaycan uğrunda, amma son 20 ildəki kimisi yox.

Uzun bir siyahıyla söz adamlarımızı bu bəndlərə yazmaq istədim. Alınmadı! Şəraitdən asılı olaraq hər biri “tamamən tabe olmuşlar”, “liberal mötədillər”, “liberal davakarlar” arasında rahatca yerini dəyişirdi.

Bəndlərdən yalnız birində sabitqədəm vardı: yazıçı Çingiz Hüseynov…

İnanıram ki, bu gün bir yazıçı, şair, bəstəkar, alim, kino xadimi, ümumiyyətlə, özünü ziyalı hesab edən şəxs mənim fikirlərimlə razılaşmayıb, nədən onun da adını çəkmədiyimə etiraz etməyəcək. Əksinə, iki-üç yazıçı, şairin adını “müxaliflər” siyahısına salsaydım (elə istedadlı yaradıcı şəxslər var ki, onların bu siyahıya düşməsini çox istərdim) əminəm ki, ləngimədən mənim mövqeyimə etiraz edər, nə vaxtsa söylədikləri həqiqəti belə inkar edərdilər.

İctimai vicdanlı adamlardan formalaşmış ziyalı təbəqə cəmiyyətin ozon qatıdı. Bu qat nə qədər qalındısa, xalqın, cəmiyyətin ictimai azarlara immuniteti bir o qədər güclü olur. Bizimsə “ozon qatımız” süzülüb, dəlmə-deşikdi. Elə “xəstəliklərimizin” səbəbi də budu.

Xalqa “ozon adamlar”ın, umduqları ziyalının oksigeni çatmır ki, AZADLIQ ruhunu dadıb etiraz etsin, tələb qoysun. Etiraz amili olmayan cəmiyət sonunda Çexovun “şiləsi”nə çevrilir.

Bəlamız həm də odu ki, sovet ziyalı sinfi naqisliyi üzündən müstəqillik dövrünün milli elitasını yarada bilmədi, bu gün səsi yalnız bir “forum”luqdu. Bu zaman kəsiyində formalaşan yeni düşüncə isə hələ gəncdi, gücsüzdü.

Əvəzində tamam başqa elitamız yaranıb: snobist və cahillərdən formalaşan konqlomerat bir elita. Qorxaq, yaltaq, nökər xislətli, vəzifə və pula sıyıq insanlara sinə açan, fərqli düşünənlərin isə ən “dişsiz” etirazına belə dözüm göstərə bilməyən elita.

***

Söz sahiblərimizin yalnız bir bənddə –  “Azad olmuşlar” bəndində yazılacağı bir zamanda yaşamaq istəyirəm! Onda bizi hər cür ictimai xəstəliklrdən qoruyan “ozon qatı”mız da olacaq!

“Bu şəkil Bakıda 1907-ci ildə çəkilib. Tanıdıqlarım bunlardır:

Soldan sağa.

Ön cərgə:

2) Qorçubaşov Əbdülhəmid.

Öndə oturanlar:

1) İsmayılov Vəli (əlində “Molla Nəsrəddin”),

2) Cəfərzadə Əliisgəndər,

3) Ağazadə Fərhad (əlində “Kaspi” qəzeti),

4) Hacıbəyli Üzeyir bəy,

5) Axundov Süleyman Sani,

7) Talıbzadə Abdulla Şaiq,

8) Orucəliyev Əlicabbar,

9) Sübhanverdixanov (Divanbəyoğlu) Abdulla bəy,

Ortada oturanlar:

1) Əbdürrəhmanbəyzadə Süleyman bəy,

2) Həsənzadə Əliağa,

4) Mahmudbəyov Mahmud bəy,

6) Ağayev Həsən bəy (“Nicat” cəmiyyətinin sədri),

7) Hüseynzadə Əli bəy,

8) Nərimanbəyov Haşım bəy,

9) Axundzadə Mirzə Məhəmməd “Hatif” (gəncəli),

10) Akif əfəndi (Gəncə ruhani məktəbinin müdiri)

Arxada ayaq üstə:

1) Haqverdiyev Əbdürrəhim bəy,

2) Tahirzadə Mirzə Ələkbər “Sabir”,

6) Həsənov Məhəmmədhəsən,

7) Səfərəlibəyov Baba bəy,

8) Hacıbababəyov Mehdi bəy,

9) Bədəlbəyli Bədəl bəy”.