Əzəmətli Süleymanın sarayı yanında imperiya səfiri olmuş Ogier Ghiselin de Busbecq 1555-1560-cı illər arasında silsilə məktublar yazır. Onun bu məktublarında Osmanlı istilasının qaçılmaz təhlükəsi altındakı Avropanın gələcəyinə dair dərin pessimizm əks olunurdu. Avropa Xristian aləmi, o şikayətlənirdi ki, öz əvvəlki ithafını və şücaətini itirib. Avropalı xristianlar şərəflərini ucaltmaq və Avropanı barışmaz və təhlükəli düşməndən müdafiə etmək yerinə, öz enerjilərini "okeanın geniş sahələri boyu hindli, antipod və qızıl axtarışına" sərf edirlər. Zəif, parçalanmış və qətiyyətsiz Xristian Avropa mərkəzləşmiş, nizamlı Osmanlı dövlətinin dağıdıcı gücü qarşısında köməksiz görünür:

Bunlardan üçü (Çin, Hindistan və İslam) açıq-aşkar bir-birindən fərqlənir. Çin və Hindistan yer bildirir; hər ikisinin zəngin və mürəkkəb mədəniyyətlərinə baxmayaraq, onlar əsaslı şəkildə regional səviyyədə qalıblar. İlk universal din olan Buddizm öz ana vətənində qəti surətdə rədd edilərək, gətirildiyi Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyada surətli şəkildə lokal dinə çevrildi. İslam isə əksinə, universal bir dindir və öz universal səylərindən heç vaxt imtina etməyib.

Avropalı ilə müsəlman isə əksinə, bir-biri haqda çox şey bilir yaxud belə bir zənnə qapılırdılar. Onlar yeddinci əsrdən, yəni İslamın meydana çıxdığı dövrdən bəri qonşuydular - adətən rəqib, bəzənsə düşmən kimi daimi əlaqə və kommunikasiya qonşusu idilər - və aralarında əsrlərin təcrübəsi ilə (avropalılar üçün qorxu ilə) təsdiqlənmiş və formalaşmış qarşılıqlı münasibətlər vardı. Müsəlmanın avropalı təsviri çinli və hindin avropalı təsvirindən çox fərqlənirdi. Hər şey bir qırağa, hindlər heç vaxt İspaniyanı işğal edib Prineyi keçməyiblər; çinlilər heç vaxt Konstantinopolu işğal edib Vyananı mühasirəyə almayıblar. Onların heç biri xristianlara öz inanclarını qəbul etdirmək üçün hansısa cəhd göstərməyib. Haqqında danışılan bu inancın təbiəti həmin dövrdə avropalıya naməlum idi və demək olar ki, aydın deyildi. Onların heç biri - bu, güman ki, ən əhəmiyyətli məqamdı - Bibliyanı köhnəlikdə ittiham edib onu yeni müqəddəs kitabla əvəz etməyi təklif etmirdi. Avropa və İslam köhnə tanışlar, intim düşmənlər idilər və aralarındakı davamlı konflikt onların ortaq kök və ümumi məqsədlərindən zəhər ifrazına səbəb olurdu.

Həqiqətən də, Avropa genişlənmə və imperalizminin son beş əsrdəki bütün mürəkkəb prosesi İslam və Xristian dünyası arasındakı qarşıdurmadan qaynaqlanır. İstər Qərbdə, istərsə də Şərqdə bu proses Avropanın fəth edilmiş xalqlarının acı və uzun mübarizəsi, öz ana vətənlərini Xristian aləminə birləşdirmək və onları işğal-kölə edən müsəlman əhalinin sürgünü ilə başladı. Bunu gözləmək yersiz idi ki, qələbə çalan ispan və portuqallar Cəbəlitariq boğazında dayanacaqlar yaxud ruslar tatarlara sülhlə geri çəkilməyə, aşağı və yuxarı Volqaboyunda yenidən məskunlaşmağa icazə verəcək - ən əsası, elə bir vaxtda ki, Xristian aləminin üzərinə yeni və öldürücü müsəlman hücumu yolda idi; Bosfordan Dunaya türk irəliləyişi Avropanın ürəyini təhdid edirdi. Qalib xilaskarlar (xristianlar) öz ərazilərini yenidən fəth edərək bu yerlərin əvvəlki sahiblərini (müsəlmanları) gəldikləri yerə qovurdular. İspan və portuqallara murları İberiya yarımadasından çıxarmağa imkan verən, boğazlardan Afrikaya, Afrikanın ətrafına və Afrikadan kənarda təsəvvür edilməyən ərazilərə aparıb çıxaran həmin impuls və stimul, qalib rusları Moskvanın azad edilməsindən Xəzər və Qara dənizlərə və son nəticədə Asiyanın böyük bir hissəsinə gətirib çıxardı. Avropanın iki qurtaracağındakı bu iki imperiya fəthi hərəkatı, demək olar ki, bir-birinin müasiri idi. 1480-cı ildə ruslar, nəhayət ki, tatar boyunduruğuna son qoydu və tatar ərazilərini işğala hazırlaşdı; 1492-ci ildə isə İspaniyadakı son müsəlman dövləti ispanlar tərəfindən darmadağın edildi və ispanlar portuqaliyalıların başladığı kəşf səyahətlərinə xüsusi tövhə verdilər. Qurudan və dənizdən basqınlara məruz qalaraq qula çevrilmə təhlükəsindən qurtulan digər avropalı xalqlar da daha heç vaxt mur və tatar idarəçiliyinə tabe olmadılar və Xristian Avropanı fəthlərdən imperiyaya aparan geniş hərəkata qoşuldular.

