Osmanlı ölkələrində, Qərbdən feyz alaraq, güc qazanmaq və tərəqqi arzuları oyanandan bəri, hesab edirəm ki, düz-əməlli üç siyasi yol təsəvvür və təqib (ebaucher) edildi: birincisi, Osmanlı hökümətinə tabe olan müxtəlif millətləri təmsil edərək və birləşdirərək bir Osmanlı milləti yaratmaq. İkincisi, Xilafət haqqının Osmanlı Dövləti hökmdarlarında olmasından faydalanaraq, bütün müsəlmanları sözü gedən hökümətin idarəsi altında siyasi baxımdan birləşdirmək (Avroalılar buna "Panislamisme" deyirlər). Üçüncüsü, irqə əsaslanan siyasi bir Türk milləti təşkil etmək.

Bu yollardan ilk ikisinin, bir vaxtlar Osmanlı Dövlətinin ümumi siyasətinə mühüm təsiri olub. Digərinə isə, yalnız bəzi yazarların yazılarında rast gəlinir.

1-ci siyasət:  Osmanlı hökümətinə tabe olan müxtəlif millətləri təmsil edərək və birləşdirərək bir Osmanlı milləti yaratmaq

Osmanlı milləti yaratmaq arzusu, çox yüksək xəyali qayəyə, çox yüksək ümidə doğru can atmırdı. Əsl məqsəd, Osmanlı məmləkətindəki müsəlman və qeyri-müsəlman əhaliyə eyni siyasi haqları vermək və vəzifələri yükləmək; beləliklə aralarında tam müsavat (bərabərlik) bərqərar etmək; fikri və dini baxımdan tam sərbəstlik vermək, bu müsavat və sərbəstlikdən faydalanaraq, sözü gedən əhalini aralarındakı din və soy ixtilaflarına baxmayaraq bir-birinə qarışdıraraq və təmsil edərək, Amerika Birləşmiş Hökümətlərindəki Amerikan milləti kimi müştərək vətənlə birləşmiş yeni bir millət, Osmanlı milləti meydana gətirmək və bütün bu çətin əməliyyatın nəticəsi olaraq da, "Devlet-i Aliyye-i Osmaniye"ni əsl şəkli ilə, yəni əski hüdudları ilə mühafizə etməkdi. Əksəriyyəti müsəlman və mühüm bir qismi türk olan bir dövlətin gələcəyi və gücünün çoxalması bütün müsəlman və türklər üçün faydalı olmaqla yanaşı, bu siyasi yol onlarla birbaşa əlaqəli deyildi. Bu baxımdan, Osmanlı hüdudları xaricindəki müsəlman və türklər bununla o qədər də məşğul ola bilməzdi. Məsələ məhəlli və daxili bir məsələ idi. 

Osmanlı milləti yaratmaq siyasəti, ciddi şəkildə İkinci Mahmudun (Mahmut) dövründə meydana çıxdı. (Yusif Akçuranın qeydi - Birinci Səlimə qədər, bu doktrinanın bəzi Osmanlı padşahları tərəfindən təbii bir tərzdə təqib edildiyini iddia etmək mümkündürsə də, bu təqib Avropanın təqlidiylə deyil, bəlkə də mühit gərəyi və İslamın hələ çox yaxşı kök tutmamasından qaynaqlanmaqda idi, buna görə də bəhsimizdən kənarda qalıb). Bu padşahın: "Mən təbəəmdəki din fərqini ancaq məscid, sinaqoq və kilsələrinə girdikləri vaxt görmək istəyirəm..." sözləri məşhurdur. Miladi təqvimlə On Doqquzuncu əsrin əvvəlləri və ortalarında bu siyasətin Osmanlı ölkələrində etibar qazanması, tətbiqə qabil zənn edilməsi təbii idi. O dövrün Avropa millət düşüncələri, Böyük Fransa İnqilabı ilə, soy və irqdən daha çox vicdani istəyə əsaslanan fransız qaidəsini millətin əsası qəbul edirdi. Sultan Mahmud və təqibçiləri, çox da yaxşı anlamadıqları bu qaidəyə aldanaraq, dövlətin irqi və dini cəhətdən fərqli təbəəsini sərbəstlik və bərabərlik ilə, etimad və qarşılıqlı dostluq ilə qarışdırıb və birləşdirib tək bir millət halına salmağın mümkünlüyünə inanırdılar.

