Andrey Platonov: Volçek (Hekayə)
Şəhərin kənarında bir həyət vardı. Həyətdə də iki artı…
Asif Atanın “Həqiqət və yarımhəqiqət” əsəri Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloglu”su və “Aydın” əsərləri üstə yazılıb. Burada insanın bitməyən həqiqət axtarışları təhlil edilir, yarımhəqiqətdən ötə olması qaçılmaz sayılır.
Asif Atanın “Həqiqət və yarımhəqiqət” əsəri Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloglu”su və “Aydın” əsərləri üstə yazılıb. Burada insanın bitməyən həqiqət axtarışları təhlil edilir, yarımhəqiqətdən ötə olması qaçılmaz sayılır.
I. HƏQİQƏTSİZLİK
Həqiqətlə nəfəs alanlar və həqiqətsiz yaşayanlar.
Həqiqətin Məcnunları, dəliləri və həqiqətsizlər.
Cabbarlının ölməz Oqtayı və Xaspoladlar, Şaqqulular, Şəkinskilər, Mazandaranskilər!
Hisslər, düşüncələr bozluğu, saman kimi yaşamaq.
Bir az hiddət, bir az sevgi, bir az kədər, bir az sevinc!
Cılız duyğu arxasında gizlənmiş biganəlik!
Vahidsizlik! Bir möhtəşəm dağ yerinə sonsuz daş qırıntıları.
Yeri-göyü titrədən şimşək yerinə davamlı gurultu.
Ömrü-günü, ili-ayı, qəlbi, mənəvi aləmin özündə itirən vahid ehtiras axarı yerinə kiçik hiss arxları.
Tamaralar, Xaspoladlar, Şəkinskilər, Şaqqulular, Mazadaranskilər! Onlar aktyordur. Lakin sənət fədailəri yox, sənətin ətrafında dolananlardır.
Xaspoladlar işləyir, çalışırlar, lakin çırpıntısız, məhəbbətsiz, rahat, sakit, biganə!
Onları səhnəyə həqiqət, mənəvi ehtiyac, hisslər zənginliyi, məcnunluq yox, cılız bir həvəs gətirmişdir.
Şəkinskilərin həqiqətləri yoxdur. Çünki sənət adlı tanrıları yoxdur.
İnsan göydəki tanrılarla vidalaşdı. Lakin müqəddəsliyi inkar etmədi. Yerdəki müqəddəsliyə tapındı.
Körpə nəfəsi, körpə gülüşü – müqəddəsdir.
Ana nəvazişi, ata ülfəti, bacı mehri, qardaş izzəti – müqəddəsdir!
Qışın qarı, baharın çiçəyi – müqəddəsdir!
Məhəbbət, qəhrəmanlıq, fədakarlıq – müqəddəsdir!
Xaspoladlara, Şaqqululara təbiət müqəddəslik duyğusu bəxş etmişdir.
Sənətə səcdə etmək, qovuşmaq, sənətdə itmək bəxtiyarlığı Şəkinskilərə, Tamaralara verilməmişdir. Aktyorluq üçün onlar həddən ziyadə normativdirlər.
Sənətin şeiriyyəti Şaqquluların qəlbini riqqətə gətirmir, səhnə ülviyyəti – qanadlandırmır, sehri məftun etmir, daxili ehtiras o qədər sönükdür ki, mənəvi aləmi nəinki sarsıtmır, heç silkələmir də.
Xaspoladlar bir az aktyorluq edir, bir az pul qazanır, dolanır. “Heyvanlar kimi əyilib-qalxır, yeyib-yatır”.
Səhnə özü bir həyatdır. Bir tamaşada əsl aktyor bəşəri duyğuların müxtəlif çeşidlərilə yaşayır: gah sevinc, gah hiddət, gah ehtiras, gah kədər burulğanına düşür. Yüksəlir, kiçilir, qalxır, enir, gah şimşək kimi çaxır, gah bulaq kimi qaynayır.
Şəkinskilər səhnədə elə Şəkinski olaraq qalırlar. Çünki sənətə səcdə qılmırlar. İstedad səcdədən başlayır. Sənətdə canından keçənlər, “divanələr” yaşayır və yaşadır.
