Müstəmləkəçilik özünün bütün pis tərəflərinə baxmayaraq, əgər az-çox mütərəqqi sivilizasiyaya aiddiyyatı varsa, hakim olduğu coğrafiyada infrastruktur və məktəb, teatr, kitabxana kimi mədəni institutların inkişafında xüsusi rol oynaya bilir. Bu baxımdan 19-cu əsr çar müstəmləkəçiliyi də Azərbaycanda sosial-mədəni inkişaf üçün müəyyən vacib şərtləri yaratdı.

Maraqlıdır, görəsən rus istilası və çarizmin təmin etdiyi dünyəvi təhsil mühiti olmasaydı, hadisələrin seyri necə dəyişərdi? Məsələn, rus təhsilli bir ziyalı və çar zabiti olan İsmayıl bəy Qutqaşınlı şəxsi vəsaiti hesabına Şamaxı şəhər məktəbini açmasaydı, milli mətbuatın banisi Həsən bəy Zərdabi dünyəvi təhsil ala bilərdimi? Yoxsa mollaxana təhsilini davam etdirib, sıradan bir adam kimi yaşayıb ömrünü başa vurardı? Və ya Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycanda sekulyar təhsilin ilk ciddi müdafiəçisi Mirzə Şəfi Vazehlə məlum söhbətindən sonra həyatının istiqamətini dəyişəcək qərarı verir; Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev M.F.Axundovun ölümünün əllinci il dönümü münasibəti ilə qələmə aldığı “Mirzə Fətəlinin həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində, “Mirzə Şəfi qısa bir müddətin içərisində Mirzə Fətəlinin dünyagörüşünü tamamilə dəyişdirdi, rus dilini öyrənib dövlət idarələrində qulluğa girməyi оna məsləhət gördü” – yazırdı. Nəticədə Mirzə Fətəli ruhani olmaq fikrini başından atır və Şəkiyə qayıdaraq elə o əsnada açılan ibtidai rus məktəbinə daxil olur, rus dilini öyrənməyə başlayır. O, daha sonra Tiflisdə rus dilini tam öyrənir və müxtəlif sahələrə aid rus və dünya ədəbiyyatına çıxış əldə edir. Firudun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərinin birinci cildində bu barədə qeyd edir ki, “qulluq işlərindən fariq olduqda asudə vaxtlarını Mirzə rus kitablarının mütaliəsinə sərf qılıb, bir çox məlumatlar kəsb edib. Onun artıq sevdiyi fəlsəfəyə dair, siyasi və iqtisadi elmlərinə məxsus kitablar imiş”. Ümumiyyətlə isə, M.F.Axundov kimi həmin dövrün bir çox fikir adamının Avropa ictimai-siyasi düşüncəsi və fəlsəfəsindən bəhs edən əsərlərlə tanışlığında, humanist ideyaları mənimsəyib təbliğ etməsində rus dili mühüm vasitə olub.

Ədəbiyyata gəldikdə, Salman Mümtazın fikrincə, Azərbaycan ədəbiyyatına Avropa ədəbiyyatının təsiri məhz çar höküməti Qafqazı istila etdikdən sonra üzə çıxmağa və görünməyə başlamışdır (“Yüz il bundan əvvəl Azərbaycan nasiri”, Azərbaycan qəzeti, mart, 1936). Təsadüfi deyil ki, milli nəsrimizin ilk nümunəsi, elə Salman Mümtazın min bir əziyyətlə əlyazmasını tapıb üzə çıxardığı İ.Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsi məhz “Avropa üsul və təsirində” yazılıb.

