Millətçilik mənim dünyagörüşümdə yeni deyil. SSRİ-nin çökməsi ərəfəsində yaranmış və ölkəmizin müstəqilliyinə nail olmuş Milli Azadlıq Hərəkatı dönəmindən məndə millətçi düşüncələr yaranmağa başlamışdı. O zamanlar mən orta məktəbin son siniflərində oxuyurdum, təhsilimi rus dilində alırdım. Bizə rus dilini ana dili kimi öyrədirdilər, oxuduğumuz ədəbiyyat rus ədəbiyyatı olub. Tarixə və coğrafiyaya baxışlarımız da Moskvanın siyasi mənalarına uyğun formalaşırdı. “Bəxt” sözünün mənasından xoşum gəlməsə də, özüm bəxtə inanmasam da, indi başqa sözü tapa bilmədiyimə görə onu işlədəcəyəm – mənim bəxtim gətirdi ki, şəxsiyyətimin formalaşma prosesinin ən önəmli dövrü (15-19 yaş arası) Milli Azadlıq Hərəkatının güclü olduğu zamana düşdü. Dünyagörüşüm tamamilə rus dili üzərində qurulmuşdu. Milli Azadlıq Hərəkatı məni oyatdı, milli kimliyimizə qaytardı. Mən dünyagörüşümü rus dilindən öz dilimizə çevirməyə başladım. Üstəlik, ailəmiz dindar deyildi, evdə dini söhbətlər olmurdu və mən dünyagörüşümü dünyəvi dəyərlər üzərində qurmaqda heç bir çətinlik çəkmədim. O zamanlar, yəni SSRİ-nin çökdüyü illər, iki dünyəvi görüşdüzümü arasında mübarizə gedirdi – kommunist və millətçi. İkisi də dünyəvidir, amma birincisi beynəlmiləlçi, ikincisisə, adından da göründüyü kimi, millətçidir. Bu qarşıdurmada mən çəkinmədən ikincini seçdim və seçimimə hər zaman sadiq qaldım. Odur ki, mənim millətçiliyim yeni deyil. Sadəcə, əvvəllər mən açıq siyasətdə deyildim, indisə siyasətə girmişəm, siyasi kimliyim var. Ona görə indi mən millətçi görüşlərimi açıq ifadə edirəm (əvvəllər buna ehtiyac duymurdum).

Anlaşılandır. İkinci Dünya Müharibəsinin psixoloji travmasıdır. Amma millətçiliyin faşizmlə heç bir əlaqəsi yoxdur, olmayıb da. Əvvəla, faşizm, bir ideologiya olaraq, ancaq İtaliyada olub. Almaniyada faşizm deyil, nasizm olmuşdur. Faşizm də, nasizm də, millətçi deyil, irqçi ideologiyalardır. Bunun tarixi səbəbləri var. İtaliya və Almaniya Avropanın, belə demək olarsa, gənc dövlətləridir. İtaliya 1870-ci ildə, Almaniya 1871-ci ildə vahid dövlət olaraq yarana biliblər. İkisinin də yaranma prosesi müharibələrdən keçib. İkisində də mistik köklərə qayıdış çağırışından istifadə olunub. Faşizm və nazism, irqi mahiyyətlərinə uyğun, başqa millətləri aşağılamaq üzərində qurulan dünyagörüşləridir. İkisi də totalitardır, hamının bir güclü liderin ətrafında hərbi dəstə kimi birləşməsini tələb edir. İkisinin də konkret tarixi konteksti var və onu təkrarlamaq mümkün deyil. Orda-burda özünü faşist, ya da nasist adlandıran ola bilər, amma onlar yalnız marjinal qrup və ya sektadan artıq nəsə ola bilməzlər. Millətçilik irqi yanaşma deyil. Millətçlik - hamının, etnik, irqi və başqa mənşə və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bir anlayış altında birliyidir. Həmin anlayışın adı vətəndaşlıqdır.