Bir çoxları üçün böyük kəşf səyahətləri özlüyündə dini müharibənin bir hissəsi, əvvəlki müsəlman düşmənə qarşı Xaç yürüşləri və fəthlərin davamı idi. Portuqaliyalılar Asiya sularına gəldikdə, Hind okeanı ətrafına - əsas rəqibləri və onları uğursuz şəkildə dayandırmağa çalışan - müsəlmanlar hakim idi; onlar ta Seylon və Fillipinə qədər qarşılaşdıqları müsəlman düşmənləri "mur" hesab etdilər və bu cür də adlandırdılar.

Xristian əks-hücum hərəkatının müvəfəqiyyəti uzun müddət periferiya - Avrasiyanın, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyanın uzaq çölləri - ilə məhdudlaşdı. Həmin vaxt mərkəzi hissəyə, Aralıq dənizi ətrafındakı müsəlman ürəyinə doğru irəliləyən xristianlar, tutduqları bəzi əraziləri əllərində saxlaya bildilər. Suriya və Misirin 1517-ci ildəki fəthi Şimali Afrikada Osmanlı idarəçiliyinin Mərakeşə qədər genişlənməsi ilə müşayət olunaraq müsəlman gücünü Aralıq dənizində böyük ölçüdə qüvvətləndirdi. Hətta Lepantoda 1571-ci ildə qazanılan və həddən artıq təriflənən xristian hərbi-dəniz qələbəsi də güc balansında çox az dəyişiklik yaratdı. Qərbdə Tunisdən Mərakeşə qədər Şimali Afrika sahillərinə edilən ispan və portuqal hücumu Osmanlı və Mərakeş qüvvələri tərəfindən qətiyyətlə dəf edildi. Şərqdə isə Hindistandakı yeni bazalarından Qırmızı dəniz ilə Fars körfəzinə nüfuz etmək üçün edilən portuqal cəhdlərinin qarşısı osmanlı və farslar tərəfindən alındı. Xristian-müsəlman davasının mərkəzi arenası olan Avropa materikində Vyana və Avropanın ürəyinə doğru osmanlı təhdidi əbədiyyən qaçılmaz görünürdü.

Vyananın kənarına yerləşmiş türk orduları, 12 sentyabr 1683-cü ildə, altmış günlük mühasirədən sonra çıxarılmağa başladı. Bu, şəhəri tutmaq üçün edilən və uğursuzluqla nəticələnən ikinci cəhd idi, lakin bu iki mühasirə arasında mühüm bir fərq vardı. 1529-cu ildə Osmanlı sultanı Əzəmətli Süleymanın orduları ilk dəfə Vyana divarlarına çatanda türklər fəth dalğasının zirvəsində idilər. Hücumun uğursuzluqla nəticələnməsinə baxmayaraq, bu, nə son, nə də qəti uğursuzluq oldu. Türklər nizamlı şəkildə geri çəkildilər, tam məğlub olmamışdılar; mühasirə əsr yarım dalana dirənmiş vəziyyətdə davam etdi və bu vaxt ərzində iki imperiya - Hasburq və Osmanlı - Macarıstan və son nəticədə Mərkəzi Avropa uğrunda mübarizə apardılar.

İkinci mühasirə və ikinci çıxarılma isə tamamilə başqa cür oldu. Bu dəfəki uğursuzluq qəti və aşkar idi. Vyanadan çıxarılmanı məğlubiyyət, şəhər və əyalətlərin itirilməsi təqib etdi. Avstraliyalılar və mütəffiqlərinin qalibiyyəti 1699-cu ilin 26 yanvar tarixində imzalanan Karlovirtz sülh müqaviləsi ilə təsdiq və təmin edildi.

