4 noyabr 1946, Sarbonna. Andre Malro, kütlədən aralanaraq, tribunaya yaxınlaşır. Yerdən alqış səsləri yüksəlməkdədir. Bir ovucun, digər ovuca məntiqsizcə toxunuşundan əmələ gələn bu səs get-gedə seyrəkləşir. Malro əvvəlcə kürsüdəki mikrafona, daha sonra başını qaldıraraq qarşısında dayanan kütləyə nəzər salıb, həmin gün onu eşidənləri heyrətləndirən, həmçinin dəhşətə bürüyən məhşur nitqinə başlayır: “Nitsşedən bəri Tanrı öldü, ancaq bu qoca qitədə (avropa) insanın da yaşayıb-yaşamadığını dəqiqləşdirməliyik.”

Cümlənin ağırlığı kütlənin az öncə təsəlli naminə baş vurduğu alqış səslərini sürətlə özündən uzaqlaşdıraraq içlərində Altüsserin də yer aldığı dinləyənləri məşum boşluğa yuvarlamış; Malroyla eyni hissləri bölüşməyənlər belə özlərini bu dərin sarsıntıdan kənarda tuta bilməmişdilər. Altüsser və digərlərinin duyduğu “boşluq” və “narahatlıq” birbaşa Malronun sınağından süzülüb gələn cümlənin yer üzünə endiyi zamanla əlaqəliydi. Bu tip, yarı-peyğəmbəranə ərklə düşünülmüş sözlər, çox vaxt tarixin sancılı dönüş nöqtələrində dilə gətirilir.

Müharibə sonrası etinasızlıq:

2-ci dünya müharibəsinin başa çatmasından cəmi bir il keçmişdi: Avropa yerlə yeksan olmuş, İspaniyada vətəndaş müharibəsi yatırılmış, nasistlər yəhudiləri, kommunistləri, qaraçı və homoseksualları həbs düşərgələrində (müxtəlif üsullarla) qətlə yetirmiş, bombalanmış şəhərlərin yerində nəhəng xarabalıqlar əmələ gəlmişdi. Avropanın müharibədən sonrakı portreti, silahların bir anlıq da olsa susduğu eşikdə, sülhün də ən az müharibə qədər öldürücü olduğunu göstərir və daha da qəsbkar müharibələr naminə gedən hazırlıqlara eyham vururdu.

Nitsşe, ilk dəfə “Şən Elm” adlı kitabında tanrının ölüm xəbərini verdikdə, gələcəyə yönəlik fikirlərini ortaya ataraq, bu öncəgörmələrin ardınca hər kəsin tanrıya çevrilməklə özünü mükafatlandıra biləcəyini qeyd edirdi. İnsan, ancaq bu halda müqəddəs oyun və təsəlli maskaradlarından uzaqda qalan mübarizəsini layiqli şəkildə ucalda bilərdi.

Nitsşedən fərqli olaraq Malro tanrının deyil, məhz insanın ölümünə işarə etdikdə, nələri nəzərdə tutur, hansı fikri çatdırmaq istəyirdi? Çox güman, insanın ölümünün tanrının ölümündən daha qorxunc və daha dözülməz olduğunu qabartmağa çalışırdı. Bəs Altüsser? Bütün bunları izləyərkən özünü ifşa edən təəccüb hissi ona nələri deyirdi? Altüsser isə hesab edirdi ki, Malro şüurun ucsuz-bucaqsız səhralarında tək-tənha gəzişməkdədir. Onun nitqini kövrəkləşdirən nəsnə, yaxın müddətdə qarşılaşacağımız ölümün özündə deyil, həmin ölümün (tez ya da gec) baş verəcəyini şüurlu surətdə və ümidsizcəsinə dərk etməkdə gizlənib.

Sanki tanrının ölümünün yaratdığı mənəvi boşluq bəs etmirmiş kimi, həmin quyuya bir də insanın ölümünün yaratdığı boşluq əlavə edilmişdi. Bu dual ölümün yaratdığı boşluğun öhdəsindən nə ilə və necə gəlmək olardı?

Vəziyyəti bütövlükdə və bir sözlə ifadə eləmək ehtiyacı yaransaydı, şübhəsiz ki, həmin söz “ümidsizlik”dən başqası ola bilməzdi. Malronun altını qaraladığı ölümlə əlaqəli bu ümidsiz dərketmə, kökündə həyat eşqini böyüdürdü. Ölüm qorxusu deyil, məhz ölümü şüurlu olaraq dərketmə, insanın həyatla-ölüm arasında ovuclarına sıxışdırdığı tək əlaqədir.

Yaşadığı müddətcə ölməkdə olan insana öləcəyinin xatırladılması, heç də boşuna deyildi. Ölümün idrakı, insanın yaradılış lənətlərindən biridir. İnsana xas lənəti yenidən gündəmə gətirməklə yanaşı, ümidsizlik duyğusunun yaratdığı kədərdən qəfil inam seksiyasına adlayan Malronun son cümləsi: “elə bir insan obrazı yaratmalıyıq ki, həmin obrazda hərə özünü tapa bilsin”, - şəklində olur.

Başverənlərdən elə də uzaq olmayan bir yerdə, yeni insan obrazını yaratmağa ehtiyac var idi. Arzulanan insan, müharibə sonrası dağıntıların arasında qalmış və ya həyatı müxtəlif düşərgələrdə məhv edilmiş insanların küllərindən doğulmalıydı.