Şaqqulular dünyası səhnədən kənardadır. Səhnə onlar üçün həyatın yeganə ülvi mənası deyil, çox mənalarından biri və bəlkə də sonuncusudur.
Oqtay kamillərin sənət eşqi dəli-divanə edib, iztirab, məşəqqətə, təhqir zərbələrinə tab gətirən bir cəngavərə çevirib.
Lakin ağıllı Şəkinskilər belələrindən deyil.
Onlar ömrü bir ideyaya fəda edənlərin tayı deyillər.
Onlar bir ideyada “dayanmırlar”, “çoxcəhətli” yaşayırlar, həqiqətə ehtiyac duymurlar. Həqiqətsizləşirlər.
II. YARIMHƏQİQƏT
Həqiqətsizlik ilə yarımhəqiqət qohumdur. Yarımhəqiqət həqiqət libası geymiş qeyri-həqiqətdir.
Yarımhəqiqət – mənəvi səfillərin, bəsitlərin, qanadsızların, sönüklərin tapındığı, gizləndiyi süni bir dünyadır. O, qəhrəmanlıq, fədakarlıq tələb etmir. Eybəcər, saxta mühitlə münaqişə yaratmır. Sarsıntılı anlar, dramatik həyəcanlar, özünütəhlil, dünyanı təhlil əzabı yarımhəqiqət timsalından uzaqdır.
Yarımhəqiqət sakit, rahat, sabit, firavan həyat tərzi doğurur. Həm həqiqətpərəst pyedestalına qalxırsan, həm də antaqonist, antihumanist cəmiyyətin bütün nemətlərini dadırsan. Şirin, ecazkar xülya səni öz gözündə qəhrəmana çevirir, həm də meşşan səadəti və şöhrətinin nəşəsilə hüşyar olursan.
Yarımhəqiqətə qapınanlar dənizin sahilində dayanıb dalğaları seyr eləyənlərə bənzəyirlər. Onlar ancaq xəyalən özlərini dalğalarla çarpışan görürlər.
Cabbarlının ölməz “Oqtay Eloğlu”sundakı yarımhəqiqətin bütün çalarları dahiyanə qüdrətlə əks olunmuşdur.
Cəngavərlik elə, lakin müəyyən bir sədd, ölçü daxilində həm xalq üçün yaşa, həm də özün üçün.
Həm el oğlu ol, ümumtarixi fəaliyyətə qoşul, həm də mənfur mühitə qaynayıb-qarış, başın sığallansın, süd gölündə üz!
Həm antaqonist cəmiyyəti tənqid et, həm də başına təhqir, söyüş, nifrət zərbələri əvəzinə gül-çiçək yağsın, həm dahi ol, həm də varlı, həm munis ol, həm də fəndgir.
Oqtaya verilmiş öyüdlərin, dərslərin mənası budur.
Bəli, biz zadəganlar, Aslanbəylər sənəti sevirik, onu məktəb adlandırırıq.
Lakin sənət fədaisinə qız vermək qəbahətdir.
“Rodovoy dvoryanin”, “mejdunarodnıy kommersant” hara, “it dəftərində adı olmayan”, “jalkiy”, “razvratnıy” aktyor hara?! Bəli, biz Səmədlər sən Oqtaya hörmət bəsləyirik.
Lakin xalq səni anlamırsa, qiymətləndirmirsə - Don-Kixotluluğundan əl çək!
Yarımcəngavər ol!
Səpələn pul ilə sənət arasında!
Məhəbbət ilə ideal arasında!
Sünilik ilə əsillik arasında!
Yarıminkar, yarımtəsdiq ol!
Oqtay mühitinin qəti tələbi belədir. Oqtay öz həyatıyla bu tələbələri rədd edir.
III. İNKAR
Oqtay mənəviyyatının ülviliyi hər cür yarımhəqiqətlərin inkarı və ideal, tam həqiqət həsrətinin sonsuzluğu ilə müəyyən olunur.
Oqtay yarımçıq fədakarlığı inkar edir: “Ya mən olmalıyam, mənim üçün xalq olmamalıdır. Ya o olmalıdır, mən olmamalıyam. Mən baxdım, ikinci yolu götürdüm. Və o gündən Oqtay bir şəxsiyyət olmaq üzrə yoxdur. O, el oğludur. O, böyük bir vahidin kiçik bir parçasıdır”.