Avropada millətlərin təşəkkülü tarixində rast gəlinən bəzi misallar da onların ehtimallarını artırırdı. Həqiqətən də, fransız milləti german, kelt, latın, yunan və digər bəzi soyların birləşməsindən əmələ gəlməmişdimi? Alman millətində bir çox slavyan ünsürləri asimliyasiya olunmamışdımı? İsveçrə, irqi və dini fərqlərinə rəğmən bir millət deyildirmi? Bəhs edilən ali şəxsiyyətlərin, həmin ərəfədə siyasi birlik meydana gətirməyə çalışan alman və italyanların hərəkətlərini də, yanlış bir nəzərlə, doktrinalarının doğruluğunu isbat etməyə xidmət edən hadisələrdən hesab etmələri belə, ehtimal xaricində deyildir.

Osmanlı milləti fikri, ən çox Əli və Fuad (Ali və Fuat) Paşaların dövründə aktuallıq qazandı. Fransız qaidəsinin; plebisit ilə millətlər təşkil etməyin elçisi Üçüncü Napoleon, bu qərbliləşmiş paşalara güclü dəstək verirdi. Sultan Əbdüləziz (Abdülaziz) dövründəki fransızvari islahat və bu islahatı təmsil edən Sultan Məktəbi (Mekteb-i Sultani), bu sistemin "Mod" olduğu dövrlərin məhsullarıdır.

Nə vaxt ki, millət qaidəsi, almanlar tərəfindən həqiqi hadisələrə daha yaxın bir surətdə, millətlərin əsası irq olmaq üzrə, təfsir olundu və bu təfsirin qələbəsi demək olan 1870-71-ci il səfəri ilə Napoleon və Fransa İmperatorluğu müvəffəqiyyətsizliyə uğradı, bax o vaxtdan etibarən Osmanlı milləti deyilən siyasi fikir, yeganə dayağını itirmiş oldu.

 
Faktiki olaraq Mithad (Mithat) Paşa, yuxarıda adı çəkilən iki məşhur vəzirin müəyyən həddə qədər təqibçisi idisə də, Mithadın siyasi proqramı onlarınkına nisbətən daha qarışıq və çox müvəqqəti, Mithadı təqib edən indiki Gənc Osmanlıların proqramı isə xeyli mübhəm olduğu üçün Osmanlı milləti təşkili xəyalının Fransa İmperatorluğu ilə bərabər və onun kimi yenidən dirilməmək üzrə, öldüyü hökmü verilsə, xəta edilməmiş olar zənn edirəm.

Osmanlı milləti siyasətinin uğursuzluğa uğraması ilə İslamiyyət siyasəti meydana çıxdı. (Yusif Akçuranın qeydi - Bu siyasət bir neçə əsr əvvəl də, Osmanlı höküməti tərəfindən təqib olunmuşdu. Yıldırım Bəyazid, Fateh Mehmed və Sokullu Mehmed bu fikrə xidmət ediblər. Birinci Səlimin isə, hər bir hərəkətində İslam aləmini birləşdirmək arzusu görünür. Lakin həmin dövrlər bu məqalənin zəmni xaricindədir). Avropalıların Panislamizm dedikləri bu fikir son vaxtlar Gənc Osmanlılardan, yəni Osmanlı milləti təşkili siyasətində qismən iştirak edən firqədən doğuldu. Əvvəlcə ən çox "Vətən" və "Osmanlılıq" -yəni vətəndə məskunlaşan cümlə xalqdan mürəkkəb bir Osmanlılıq- nidaları ilə işə başlayan Gənc Osmanlı şair və siyasətçilərinin bir çoxunun dayanaq nöqtəsi "İslamiyyət" oldu. Avropanın daxilində olmaq, Qərb fikirlərini yaxından görmək, onlarda özünü göstərən bu dəyişikliyin ən güclü səbəbləri idi. Bəhs edilənlər şəxslər Şərqdə olduqları vaxt, başlarını On Səkkizinci əsr siyasi və ictimai fəlsəfəsi ilə həddən ziyadə doldurmuş (onlardan biri Russonun tərcümə edirdi), fəqət soy və dinlərin əhəmiyyət dərəcəsini tamamilə dərk etməmiş və xüsusilə yeni bir millətin təşkili zamanının çox keçdiyini, Osmanlı Dövlətinin hakimiyyəti altındakı müxtəlif ünsürlərin, mənfəətlərinin deyilsə də, arzularının belə bir ittihad və harmoniya olmadığını və buna görə də fransız millət qaidəsinin Şərqdə tətbiqinin mümkünsüzlüyünü, tamamilə başa düşməmişdilər. Əcnəbi diyarda olarkən isə, əksəriyyəti məmləkətlərini daha anlaqlı bir nəzərlə görməyə, din və irqin Şərq üçün getdikcə artan siyasi əhəmiyyətini və bu cəhətdən Osmanlı milləti yaratma arzusunun bihudəliyini başa düşməyə müvəffəq oldular.