M.F.Axundova Azərbaycan ədəbiyyatının ilk dram nümunələri - komediyaları sifariş verən və özünün dediyinə görə onda müəlliflik qabiliyyətini üzə çıxaran “baron Rozendən sonra mənim ikinci nemətverənim” adlandırdığı çarın Qafqaz canişini knyaz Vorontsov olub. Yenə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yazdığına görə, “yerli dillərdə repertuar tərtib etmək üçün canişin üç kоmisyоn: gürcü, erməni və Azərbaycan kоmisyоnları yaratmağı əmr etdi. Azərbaycan kоmisyоnunun təşkili Mirzə Fətəliyə tapşırıldı. Axundоv, azərbaycanlıların içərisində başqa adam tapmadığı üçün özü kоmediya yazmağa başladı...”. M.F.Axundov öz əli ilə farsca yazdığı və sağlığında “Kəşkül” qəzetində çap etdirdiyi tərcümeyi-halında (Avtobioqrafiyanı ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edib ədibin anadan olmasının yüz illiyi münasibətiylə yazdığı “Mirzə Fətəli Axundov” adlı risaləsinə (1911) daxil edən F.Köçərli olub) bu barədə aşağıdakıları qeyd edir: “Altı komediya - yәni tәmsil - türk-Azәrbaycan dilindә tәlif edib, hüzuri-alilәrinә tәqdim etmişәm. Cümlәsi mәqbul vә tәhsin (tərif) olunub, әvәzindә çox әnamlara nail olmuşam. Tәmsilatımı Tiflis teatrında ki, onun da banisi knyaz Vorontsov olubdur, sәhneyi-tamaşaya qoydular, hüzzari-mәclisdәn (tamaşaya baxanlardan) çox afәrinlәr vә tәriflәr eşitdim. Ondan sonra “Yusif şahın hekayәtini” yenә türk dilindә tәsnif etdim. Bu yeddi tәsniflәrim rus dilinә tәrcümә olunub çapa verildi vә onların haqqında Berlin vә Peterburq jurnallarında xeyli tәrifnamәlәr yazılıbdır”.

Xülasə, demək istədiyim budur: alternativ tarix iddiası kimi səslənsə və “görəsən”lərlə ta Adəm və Həvvaya qədər gedib çıxmaq mümkün olsa da, Azərbaycanda 19-cu əsrdə rus işğalının təmin etdiyi bəzi sosial-mədəni şərtlər olmasaydı, on mindən biri oxuma-yazma bilməyən, böyük əksəriyyəti İranın təsiri altındakı qatı mövhumatçı əhali (bax:“Usta Zeynal”) içərisindən maarifçi nəslin yetişməsi mümkünsüz bir iş olardı. İlk növbədə müstəmləkəçiliyin yaratdığı bürokratik və digər ehtiyaclardan mollaxana təhsilinə alternativ məktəblərin açılması özlüyündə mütərəqqi təhsil metodlarının yayılmasına gətirib çıxardı. Bu baxımdan, 19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin əvvəllərində yaranmış, məktəb və mədrəsələrdə tətbiq edilən yeni tədris üsulu, üsuli-cədid mədəni yüksəlişdə mühüm yer tuturdu. Azərbaycan Sovet ensiklopediyasına görə, həmin məktəblərdə dərslər ana dilində keçilir, rus dili müstəqil fənn kimi tədris edilirdi. Üsuli-cədid məktəblərinin planına ümumtəhsil xarakterli fənlər, dünyəvi biliklər daxil edilirdi. 
Tədqiqatçıların fikrincə, rus məktəblərinin təşkili, təlim fənlərindən olan Azərbaycan dilini öyrənmək tələbləri, əlifba təlimi üçün münasib dərsliklərin hazırlanması zərurətini doğurdu. Mirzə Fətəli Axundovdan sonra faktiki olaraq dövrünün ən ciddi əlifba islahatçısı olan Məhəmməd Ağa Şaxtaxtlı ana dilində təhsil-tədris üçün ərəb əlifbasının yaratdığı problemləri belə şərh edirdi: “Azərbaycan dilində müvafiq dərsliklərin olması, mollaların pedaqoji təhsil almış xalq müəllimləri ilə əvəz edilməsi də məsələni tamamilə həll etmir. Çünki ərəb əlifbasının qüsurları üzündən ana dili məktəbləri təlim-tərbiyə işinin nəticəsinə görə lazımi səviyyəyə qalxa bilməz”.