Bu müqavilə yalnız Osmanlı və Hasburq imperiyaları arasında deyil, həmçinin ən mühümü, Avropa və İslam arasındakı əlaqələrdə ciddi dönüş nöqtəsi idi. Osmanlı sultanlığı Qərb-xristian qonşuları ilə min illik konfliktdə İslamı əsrlərlə təmsil edərək onun aparıcı gücü olmuşdu. Avropaya olan münasibətində İslamın həqiqi gücü bir çox cəhətdən zəifləmişdi. Şərqi Avropadan çöllər boyu, Qərbi Avropadan isə okean boyu irəliləyiş İslamın mərkəzi ərazilərini qısqac arasına salınma ilə hədələyirdi. Qısqac artıq açılmışdı və tezliklə bağlanmağa hazır olacaqdı. Və indi İslamın mərkəzindəki müharibə göstərirdi ki, dünyanın ən yaxşı və güclü ordusu olan Osmanlı orduları öz avropalı rəqiblərindən silahlanma, hərb elmi və hətta intizam və bacarıq cəhətdən də geridə qalırlar.

Müsəlman dünyası Avropadan həmçinin iqtisadi cəhətdən, xüsusilə iqtisadi gücün yayılma və mobilizsiyası baxımından geridə qalırdı. Qərbdə merkantilizmin yüksəlişi Avropa dövlətlərinə və şirkətlərinə müsəlmanlara məlum olmayan kommersiya təşkilatlanması və konsentrasiya səviyyəsinə çatmaq üçün imkan yaratmışdı. Müsəlman idarəçilər tərəfindən onlara bağışlanan əlavə ərazi immunitetləri - mərhəmət aktı kimi - avropalı istismarı və İslam dünyasının açıq bazarlarındakı dominantlığı daha da asanlaşdırdı.

Bu dəyişikliklər Osmanlı hərbinin hələ də ən güclü olduğu gümanı üzündən müsəlman və xristianların nəzərində bir müddət gizli qaldı. Yeni münasibətlər Vyanadan çıxarılma və onu izləyən hərbi və siyasi məğlubiyyətlərdən sonra hər iki tərəf üçün aydınlaşdı. Avropanın hələ də türk problemi vardı, çünki Türkiyə Avropa güc balansında ciddi faktor olaraq qalırdı. Lakin indi problem Türkiyənin gücü deyil, zəifliyi idi. Və Xristian kilsələri tərəfindən çoxdan ciddi dini rəqib kimi görülməyən İslam, indi hətta ciddi hərbi rəqib də hesab edilmirdi.

Dəyişiklik həm müharibəni yekunlaşdıran müqavilənin şərtləri, həm də müqavilənin danışıq prosedurları baxımından baş vermişdi. Osmanlılar üçün bu tamamilə yeni növ diplomatiya idi. Avropaya Osmanlı irəliləyişinin erkən mərhələsində həmin məzmunda və qısa çəkən danışıqlarla müşahidə edilən hər hansı bir müqavilənin imzalanması mümkün deyildi. İslamın irəliləyən gücü ilə onun kafir düşmənləri arasındakı - müsəlmanlar tərəfindən əbədi dini borc kimi düşünülən - müharibə vəziyyətinə zaman-zaman qalib türklər tərəfindən məğlub düşmənlərinə İstanbulda diktə edilən sülh müqavilələri ilə ara verilirdi. 1606-cı ilin noyabrında bağlanan Sitvatorok Müqaviləsi (bu məzmuda) ilk oldu ki, Osmanlı sultanı indiyədək türk protokollarında qeyri-rəsmi şəkildə "Vyana kralı" kimi təsvir olunan Hasburq monarxına imperator titulunu güzəştə getdi və onun az və ya çox dərəcədə özüylə bərabər olduğunu qəbul etdi.

On yeddinci əsr bərabərliyin təmkinli güzəştləri ilə başladı və məğlubiyyətin müəyyən qəbulu ilə yekunlaşdı. İlk dəfə idi ki, Osmanlılar aşkar şəkildə məğlub olduqları müharibədən sonra sülh müqaviləsi imzalamağa məcbur edildilər və sülhün şərtləri düşmənləri tərəfindən diqtə edildi.

On səkkizinci əsr bir neçə təsadüfi uğurlara baxmayaraq, müsəlman gücləri üçün pis keçdi. İslam sərhədlərini genişləndirmək dini borcunu həyata keçirmək qabiliyyətində olmayan bu güclər əllərində olanı da saxlamaqda çətinlik çəkirdilər. Dəyişən vəziyyəti dərk edən müsəlmanlar bunu indi belə bir deyimlə ifadə edirdilər: "bu dünya imansızların cənnəti, imanlıların cəhənnəmidir". Avstriyalılar Balkan yarımadasında təzyiqi davam etdirir, ruslar da onlara qoşulmuşdu. Belə ki, rusların geri çəkilən tatarlara qarşı cənub istiqamətində irəliləyişi axırda onları Osmanlı və Fars imperiyalılarının sərhədlərinə gətirib çıxardı.