Artıq var güc ilə İslam ünsürlərini -əvvəlcə Osmanlı ölkələrindəki, sonra da bütün yer kürəsindəki- soy fərqliliklərini nəzərə almadan dindəki müştərəklikdən istifadə edərək tamamilə birləşdirməyə, hər müsəlmanın çox kiçik yaşında əzbərlədiyi "din və millət birdir" qaidəsinə əməl edərək müsəlmanları, zəmanənin millət kəlməsinə verdiyi məna ilə "vahid millət" halına gətirməyə çalışmaq lüzumu ilə qane oldular. Bu, bir tərəfdən Osmanlı ölkələri sakinləri arasında ayrılıq və fərqliliklərə yol açacaqdı, müsəlman Osmanlı təbəəsi ilə qeyri-müsəlmanlar artıq ayrılacaqdı. Lakin digər tərəfdən də, böyük bir harmoniya və ittihada səbəb olacaqdı. Bütün Müsəlmanlar birləşəcəkdi. Bu yol, əvvəlki yol ilə müqayisədə, daha geniş, yeni bir təbir ilə cahanşümul (mondiale) idi. Əvvəlcə sırf nəzəri olub mətbuat səhifələrində görünən bu fikir, get-gedə tətbiq olunmaq istənildi. Əbdüləzizin son dövrlərində, "Panislamizm" sözü diplomatik danışıqlarda eşidilməyə başladı, bəzi Asiya İslam hökmdarları ilə münasibət yaradılması üçün çalışıldı. Mithad Paşanın hakimiyyətdən enməsindən, yəni Osmanlı milləti yaratmaq fikrinin hökümət tərəfindən tamamilə tərk edilməsindən sonra, Sultan İkinci Əbdülhəmid (Abdülhamid) də bu siyasəti tətbiq etməyə çalışdı. Bu Padşah, Gənc Osmanlıların amansız əleyhdarı olmaqla yanaşı, müəyyən həddə qədər onların siyasətinin tələbəsidir; hüquq bərabərliyi və tam sərbəstlik təmin olunsa belə qeyri-müsəlman təbəənin Osmanlı siyasət heyyətində iştirak etməyəcəyini başa düşdükdən sonra, Gənc Osmanlılar bəhs olunan təbəəyə və onların himayədarı olan Xristian Avropaya qarşı düşmənçilik sərgiləməyə başlamışdılar. Padşahın hazırkı siyasəti bu dəyişiklikdən sonrakı Gənc Osmanlı fikri ilə çox böyük bir oxşarlıq sərgiləyir... 