Sona qədər fədakarlıq, ideal naminə hər şeydən: özündən, anadan, bacıdan keçmək. İdeal hər şeydir, deməli, başqa nə varsa, onun üçündür, ona tabedir.
İdeal – Məkkə, tanrı, Oqtay səcdəkar.
“...mən qocaman bir xalqı, onun səadətini, gələcəyini iki nəfər qadının (Oqtayın anası və bacısı – A. A.) istirahətinə fəda edə bilmərəm”.
Xalq ideyası bir dəniz, Oqtay onun bir damlası. Düşüncə, hiss, ehtiras axarı bir səmtə - xalq adlanan dənizə axır: “20-ci əsrin təkamülünə qarşı bu yazıq xalqı tək buraxıb qaçmağı kim özünə layiq bilirsə bilsin, mən bilmirəm”.
Oqtayın Firəngizə münasibəti də həmin idealla həmahəngdir.
O, Firəngizin əvvəl xalqın timsalı kimi sevir, sonradan bu hiss xüsusi eşqə çevrilir.
Lakin Oqtayın məhəbbətini xalq idealından təcrid kimi dərk edənlər yanılırlar.
Firəngizə məhəbbəti Oqtayı xalqdan uzaqlaşdırmır. Bu, qəhrəmanın vətənpərvərliyinə, fədakarlığına yeni bir şeiriyyət, təravət gətirir. “Hər şeydə o: çalışırkən yoran, yorulurkən qüvvətləndirən, gülürkən ağladan, ağlayırkən güldürən, onun ümidi, onun xəyalı” deyən Oqtay məhəbbətdə öz ideallına daha da bağlanır.
Buna görə də Firəngizin xəyanəti onun mənəvi aləmində zəlzələ yaradır.
Yarımhəqiqətə, yarımməhəbbətə tapınanlar üçün Firəngizin dönüklüyü dəhşətli faciəyə bais olmazdı.
Firəngiz Oqtayın gözündə xalq timsalı olmasaydı, Oqtay qəmlənər, sarsıntılı anlar keçirər, fəqət yenidən fəaliyyətinə qayıdar, səhnə fədailiyini davam etdirərdi. Lakin vəziyyətin faciəviliyi ondadır ki, Oqtay Firəngizi öz idealı qədər sevirdi. Firəngizdən küsməklə o, öz idealından küsmüşdü. O ya Firəngiz, ya xalq – deyə düşünmürdü. O, Firəngiz – yəni xalq, yəni ideal, yəni gözəllik, yəni ülvilik – deyə düşünürdü.
Firəngiz xəyanətkardırsa, deməli, sünilik, yalan, riya dünyanı bürüyüb, deməli, hər şey saxtadır. Deməli, yazmağa, yaratmağa dəyməz. Əvvəl həyatı riyadan təmizləmək, süni gözəllikdən intiqam almaq gərəkdir.
Oqtay tək Firəngizdən ayrılmır, tək bir qadından intiqam almır, o, bütün ümidlərindən, niyyətlərindən, idealından, özündən, fədakarlığından, qəhrəmanlığından intiqam alır.
“Firəngiz, Firəngiz! Axı bir mənə anlat ki, sən nəsən, nə? Allah eşqinə, anlat ki, bu qanlı komediyaların, bu gülünc faciələrin, bu müdhiş müəmmaların əsl mənası nədir, nə? Zavallı ürəkləri telbətel didib-parçalayan bu məhzun baxışlar, tam üç il sanki ilahi bir eşqin gözəlliklərini oxşayan xəyali mahnılar, sarsılmaz qüvvələri sarsıdan, yorğun qolları qüvvətləndirən bu dadlı ümidlər, bir qızın yanaqlarını öpən, qucan bu məsum qızartılar, bu qızartıları öpən zəif göz yaşları, bu iztirablar, üzüntülər, hamısı qanlı bir əyləncə, qara bir yalan, bir oyuncaq, bir cəhənnəm, hamısı bir aktrisanın səhnədə göstərdiyi süni hərəkətlərindənmi ibarət idi?”