Malronun yeni insan obrazı tədavülündən yana olduğu illərdə, Bekket öz inamsızlığına sığınmışdı. Onun nəzərində hər şey üçün gecikmişdik. Tanrının və insanın ölümü? “There is nothing to be done.”

Rozanovun sükunəti:

Belə məqamlarda rus yazıçısı Vasiliy Rozanovun bu sözü ruhuma təskinlik verir: bütün dinlər gəlib keçəcək, sonda bir skamyaya əyləşərək uzaqlara baxmaq qalacaq. Əslində ölümdən qorxmaq üçün əlimizdə heç bir səbəb yoxdur, ancaq ölümdən qorxmağın özü də ayıb sayıla bilməz.

Qədim dinlər, ölümdən sonrakı heçlik duyğusunu təsəlli etmək üçün yaranmışdılar. Hardan gəlir, hara gedir, nəyi gözləyir və nə üçün hərəkət edirik kimi təməl metafizik suallar, varlıqla yanaşı, heçlik probleminə də işıq tuturdu. Ölüm heçlikdir. Varlığın ən əsas qayəsi yox olmamaq və həyatı mühafizə etmək üzərində inşa edilib. Çoxalaraq, ətrafa yayılmaq əmri, məhz bu mərhələdən sonra başlayır. Fəqət ölüm, yaradılışın sonu yenə də orada və bizi gözləməkdədir..

Rozanov, (zaman baxımından) bu qaçınılmaz yoxolma duyğusunun bir addım gerisində dayanıb. Bir müddət sonra vaxt axışı kəsiləcək: üst-üstə yığılmış qayğılar, günahlar xatırlanıb; peşmanlıqlar və incikliklər bir film lenti kimi göz önündən astaca keçib gedəcək…

Heç vaxt təcrübəsinə bələd olmadığımız bir sınaq kimi ölüm vücuda təmas edərək, içində daşıdığımız ruhu - bu qaranlıq dünyadan - çəkib, çıxaracaq.

Haydeggerin qayğıları və Bekket inamsızlığı:

Haydegger “ölüm varlıqda ürpənişə səbəb olur, ürpənti artdıqca isə qorxuya çevrilir” - dedikdə, haqlı ola bilər. Axı varlığın qəlbinə qazınmış ən dürüst duyğu qorxudur.

Nə yaxşı ki, Rozanovun skamyası sakitliyə səsləyir insanı. Heçliyin dəhşəti yatırılır, içimizə həbs olunmuş qorxu qeybə çəkilir. Uzaqlara; üfüqdə parıldayan göy üzünə baxaraq, axşamın alaqaranlığının dünyanı necə öz rəng ağuşuna bürüdüyünü seyr edirsən.

Həyat, həmişə dəyərlidir, əmsalsızdır və tərifi verilməyəcək qədər gözəldir. Bu cür xəzinəni itirmək (üstəlik əvəzində veriləcək daha qiymətli xəzinə yoxdursa) qürura toxunur.

Ölüm bəhsi keçdikdə, Haydeggerin qayğıları, zamanla Rozanovun sükunətinə çevrilir. Lakin sükunətin və qorxuların yanında mövcudolmanın bir dözülməz ağrısı da gizlənmişdi: narahatlıq. Ölüm idrakı, narahatlıq içində dini bulanmaların üzərinə yeriməklə insanı bir yerdə dayanmağa qoymur. Nəticədə “xilaskar skamya” öz əvvəlki əhəmiyyətini itirir.

Əgər Bekket orda olsaydı və həmin skamyada əyləşsəydi?

Şübhə yox ki, artıq köhnəlmiş, cırıldayan skamyanın səsi başına düşdüyündən, ayağa qalxar, üfüqü seyr edə bilməməyin kədərini zəifləmiş gözlərindən oxumaq olardı.

Axı Bekket heç vaxt özünü Rozanovun təmiz, idealist ölümünə inandıra bilməmişdi. Onun nəzərində ən ideal ölüm belə uzaqlara baxıb, ölümü qəbullanmaq, ağ mələfələr içində uzanıqlı halda, ağrısız-əzabsız köçüb getməyi arzulamaq qədər asan deyil.

Ölümün ağlasığmaz müəmması:

Bekketin “Oyunun sonu” adlı pyesində bütün incəlikləri və qəddarlığı ilə təsvir etdiyi faciəvi sonluğa içindən keçdiyimiz bu günlərdə daha da yaxınlaşmaqdayıq. Klinikaların, həbsxanaların, psixoloji dispanserlərin, qocalar evinin, hətta ofislərin divarlarına baxaraq ölümü gözləyən və gözlədikcə qorxunc iztirablar çəkən; gözlərinin nuru sönmüş, ayaqları tutmayan, belləri bükülərək, çiyinləri sızıldayan, ürək ağrılarından qıvranan insanların ağrılı və yavaş ölümü... Bekket haqlıydı, müştərək taleyimiz təmiz deyil, iyrənc ölümdür.

Ölüm saatına qurulmuş həyatlarımızı yaşadığımız müddətcə daxildə genişlənməkdə olan boşluq duyğusu heç bir vəchlə, heç bir şeylə doldurula bilməz: nə din, nə tanrı, nə də başqa məşğələ. Altüsserin də ifadə etdiyi kimi, ucu-bucağı görünməyən səhralardakı qum dənəcikləriyik. Qasırğayla sovrulmamış, yaşamağı öyrənmək lazımdır. Yaşamaq hüququna isə ancaq ölmək haqqını müdafiə edərək çatmaq olar.

Həqiqətən də, görəsən ölüm nədir?
 

Ramin Qasımov 
Kultura.az