Hazırkı hökmdar, sultan, padşah ləqəblərinin yerinə xəlifə dini sifətini qoymağa çalışdı; ümumi siyasətində din, İslam dini mühüm bir mövqe tutdu. Nizami məktəblərin tədrisində dini maddələrə ayrılan vaxt artırıldı. Tədrisin əsasının diniləşdirilməsi istənildi. Dindarlıq, müttəqilik -hətta zahiri və riyakarcasına olsa belə- xilafət-pənahının marağını cəlb etmək üçün ən güclü vəsilələr oldular. Ulduz sultan sarayı; xocalar, imamlar, seyidlər, şeyxlər, şəriflər ilə doldu. Bəzi mülki idarələrə başı sarıqlılar təyin edildi. Dində sağlamlıq, bəlkə də xilafət məqamına -xilafət məqamından ziyadə o məqamı işğal edən zata- şiddətli bağlılıq və qulluq, qeyri-müsəlman qövümlərə qarşı nifrət təqlin etmək məqsədiylə xalq arasına vaizlər göndərildi. Hər tərəfdə təkkə, zaviyə, məscidlərin inşa və təmirinə çalışıldı. Hacılar əhəmiyyət qazandı. Həcc mövsümündə xilafət evinə baş çəkən hacılar, müsəlmanların öndərinin lütf və inayəti ilə şərəfləndirilərək istər özlərinin və istərsə də məmləkətlərindəki digər müsəlmanların xilafət məqamına cəlb edilməsi və qəlblərinin məst edilməsinə çalışıldı. Son vaxtlar müsəlman əhalisi çox olan Afrikanın içərilərinə və Çin diyarına elçilər göndərildi. Bu siyasətin ən sağlam icra vasitəsi olan Həmidiyə-Hicaz dəmiryolunun inşasına başlandı. 

Lakin, bu siyasi doktrina ilə, Osmanlı Dövləti, Tənzimat dövründə tərk etmək istədiyi dini dövlət (Etat teochratique) formasına yenidən qayıdırdı. Artıq vicdan və fikir azadlığını, siyasi azadlığı, həmçinin müsavatı, din və irq bərabərliyini, siyasi, mədəni bərabərliyi tərk etməyə məcbur olurdu. Buna görə də Avropavari qanuni hökümətə vida etmək, dövlətin təbəəsi arasındakı soy və din ixtilafından, ictimai vəziyyət ixtilafından törəyən və lap əvvəldən mövcud olan sevgisizlik və ziddiyyətin artmasına və bunun nəticəsində də qiyam və üsyanların çoxalmasına, Avropada Türklüyə qarşı düşmənçiliyin şiddətlənməsinə dözmək gərəkirdi. (Yusif Akçuranın qeydi - Məqsədim yanlış anlaşılmasın: müxtəlif ünsürlər arasındakı düşmənçiliyin və Avropa ilə Osmanlı dövləti arasındakı çəkişmələrin müxtəlif səbəbləri vardır; yuxarıda deyilən səbəb, həmin müxtəlif səbəblərdən sadəcə biridir)... Həqiqətən də belə də oldu. 

İrq əsaslanaraq təşkil edilən bir türk siyasi milləti meydana gətirmək fikri çox yenidir. İstər indiyə qədər Osmanlı Dövlətində, istərsə də gəlib-keçən türk dövlətlərinin heç birində bu fikirin mövcud olduğunu zənn etmirəm. Çingiz və monqolların tərəfini tutan tarixçi Leon Kahon, o böyük türk xanının bütün türkləri birləşdirmək kimi ali bir məqsədlə Asiyanı başdan-ayağa fəht etdiyini yazsa da, bu iddiasının tarixi baxımından tamamilə sənədləşdirildiyi haqda nəsə deyə bilmərəm. 