Oqtayı sarsıdan, alışıb-yandıran ehtiras – “Firəngiz yaxşıdır və Firəngiz pisdir” – təzadından müqayisəedilməz dərəcədə dərin və mənalıdır.
Sən bir insanı idealın sanırsan, ona səcdə qılırsan, dünyada, həyatda yaxşı, ülvi, müqəddəs nə varsa, onun adıyla bağlayırsan, sonra həmin insanın süniliyini anlayırsan. Dünya, həyat haqqında təsəvvürlərin alt-üst olur.
Güzəştsiz, əsl, böyük, ideal həqiqət aşiqi olan Oqtay üçün bu fəlakətdir. O, artıq əvvəlki kimi yaşaya bilməz, bu hadisə onu mühitdən, cəmiyyətdən tamamilə təsrid edər, o, özünü cəmiyyətdən kənarda axtarar, intiqam hissi ürəyində alışıb yanar.
Yarımhəqiqətlərə nifrəti birə-on artır!
Həqiqətin yoxluğundan, öz eşqindən, taleyindən, öz idealından intiqam almaq ehtirası düşüncələrinə hakim olar. Öz həyatında, taleyində “həqiqət sandığı” çox səslərin, çox sözlərin bir yalan, əyləncə olduğunu dərk edən şəxsiyyət yarımhəqiqət arxasında gizlənmiş saxtalığı tez sezər, onu lənətləyər, damğalayar.
Hətta Tanrı qədər sevdiyi səhnədə belə o, sünilik görər: “Firəngiz, get, yavrum! Sən bu süni həyata alışma. Mən qurbanlara möhtac bir gözəllik məbədinə öz başımı verərdim, fəqət sən gəlmə, öyrənmə!
Buraya gələnlər zəhərli gülüşləri, acı töhmətləri, böhtanları qəbul etməli, əfkarümumiyyəni, hər bir şeyi ayaqlar altında tapdamalı, özünü pərvanələr kimi bu sənətin atəşgahının alovlu bağrına atmalıdır.
Fəqət sən burada gözlədiyin həyatı görə bilməyəcəksən. Gördüyün bu gözəl paltarlar, parlaq cəvahirat, sevimli adamlar – hamısı boyalı, hamısı sünidir.
Orda padşahlıq edər, fərmanlar verər, altunlar paylanar, çıxınca bir parça çörək arar da, bulmazlar! Sən bu həyatın görünüşlərinə aldanma. O, bir həqiqət deyil, elə görünür, o, bir oyuncaqdır!”
Səhnə - xalqın timsalı kimi müqəddəsdir, səcdəyə, pərəstişə, fədakarlığa, qəhrəmanlığa layiqdir. Cəngavər niyyətlərinə uyğundur. Lakin səhnədə bir sünilik də vardır. Onda əsl, böyük həqiqətə qatılan bir yarımhəqiqət də yaşayır. Adi düşüncə bunu ya hiss etməz, ya da nəzərə almaz. Lakin həqiqət divanəsini bu saxtalıq qəlbən yandırır, o, yarımhəqiqətdə ilişib qalmaz, onu inkar edər.
“Mən artıq süni bir həyata soxulmaram, həqiqət axtarıram, həm də yalan yox, əbədi bir həqiqət”, - söyləyən şəxs həmişə süniliyi qamçılayar, usanmaz, dayanmaz.
“Qoy hər şey olduğu kimi görünsün” kəlamını həyat leytmotivinə çevirən insan bəşəriyyətin müəyyən dövrlərdə yalana tapınmasını rədd edər. “Bütün bəşəriyyət aldanır, həm də bilərək aldanır. Bu aldanışlarla da yaşayır”.
Oqtayı əhatə eləyən mühitdə saxtalıq dəhşətli bir kabusa dönmüşdür ki, öz kölgəsini hər yerə salır.
Divar daşdandır, lakin bəzənib. “Daşdır, qoy daş görünsün. Neçin gizlədirsiniz. O, çirkin də olsa, həqiqət olduğu üçün gözəldir”.
Süni nəğmələr, süni bəzək, süni gülüşlər – zəncirlər. Mövcudluq səviyyəsinə qalxmış saxtalıq.