Bütün bu faktorların təsiri ilə, 19-cu əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda ərəb əlifbası açıq şəkildə tənqid olunmağa başladı və yeni əlifba hərəkatının əsası qoyuldu. Ərəb əlifbasının çətinlikləri və nöqsanları göz önündə idi. Azərbaycan dili saitlərindən çoxunun xüsusi hərf şəklinin olmaması, eyni hərfin bir çox saiti bildirməsi, eyni sait və eyni samit üçün bir çox hərf şəklinin mövcudluğu və s. ərəb əlifbasının nöqsanlarından idi. Qərb mədəniyyətinə yaxınlaşma imkanının yaranması, rus və Avropa dillərini öyrənmək həvəsinin artması, fonetik yazı sistemi ilə bilavasitə tanışıqlıq, soldan sağa yazılan bu əlifbanın üstünlükləri, qabaqcıl ziyalılarda “sillabi” yazı sistemini, yəni ərəb əlifbasını daha cəsarətlə tənqid etmək meylini artırdı. Bu meyl, ana dili təlimi ilə məşğul olan tərəqqipərvər müəllimlərdə xüsusiylə qüvvətlənmişdi.

Türkiyəli tarixçi Bilal N.Şimşir “Azərbaycanda türk əlifbası.Tarixcə” adlı kitabında ərəb əlifbasının yaratdığı digər problemlərə də diqqət çəkir: “Azərbaycanda əlifba müzakirələri əskidir... Bizim kimi azərilər də müsəlmanlıqla birlikdə, ərəb əlifbasını götürüblər. Amma bu əlifbanın türk dilinə heç uymadığı daha sonra açıq-aydın ortaya çıxdı. 19-cu əsrdə təlim-tədrisin genişlənməsi ilə, ərəb yazısının türk uşaqlarına öyrədilməsinin çox çətin olduğu məlum oldu. Həmçinin, 19-cu əsrdə Türkiyədə olduğu kimi Azərbaycanda da mətbuatın əsası qoyuldu. Qəzet çıxarmaq müəyyən mənada zamanla yarışmaq deməkdir. Sürətli olmalısan. Oxucuya isti-isti xəbər çatdırmaq lazımdır. Ərəb hərifləriylə qəzet hazırlamağın isə çox ağır yürüdüyü, bu dolaşıq yazıyla nəşr işlərinin çox gecikdiyi anlaşıldı. Bundan əlavə, dünyaya açılmaq baxımından da ərəb əlifbasının bir əngəl olduğu ortaya çıxdı. 19-cu əsrin ortalarında teleqraf xətləri Türkiyə və Rusiyaya çatdı. Amma xarici ölkələrə ərəb hərifləri ilə teleqraf vurulmadığı, teleqraf vurmaq üçün latın həriflərindən istifadə etmək gərəkdiyi məlum oldu. Latın hərifləri dünya poçt və teleqraf əlifbası idi... Elə isə dünyaya çıxa bilmək üçün ərəb hərifləri əngəlini aşmaq gərəkli idi”.

Bilal Şimşirin diqqət çəkdiyi problemlər Türkiyəyə də xas idi, lakin orda daha böyük bir problemin tərkib hissəsi kimi ortaya çıxmışdı: İmperiya çökürdü. Artıq iki əsr idi ki, şərtlər dəyişmiş və İslamın möhtəşəm dövrlərinin nostalgiyası ilə yaşamağın tənəzzüldən başqa bir mənası yoxdu. Osmanlı dövlət və düşüncə adamları bunu başa düşən kimi İmperiyanın çöküşünün qarşısını almaq üçün yollar axtarmağa başladılar. Tənzimatçılar problemin mahiyyətini anlamışdılar. Qərbə üz tutuldu. Dövlət qurumlarını, ordunu, sivil idarəçiliyi təcili olaraq yeniləmək, dövrlə ayaqlaşmaq lazım idi. Yenilənməsi lazım olan ən vacib sahələrdən biri də təhsil idi və islahatçıların səyi ilə təlim-tədrisdə Avropa metodları tətbiq olunmağa başladı. Lakin bu zaman da yazı problemi ortaya çıxdı. Baxıb gördülər ki, təhsilin genişlənməsi və savadlılığın artması qarşısında əsas əngəl ərəb əlifbasıdır. Nəticədə 19-cu əsrin əllinci illərindən başlayaraq ta Atatürkün mədəni inqilablarına qədər əlifba Osmanlıda davamlı olaraq müzakirə edilən əsas məsələlərindən biri kimi qaldı, lakin nə islah edilə, nə də dəyişdirilə bildi.