Hər şeydən, hətta mətbəxt bıcağından, ya da kərpiçdən sui-istifadə imkanları hər zaman var. İdeologiyalara da bir alət kimi baxsaq, onların hamısından sui-istifadə olunduğunu görə bilərik. Millətçilik də bundan qətiyyən sığortalanmayıb. Ona qalırsa, bütün dinlərin dindarları, ya da çeşidli sol (marksist) qrupları tərəfindən törədilmiş haqsızlıqlar və açıq-aşkar vəhşiliklər millətçilik adına olmuş sui-istifadələrdən çox olub. Bütün dinlərdə başqa dinlərə etiqad edənlərə, ya da heç birinə etiqad etməyənlərə qarşı dözümsüzlük təcrübələri bugünədək davam edir. Amma heç kim dinləri və onların müqəddəs saydığı kitabları qadağan etməyə çağırmır. Əksinə, deyilir ki, dinlər bərabərlik, mehribanlıq və dözüm etikası üzərində qurulub, zorakılığa əl atanlar dini kitabları yanlış anlayırlar və s. Eyni münasibəti marksizmlə bağlı görürük. Marksizm açıq-aşkar sinfi ədavətə çağırışlarla doludur, özəl mülkiyyətə qarşıdır, hakimiyyəti sinfi inqilab adı altında zorla ələ keçirməyi haqq, hətta tarixi zərurət sayır və s. Bununla belə, kimsə marksizmi qadağan etmək fikrinə düşmür. Əksinə, burada da yazılanların yanlış anlaşıldığı guman olunur, ya da yeni, daha yumşaq yozumlar verilir. Nədən, o zaman, millətçiliyə qarşı belə qərəzli münasibət olsun ki? Millətçiliyin nə peyğəmbəri var, nə müqəddəs kitabı, nə kilsəsi, nə internasionalı. Millətçilik nə sinif tanıyır, nə irq, nə din. Millətçilikdə hamısı birdir, amma bir dövlətin vətəndaşlığı altında. Millətçilik yeganə ideologiyadır ki, vətəndaşlıq çərçivəsində ölkəni birləşdirə bilir. Millətçilik ölkəni içəridən çeşidli dini və dünyəvi qruplara bölmür. Kimsə millətçiliyi etnik anlamda qavrayırsa, bunun öz adı var – şovinizm.

Bu suala cavabın xeyli hissəsi bundan öncəki suala verdiyim cavabda var. Təkrarlamaq istəmirəm. Mənim üçün “etnik millətçilik” anlamsızdır. Mən millətçiliyi ancaq siyasi qavram olaraq qəbul edirəm. Mən hər sözümün məsuliyyətini daşımağa hazıram, amma sözlərimə özümün verdiyim anlamda. Sözlərimi kimsə təhrif edəcəksə, ya da lağa qoyacaqsa, onun məsuliyyəti mənim üzərimdə ola bilməz.

Doğrusu, MGT haqqında bu yaxınlarda bilmişəm, onları təxminən bir ildir ki, tanıyıram. Ona qədər heç bir əlaqəmiz olmayıb. Bugünün özündə, mənim üzv olduğum Respublikaçı Alternativ (ReAl) təşkilatıyla MGT arasında heç bir əməkdaşlıq yoxdur. MGT bizdən asılı, ya da bizə bağlı qurum deyil, öz işlərini özü idarə edir. Bizim də, ReAl olaraq, MGT-lə bağlı heç bir planımız yoxdur. Amma, doğru buyurdunuz, MGT-nin bəzi üzvləri şəxsən mənimlə və ReAl-ın başqa üzlərilə əlaqə qurublar. Bu əlaqələr şəxsidir, səmimidir, içində hansısa siyasi məna yoxdur. Bizim mühazirələrimiz açıqdır, hər kəs qatıla bilər. Elə də olur. Hər dəfə yeni adamlar, çeşidli dünyagörüşü olan insanlar gəlir. Aralarında MGT üzləri olanlar da var.

Bu anlayışın yaranması və inkişafı Fransa İnqilabıyla sıx bağlıdır. 1789-cu il İnqilabına qədər vahid Fransa milləti olmayıb. O zamanlar Fransa, güclü mərkəzləşdirilmiş dövlətə sahib olsa da, ölkənin əhalisi vətəndaşlıq çətiri altında birləşməmişdi, əyalət kimliyi çox güclü idi, silki ayrı-seçkiliklər üstünlük təşkil edirdi, hətta ləhçələr bir-birindən kəskin fərqlənirdi. İnsanlar özlərini Fransız deyil, mənsub olduqları bölgələrin kimliyinə aid sayırdı. İnqilabdan sonra “Fransada hər kəs Fransızdır” yanaşması yarandı. “Fransız” sözü etnik anlamını itirmədi, amma daha çox siyasi anlamda istifadə olunmağa başladı. Bu yanaşmanın təməlində vətəndaşlıq dayanırdı. Bugünün özündə də bu yanaşma orada davam edir. “Etat-Nation” qavramını dilimizə çevirsək, “bir dövlət – bir millət” anlamını verəcək.

Birmənalı qarşılanmır. Razılaşanlar da var, qarşı çıxanlar da. Söylədiklərimi anlayışla qarşılayıb, faydasız sayanlar da olur. Bir sözlə, çox mübahisələr doğurur. Buna təəssüf etsəm də, təəccüblənmirəm. İdeyanın özü yeni olmasa da, ölkəmizin siyasi səhnəsində yeniymiş kimi qarşılanır. Sanki, məndən öncə, ya da məndən başqa bu ideyanı ölkəmizdə söyləyən olmayıb və ya yoxdur. Millətçilikdə gerilik əlamətlərini görənlər də var. Məni ən çox üzən belələridir. Amma bütün bunlar məni həvəsdən salmır.

İnanıram, amma bunun çox çətin bir iş olduğunu və uzun zaman alacağını da anlayıram. Çətindir, deməli mümkündür.