Gözəlliyi, istedadı, mənəvi qüdrəti tapdalayan altun: “Bəli, budur səbəb, bu!”
“Otuz illik dərsində həndəsədən başqa bir şey öyrənməyən, dilsiz-ağızsız qoyunlar kimi həyata yuvarlanmış, cansız, duyğusuz bir yığın əski parçalarına tapındıran, yüksək bir eşqi alçaq bir oyuncağa çevirən, üç ildə iki söz deməkdən utanan məsum bir yavrunu qrammafonlar kimi söylədən budur, bu!”
Altun döyünən ürəyi, yorulmaz qüvvəti əvəz etməkdə acizdir, lakin süniliyə qovuşanlar üçün o, müqəddəsdir, ülvidir, möhtəşəmdir!
Nə yaxşı ki, dünyada sünilik dənizində üzənlərlə yanaşı, süniliyi inkar eləyənlər də vardır.
Onlar təhqir olunur, gülüş hədəfinə çevrilir, qovulur, odlanır, lakin yolundan dönmür və... inkar edir:
Süni xülyanı: “Sən olduğundan başqa heç bir şey olmayacaqsan. Gözəlsən – gözəlsən, çirkinsən – çirkin!
Əqillisən - əqilli, dəlisən, yenə osan!”
Varlığı yoxluq olanları: “Yəni sən doğrudan da, varsan? Tanımaq üçün varlığını mənə göstər. Görünən hər şey var demək deyildir. Bəlkə sən bir kölgəsən? Bəlkə güzügülərdəki şəkillərdən birisən? Sənin həqiqət olduğuna bir sübut varmı?”
Varlıq və yoxluq.
Var olan kimdir, yox olan kim?
Asandırmı var olmaq? Asandırmı varlığını sübut etmək?
Dünyasız, idealsız, inamsız, ehtirassız, həqiqətsiz yaşayan şəxs, sən varsanmı?
Var olmaq – zəruri olmaq deməkdir.
Görünmək və var olmaq arasındakı təzad yarımhəqiqət ilə əsl həqiqət arasındakı təzada bərabərdir.
Sən görünürsən, ancaq yaşamırsan. Çünki görünən sənin mahiyyətin yox, əlamətindir, xülyandır.
Çünki sən heç vaxt var olmağa çalışmamısan. Buna ehtiyac duymamısan.
Sən divar yox, divarın üstündəki bəzəksən!
Sən daş yox, daşın üstündəki mamırsan!
Sən mənəvi varlıq yox, libassan!
Sən var olduğun üçün görünən yox, göründüyün üçün var olansan!
Mahiyyətə endikcə kiçilən, eybəcərləşən, əlamətə yaxınlaşdıqca böyüyən, gözəlləşən saxta parıltısan.
Göründükcə yoxluğa yaxınlaşan, yoxluğa qovuşan, yoxluqda itən bir yaraşıqsan!
Balacasan, cılızsan, bayağısan, ancaq böyük, parlaq, ali, təmtəraqlı görünürsən!
Əlamətsən – mahiyyət biçimində!
Təsadüfsən – zəruriyyət libasında!
Bəsitsən – ülviyyət iddiasında!
Yarlmhəqiqətə tapınan qorxaq, qanadsız təfəkkür səninlə təskinlik tapır.
Yarımhəqiqət özü də olduğu kimi yox, göründüyü kimi görünür.
Sünilərə həqiqət yox, yarımhəqiqət gərəkdir. Ona görə də inkar bəzi dövrlərdə həqiqətin əsas xüsusiyyətinə çevrilir.
IV. FACİƏVİ ŞÜUR
İnsan xülyasız yaşaya bilərmi? Həmişə, hər vaxt həqiqətin gözünə düz baxa bilərmi?
Dünya insanın həqiqət tələblərinə cavab verirmi? Əsl həqiqət bəşəri sarsıtmazmı, fəlakətə sürükləməzmi, hər şeyi olduğu kimi görmək insanın dünyaya inamını məhv etməzmi?
Həqiqət axtarışları faciəylə nəticələnməzmi?
“Oqtay Eloğlu” əsərində Cabbarlı dahiyanə bir qüdrət və cəsarətlə faciəvi şüur problemini həll edir.