Osmanlı dövlətində başlayan əlifba müzakirələrinin İslam dini baxımından da xüsusi mənası vardı. Çünki tarixdə uzun müddətdən sonra ilk dəfə idi ki, müqqədəs kitabın yazıldığı, oxunduğu, Allahın və müsəlmanların əziz tutduğu həriflərin islah edilməsi və ya dəyişdirilməsi məsələsi müzakirəyə çıxarılmışdı, özü də əsrlərlə İslamın vuran əli və son dövrlərdə isə qalxanına çevrilmiş bir dövlətdə. Buna görə də əlifbanın islahı müzakirələri dini kəsimlər tərəfindən müəyyən müqavimətlə üzləşdi, lakin bu müqavimət mətbəə əleyhinə olduğu qədər güclü olmadı. Çünki 1727-ci ildə açılan mətbəə üçün dövlətin və üləmanın verdiyi rəsmi icazə və Avropa icadı üsulla çap edilən kitablar ərəb hərifləri ilə çapa qoyulan qadağanı aradan qaldırmış, habelə ərəb həriflərinin müqəddəsliyi və toxunulmazlığı barədə geniş yayılmış inancı dağıtmışdı.

Beləliklə, sivil dünyanın yeni şərtlərində, “ərəb hərifləri əngəlini aşmaq” və yeni əlifba tərtibi 19-cu əsrin sonu – 20 əsrin əvvəllərində bir-biri ilə əlaqəli Azərbaycan və Türkiyə mühitində mədəni yüksəlişin və təlim-tədrisdə irəliləmənin az qala əsas məsələsinə çevrildi. M.F.Axundovun şərqşünas akademik Dorna yazdığı kimi, “sivilizasiyanın indiki sürətli nailiyyətləri dövründə yazının belə qeyri təbiiliyi mədəni dünyanın Şərq ədəbiyyatına gedən yolunu həmişəlik bağlaya bilməzdi, onun əlifbasında mütləq dəyişiklik əmələ gəlməli idi”. Bu istiqamətdə fəaliyyətə keçən müsəlman intellektualların əsas istinad nöqtəsi, təbii ki, elə Mirzə Fətəli Axundov idi. Lakin bəzi mənbələrə, məsələn dilçi alim Muradxan Cahangirovun “Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkülü” əsərində verdiyi məlumata görə, əlifbanın islahı üçün ilk təşəbbüs göstərənlər A.Bakıxanov ilə Şamaxı qəza məktəbində fəaliyyət göstərmiş M.İ.Saracov adlı bir şəxs olub. Yalnız bir məktubundan Saracovun 1837-38-ci illərdə “Tatarskaya Azbuka” adlı azərbaycanca bir əlifba kitabı tərtib etdiyi bilinsə də, bu kitab haqqında ətraflı məlumat yoxdur.

Türk-müsəlman dünyasında ərəb əlifbasının islahı və yeni bir əlifba tərtib etmək üçün ciddi fikri və əməli fəaliyyətə keçən ilk ziyalının Mirzə Fətəli Axundov olduğu hazırda ümumqəbul edilmiş faktdır. Lakin Osmanlı dövlətində də bəzi əlifba islahı təşəbbüslərinin göstərildiyi məlumdur. 
Osmanlıda ərəb əlifbasının yaratdığı problemlərə ilk toxunanlardan biri dövlət adamı və tarixçi Əhməd Cevdət paşa olub. Ondan sonra əlifba probleminə daha geniş şəkildə toxunan ikinci şəxs M.F.Axundovun müasiri və həmfikiri Münif Əfəndi (paşa) idi. Münif paşa 1862-ci ildə qurulan Osmanlı Elm Cəmiyyətinin əsas təsisçilərindən biri olub və sonralar maarif naziri vəzifəsini tutub. O, oxu-yazını asanlaşdırmaq üçün ərəb həriflərinin bir-birinə bitişik deyil, latın hərifləri kimi ayrı yazılması, samitlərin yanına sait həriflərin əlavə olunması təkliflərini irəli sürsə də, ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi fikrini müdafiə etməyib. Bu məsələyə toxunan digər yazı adamı həmin dövrdə Türkiyədə nəşr sahəsində sayı 400-ə çatan ərəb həriflərini 112-yə endirən, əlifbanın islahı yolunda bir sıra praktik işlər görən jurnalist Şinasi olub. Lakin o da ərəb həriflərinin latın hərifləri ilə dəyişdirilməsi fikrini müdafiə etməyib. Şinasi kimi yazar Ali Suavi də 1869-cu ildə Parisdə çıxardığı Ulum qəzetində ərəb əlifbasının islahı fikrinə tərəfdar olsa da, həriflərin dəyişdirilməsinə gərək olmadığını bildirib. Ərəb əlifbasının islahı ilə bağlı fikirləri olan, lakin latın həriflərinin alınmasının əleyhinə çıxan digər Osmanlı yazarı Namik Kamal idi.