Tənzimat və Gənc Osmanlı hərəkatlarında da, türkləri birləşdirmək fikrinin varlığına dair heç bir əlamətə rast gəlmədim. Görəsən, mərhum Əhməd Vəfiq (Ahmet Vefik) Paşa, "Ləhçə"siylə (Müasir türkcəyə uyğunlaşdıranın qeydi - Əhməd Vəfik Paşanın "Lehce-i Osmani" adlı əsəri nəzərədə tutulur), saf türkcə yazmaq arzusuyla bu ali xəyalın arxasında az da olsa dolaşmışdırmı? Şühhəsiz ki, bu yaxınlarda İstanbulda türk milləti arzulayan bir dərnək, siyasi olmaqdan ziyadə elmi bir dərnək təşəkkül etdi.
Bu dərnəyin təşəkkülündə, osmanlılarla almanlar arasındakı əlaqələrin artmasının, alman dilinin və xüsusilə almanların tarix və dil elmləri haqqındakı tədqiqatlarından türk gənclərinin xəbərdar olmasının xeyli təsiri olmuşdur zənnimcə. Çünki bu gənc dərnəkdə, fransızlarda olduğu kimi, bəzi xəfif və "declamatoire" ədəbiyyatdan və siyasətdən ziyadə, səssiz, səbirli və incələyici şəkildə əldə edilmiş sağlam bir elm mövcuddur.

Şəmsəddin Sami (Şemsettin Sami), Nəcib Asim (Necip Asım), Vələd Çələbi (Veled Çelebi) və Həsən (Hasan) Tahsin, "Türkcə şeirlər"in möhtərəm müəllifi (Müasir türkcəyə uyğunlaşdıranın qeydi - "Türkcə şeirlər" Məhəmməd Əmin Yurdaqulun (Mehmet Emin Yurdakulun) 1899-cu ildə İstanbulda nəşr etməyə başladığı dərginin adı olmaqla yanaşı, daha sonra nəşr olunan şeir kitabının da adı olmuşdur) bu dərnəyin gözə görünən əzası olub, "İkdam" (Tərəqqi - M.M) müəyyən həddə qədər düşüncələrinin mənimsəyicisidir. Hazırkı hökümət, bu doktrinaya yaxşı münasibət göstərmədiyinə görə, işləri çox ləng gedir. (Yusif Akçuranın qeydi - Yanılmıramsa, "Türk tarixi"nin ikinci cildinin nəşri üçün Nəcib Asimə hökümət icazə vermədi).

Osmanlı ölkələrinin, İstanbuldan başqa digər yerlərində bu fikrin tərəfdarlarının olub-olmadığını bilmirəm. Lakin Türklük siyasəti də, eyniylə İslam siyasəti kimi ümumidir; Osmanlının hüdudları ilə məhdud deyil. Buna görə də, yer kürəsinin türklər məskunlaşmış digər yerlərinə də nəzər yetirmək gərəkdir.
Türklərin ən çox məskunlaşdığı Rusiyada türklərin birləşməsi fikrinin çox mübhəm bir şəkildə varlığını təxmin edirəm. Yeni doğulmuş "İdil ədəbiyyatı" müsəlman olmaqdan ziyadə türkdür. Xarici təzyiqlər olmasa, bu fikrin maneəsiz inkişafına Osmanlı ölkələri ilə müqayisədə daha uyğun mühit, türklərin ən sıx məskunlaşdığı Türküstan ilə Yayık və İdil hövzələri olardı. 

Qafqaz türklərində də bu fikir mövcud olmalıdır, Azərbaycana Qafqazın fikri təsiri olmaqla bərabər, Şimali İran türklərinin hansı həddə türklərin birləşməsinin tərəfdarı olduqlarını bilmirəm. 
Nə baş verməsindən asılı olmayaraq, irqə əsaslanaraq təşkil edilən edilən siyasi bir millət meydana gətirmək fikri hələ çox nübardır, çox az yayılıb.

Qeyd: İlk dəfə, Misirdə çıxan "Türk" qəzetinin 24-34-cü saylarında dərc edilmiş və daha sonra risalə halına salınmış Yusif Akçuranın "Üç tərz siyasət" məqaləsinin Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmış bu variantında iki mənbədən istifadə edilmişdir: məqalənin birinci nəşrinin (Matbaa-i İctihad, Qahirə, 1907) Mustafa Yeni tərəfindən latın əlifbasına çevrilmiş variantından (1) və Türk Tarix Qurumu Nəşrləri tərəfindən (Ankara, 1976) nəşr olunmuş müasir Türkiyə türkcəsinə sadələşdirilmiş variantından (2).

Tərcümə: Misir Məmmədov

Kultura.az