Bu sualınıza öncəki sualların birində cavab vermişəm. Bunun örnəyi var – Fransa. Fransa etnik millətçilik, yəni şovinizm mərhələsini yaşamadan birbaşa vətəndaş millətçiliyinə keçə bilmişdir və bunun çox uğurlu bir örnək olduğunu bugünədək göstərə bilir. ABŞ-ı da misal çəkmək olardı, amma ABŞ-ın tarixi təkrarolunmazdır, orada hər kəs gəlmədir. Bununla belə, Amerikada millətquruculuq örnəyindən də öyrəniləsi nəsnələr az deyil.

Baxış bucağından asılıdır. Yəni, hansısa məsələdə mən liberal, bir başqa məsələdə mühafizəkar, bir başqasında isə hətta solçu görünə bilərəm. Örnəyi, mənim iqtisadiyyata baxışlarım əsasən liberaldır. Mən özəl mülkiyyətin toxunulmazlığına və müqavilə azadlığına dəyər verirəm. İnanıram ki, insanlarımızda olan azad sahibkar ruhu və məsələlərə ticari yanaşmaları hesabına iqtisadiyyatın sağlam inkişaf təməlini qura bilərik. Bununla belə, ölkəmizin çox çətin durumda olduğunu nəzərə alsaq, ilkin mərhələdə dövlətin iqtisadiyyata fəal müdaxiləsinə ehtiyac olacağını anlayıram. Burada, keçici olaraq, sol alətlərin üstünlüyündən istifadə etməyin faydasını görürəm. Eyni zamanda mən SSRİ-dən miras qalmış və solun nailiyyəti olan bəzi təcrübələrin qorunmasının və inkişaf etdirilməsinin tərəfdarıyam (məsələn, dövlət büdcəsindən birbaşa maliyyələşdirilən, yəni vətəndaşlar üçün ödənişsiz olan təhsil və səhiyyə). Solçu oldun, ya olmadın, tarixlə hesablaşmalısan. Bizdə təhsil və səhiyyə qurulduğu andan dövlət hesabına olub, ona görə bunu dəyişdirmək olmaz. Burada mən mühafizəkaram (olanı qorumağa üstünlük verirəm). Mən doqmatik, yəni ehkamçı deyiləm. Ölkəmiz üçün faydalısı nədirsə, ona üstünlük verirəm. Ölkəmizdə hər şeyin ən yaxşısı öncə öz vətəndaşlarımız üçün olmalıdır. Burada mən millətçiliyəm.

Təsisat yaddaşının üstün və zəif tərəfləri var. Zəif tərəfi odur ki, siyasi və hüquqi ənənələr olmayan yerdə demokratik keçid çətinləşir. Üstün tərəfi isə ondadır ki, təsisat yaddaşının olmadığı yerdə iqtisadi və mədəni inkişaf asanlaşır. Çünki, belə yerdə insanlar yeniliyi, bir qayda olaraq, öz kimliyinə qarşı yönəlmiş saymırlar. İqtisadi və mədəni inkişafın üzərində düzgün çalışan siyasi və hüquqi təsisatlar qura bilsək, ölkəmizdə tezliklə demokratik bir ortam qura bilərik.

Heç bir xalqı başqa xalqlardan üstün saymıram. Bununla belə, coğrafi, tarixi, siyasi, mədəni və bir sıra başqa şərait və şərtlərdən asılı olaraq, ölkələr arasında yaranan inkişaf fərqini görməzdən gəlmək olmaz. Burada çox danışmaq istəmirəm. Amma bir şeyi çox aydın ifadə etməliyəm. Xalqımızı və ölkəmizi geridəqalmış saymıram. Qaçırdığımız fürsətlər olub, özü də çox, orası elədir. Amma “geridəqalmışlığı” bir qavram kimi qəbul etmirəm. İnkişaf yolunun düz xətdən ibarət olduğuna inanmıram. İnişaf yolu dolanbacdır, enişli-yoxuşludur. Sola dönən sağda qalanı, enişə ilk girən yuxarıda yubananı geridəqalmış kimi görə bilər. Bəzən bilərəkdən geriyə dönməyin, ya da yerində durmağın strateji faydaları ola bilir. Başqalarının başına gələnləri öyrənmək üçün də əlavə zaman lazım olur. Coğrafi yerləşmənin təsirini də unutmaq olmaz. Örnəyi, elə işlər var ki, Azərbaycan bilərəkdən Gürcüstanı özündən qabağa buraxmalı, Gürcüstanın arxasında getməlidir ki, Gürcüstanın etdiyi yanlışları təkrarlamasın, Gürcüstana dəyən və ya dəyə biləcək zərbələri almasın. Dənizə sərbəst çıxışımızın olmaması bizi buna vadar edir. Gürcüstan isə bizim dənizə çıxışımızdır, ona görə də biz Gürcüstanın ayaqda qalmasında və inkişafında strateji baxımdan maraqlıyıq. Biz yalnız öz inkişafımız üçün deyil, həm də Gürcüstanın inkişafı üçün çalışmalı olduğumuzdan, bir sıra məsələdə yubanırıq (zaman və başqa resurslarımız çatmır).