Hər şeyi olduğu kimi dərk etmək həyatın dəhşətini də görmək deməkdir. Adətən insanlar bu dəhşətdən uzaqlaşmağa, onun haqqında düşünməməyə çalışırlar. Həmin həqiqət insanlarla yaşayır, ancaq insanlar onu görmək istəmirlər.
Qoy bəşər heç bir şeydə heç bir vaxt aldanmasın.
Qoy insan oğlu əsl inamı təskinliklə əvəz etməsin!
Qoy o, dünyanı həm gözəlliyi, həm də dəhşətilə dərk etsin və sevsin! Ən ilahi bir gözəlliyin də ölüm adlanan gerçəkliyi var. Qoy insan bu həqiqəti də unutmasın.
“Qara qaşlar, qara gözlər, al dodaqlar, qızarmış yanaqlar görürmüsünüz nə qədər gözəl görünür.
Fəqət o göründüyü kimi deyildir. Təbiət qurnaz baqqallar kimi bizi aldadır. Sən onu olduğu kimi, həqiqəti görmək istəyirsənmi? Gedək məzarlığa, istədiyin bir gözəli sənə göstərim”.
Oqtayın yaşadığı mühitdə pul həqiqəti əvəz edib. Əslində isə o “yalnız” ölməmək üçün zəruridir, başqa vəziyyətlərdə artıqdır. Səhnədə Oqtay bir aktyor, bir oyunçudur. Deməli, o, burada özü deyil. Sənət adlanan bir məbəd belə süniliksiz yaşaya bilmir. Həqiqət yolçusu Oqtay bununla da razılaşmır.
Firəngizin səhnədə Amaliyaya çevrilməsi saxtalıq fəaliyyətini dadmış Oqtayı hiddətləndirir: “Yalan deyirsən; burax bu süni komediyaları. Mən Karl deyiləm, mən on il sənin eşqinlə bütün dünyanı gəzmiş, sürgünləri, dustaqları, Sibiri dolaşmış bir səfil, səfillər padşahıyam ki, bir zaman ona Oqtay Eloğlu deyirdilər”.
Oqtayın ürəyində, düşüncəsində, xəyalında yaratdığı yüksəltdiyi həyatda o, əsl, böyük Firəngiz ideyasına uyğun deyilsə, yarımfirəngizdirsə, deməli, o məhv olmalıdır.
Öz həqiqiliyini, ülviliyini, mənəvi ucalığını hifz etmək üçün, insani idealına cavab verməyən nə varsa, rədd olunmalı, inkar edilməlidir!
Süni Firəngiz məhv olmalıdır. Əsl, həqiqi Firəngizin yaşaması üçün. “Yox, artıq sən o deyilsən, sən artıq o ola bilməzsən. Sən bir daha bu məsum qızartıları, bu pak həyatı, bu sevimli görkəmi qaytara bilməyəcəksən, yarada bilməyəcək, göstərə bilməyəcəksən. O, indi tapılmaz. Aç mənim könlümü, tam mənasıyla bir Firəngiz ancaq orda tapıla bilər”.
Firəngizi öldürməklə Oqtay yarımhəqiqəti, saxtalığı öldürür, ideala layiq olmayanı rədd edir.
Həqiqətə uyğun gələni ürəyində əbədi yaşatmaq üçün.
İnsan idealına tam cavab verməyən gözəllik – gözəllik deyil.
Yarımgözəllik - əsl gözəllik deyil.
Firəngizi öldürmək – Firəngizi yaşatmaq deməkdir.
“Sən ölməlisən! Mən mənəviyyatımda bir ideal olaraq yaradıb gizlədiyim min-min məxluqu qara torpaqlarda sürünəcək qədər rəzil olan bu həşərat içində görmək istəmirəm.
...Mən səni öldürmədim! Sən yaşayırsan! Sən buradasan! Mənim bağrımdasan! Ölən bu səfilin quraşdırdığı bir yığın ət, bir yığın sümükdür!”
İdeal böyük, parlaq, qəti olanda süniliyin inkarı sonsuz olur: “Elə bir həyat qurulmalıdır ki, orada hər söz bir qanun, hər şey bir həqiqət olsun. Hər şey göründüyü kimi deyil, olduğu kimi görünsün” leytmotivini ürəyində əbədi gəzdirən bir şəxs üçün yarımhəqiqətə alışmaq, yarımhəqiqətdə ilişib qalmaq ölümə bərabərdir.
Ya həqiqət, ya ölüm. Orta yol yoxdur.
Həyat ideala doğru daim irəliləməlidir. Bunun üçün sünilikdən qurtarmalıdır.
Saxtalıq – bir həqiqətəbənzərlik, rahatlıq, biganəlik yaradır.
O – həqiqət axtarışlarına zəruriliyi azaldır.
“Mənim özüm həqiqətəm” – deyib insanları aldadır.
Əzmin, hünərin, fədakarlığın, qəhrəmanlığın əbədi gərəkliyini inkar edir.
İnsanı bayağı mühitə pərçimləyir. Düşüncə üfüqlərini daraldır. Belə anlarda insan həyata qarşı öz idealını qoyur: “Qoy bu şaşqın bəşəriyyət bir dəfə də olsa həqiqəti görsün, görsün ki, o, bir heçdir.
Sən özün də bir heçsən, yaratdıqların da. Bacarmırsan, yaratma, yaradırsan – yaşat.
Sən yaratdığın Firəngiz indi yoxdur, fəqət mən yaratdığım Firəngiz əbədidir.
Onu kimsə öldürməz, o solmaz, qocalmaz, getdikcə gözəlləşər. Özün söylə, kimdir daha böyük sənətkar? Sən, ya mən?”
İntiqam burda – mühiti rədd etmək, ideal aləmi hifz edib saxlamaq, əbədiləşdirmək deməkdir.
Oqtay ilə mühit arasında münasibət faciəvi xarakter daşıyır. İdealı saxlamaq və mühitlə ünsiyyətdə olmaq bir-birini inkar edən, barışmaz qütblərdir.
Oqtayda həqiqətpərəstlik hissi pafos səviyyəsinə qalxmasaydı, Oqtay həqiqəti yarımürəklə sevsəydi, yarımdüşüncəylə dərk etsəydi, Oqtayın həyatında həqiqət hissinə bərabər digər bir hiss də yaşasaydı, o mühitlə ünsiyyətə girərdi.
Yarımmühit və yarımünsiyyət kimi mövcud olardı.
Lakin onda o, Oqtay olmazdı. Bütün şəxsi arzularıyla vahid ehtirasın bir parçası, hissəsi olmazdı.
O, həqiqət axtarışlarında bir nöqtədə dayanıb qalardı. Oqtay bu nöqtədə dayanmır və faciə burulğanına düşür. Həyat Oqtayda faciəvi şüur yaradır.
Bu şüurda dünyanın mürəkkəbliyi, çarpışıqlığı qabarıq əks olunur, həyat bir-birini inkar edən hadisələr axını kimi mənalandırılır.
Bu cəhətdən Cabbarlının başqa bir qəhrəmanı – Aydının düşüncələri səciyyəvidir.
Aydın üçün ətrafdakı aləmdə həqiqətə cavab verən heç bir şey yoxdur.
Hər şeydə bir yarımçıqlıq, bir natamlıq, bir mürəkkəblik, bir təzad vardır.
Məhəbbətdə. Vüsal məhəbbəti yerə endirmiş, onu əbədi şeiriyyətdən məhrum etmişdir.
“Mən istəyirdim ki, sevdiyim məni sevməsin. Ona çatmaq ümidilə yüksəlmək, çırpınmaq, çarpışmaq, yuxusuz gecələr, qanlı vuruşmalar, əzab, göz yaşları, mübarizə...
Yenə iztirablar, yenə göz yaşları.
Yalnız ölərkən son nəfəsdə dodaqlarımı dodaqlarına sıxıb: Mən bir həqiqətəm, mən bir heç deyiləm, - deyə qalibiyyət və iftixar sevinclərində boğulub ölmək istəyirdim”.
Gültəkin Aydını sevdi, məhv etdi, indi o, “kimsənin gözünə görünmədən sürünmək, bütün diriliyi meymunlar kimi təqlid ilə keçirmək, bütün varlığını qarışqalar kimi cəmiyyətin bir neçə ərköyün cocuqlarına tapşırmaq” fəlakətinə düçar olmuşdur.
Bununla belə Aydın Gültəkinsiz həyatını təsəvvür etmir. “Yabançı bir göz bir qırpım artıq ona baxırsa, gözləri qapanır, bayılmaq dərəcəsinə gəlir”.
Burada tam şeiriyyət, tam gözəllik arzusu səslənir.
Gültəkinin məhəbbəti gözəldir. Lakin Aydının gözəllik idealından aşağıdır.
Aydın elə bir gözəllik istəyir ki, onun şeiriyyəti, romantikası əbədi və sönməz olsun.
Hicrana layiq vüsal.
Özünütəsdiqə layiq şeiriyyət.
Bayağı mühitdən uzaqlaşdıran möhtəşəm qüdrət!
Dünya qədər geniş və əlvan mənəvi əhvali-ruhiyyə yağışı, tufanı, qışı, baharı, bulağı, dənizilə.
Bu yoxdursa, deməli, ideal gözəllik yoxdur. Deməli – həmin gözəllik əsl gözəllik deyil.
İctimai amalda. Bir tərəfdən coşğun üsyankarlıq, ədalətsizliyə qarşı hiddət və etiraz: “Bütün bəşəriyyətə qarşı, bütün adətlərə, qanunlara qarşı. Bütün kainata, aya, günəşə, ulduzlara, hətta Tanrının özünə, bu mənəvi jandarmaya qarşı üsyan qaldırılmalıdır. Yer üzündə hakim-məhkum, zalım-məzlum kəlmələri durduqca bəşəriyyət gülər öz görə bilməz”.
Digər tərəfdən, iztirabsız, qəmsiz, kədərsiz həyatın gözəlliyinə şübhə: “Durun, zavallılar! Siz bütün yaşayışı, həyatın bütün gözəlliyini, bütün bu iztirab, bu göz yaşlarını bir qarın çörəyəmi fəda etmək istəyirsiniz?
Sonra yeyib-yatmaq, yenə yemək, yenə yatmaq – sizcə, bu həyatdır”.
Bunlar adi bir nevrotikin sərsəmləməyidirmi? Xeyr.
Bu, Aydın mühitində baş verən hadisələrin əsl mübarizə qarşısında yarımçıqlığını, birtərəfliliyini ifadə edən düşüncələrdir.
Eyni zamanda, burada həyatın mürəkkəbliyi, ziddiyyətli xarakteri duyulmuşdur.
Nə qədər dünya varsa, ziddiyyət də, mübarizə də var.
Yalnız qarnı tox olmaq hələ xoşbəxt olmaq deyil. (Müasir Qərbdə “sol” hərəkatın nümayəndələri əsasən qarnı toxlardır, ancaq onlar mənəvi aclığın dəhşətini hiss etmiş və mübarizəyə qalxmışlar).
“Mən elə bir dünya istəyirəm ki, orada millətlər azad, fərdlər azad, zəhmət azad, vicdan azad, bütün varlıq azad, istila zənciri yox, altun yox, dəbdəbə yox, hər kəs öz zəhmətinin, öz arzusunun quludur”.
Oqtay və Aydın mürəkkəbliyi həqiqət ilə yarımhəqiqət təzadından yaranmışdır.
Onların gördüyü yarımhəqiqət, ürəklərində gəzdirdikləri isə dövrlərinə sığmayan əsl həqiqətdir.
Oqtaylar öz həqiqətlərini həyata keçirə bilmirlər. Lakin yarımhəqiqəti, həqiqətəbənzərliyi rədd edirlər. Onların böyüklüyü və faciəviliyi elə bundadır.
V. BARIŞMAZLIQ
Tarixdə bəşəriyyət yarımhəqiqətlə yaşadığı zaman belə qəhrəmanlar əsl həqiqəti demişlər.
Yarımhəqiqətdə ilişib qalmamaq üçün.
Bəşəriyyət döyülən, söyülən, təhqir olunan barışmazlara çox borcludur.
Barışmazlıq - əbədi bir zəruriyyətdir!
1973
http://www.asifata.com/