Ümumiyyətlə isə, Osmanlıda Tənzimat dövrü aydınları təlim-tədrisi və nəşr işini asanlaşdırmaq üçün ərəb əlifbasını müəyyən qədər islah etməyə tərəfdar olsalar da,müsəlman həriflərinin latın hərifləri ilə əvəz edilməsinə qarşı çıxıblar. Bu baxımdan türk dili üçün latın əlifbası ideyasının birinciliyi tamamilə Mirzə Fətəli Axundova aiddir.

Bəs görəsən M.F.Axundovu dövrünə görə xeyli riskli və əziyyətli bir işə başlamağa məcbur edən əsas amillər nələr idi?

Bəzən bir sıra yazılarda, hətta ciddi müəlliflərin qələmə aldığı məqalələrdə birbaşa və ya dolayı yolla belə bir yanaşmaya rast gəlirik: müsəlman xalqlarının ərəb əlifbasından imtina etməsi fikrini ortaya atan və bunun üçün çalışanlar ilk dəfə xristian missionerlər olublar. Bu işdə əsas məqsəd islam dünyasını öz dini, tarixi-mədəni irsindən qoparıb ayrı salmaq, məhv etmək, əsarət altına almaq və.s. idi. M.F.Axundov da müsəlman əlifbasının yenilənməsi fikri və layihələri ilə istər-istəməz bu missiyaya xidmət edib.

Şərq-müsəlman dünyası ilə bağlı ənənəvi konsprilogiyaları xatırladan bu iddianın tarixi əsassızlığı bir yana qalsın, M.F.Axundovun təkcə məktublarını oxuyan istənilən şəxsin yeni əlifbanın tətbiqinin müsəlman xalqlarının tərəqqisi üçün həyati əhəmiyyətli olduğu ideyasına Mirzənin nə qədər ürəkdən inandığını hiss etməsi üçün çox şey lazım deyil. Lakin bu inam qəfildən formalaşmamış, onun şəxsi həyat təcrübəsi ilə, o cümlədən tarixi faktların, dövrünün ictimai-siyasi proseslərinin, sosial-iqtisadi mənzərəsinin ciddi analizi ilə möhkəm şəkildə bağlı olmuşdur.

Mirzə Fətəlini müsəlman əlifbasını islah etməyə təşviq edən ilk hadisə, çox güman ki, onun özünün uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə oxuyub-yazmaqda qarşılaşdığı çətinliklər idi. İlk Azərbaycan ədəbiyyat tarixçisi Firidun bəy Köçərli adı yuxarıda keçən əsərində yazır ki, “iyirmi sənədən ziyadə Mirzə müsəlman kitablarının mütaliəsi ilə məşğul olub, yenə onları rəvan oxumaqda özünü aciz görür. Amma rus əlifbasının vasitəsilə bir az vaxtda çox şeylər öyrənir və rus hərfləri ilə yazılmış kitabların kəffarəsini (?) asanlıq ilə oxuyur. Bu hal Mirzəni mütəhəyyir edir (heyrətləndirir) və onun diqqətini cəlb edir. Bu qədər məktəblər küncündə ömürlər sərf edib axırda yenə bisavad və elmdən bibəhrə (bəhərsiz) qalmağımızı Mirzə əlifbamızın qüsurundan görür. Bu qüsuru rəf (aradan qaldırmaq) və dəf etmək üçün, oxumaq və yazmaq məsələsini asanlaşdırmaq üçün özü təzə bir əlifba tərtib edir”.

M.F.Axundovun özü 1857-ci ildə yazdığı və mətnindən Osmanlı dövlət böyüklərinə ünvanlandığı məlum olan “Ərəbcə, türkcə və farscadan ibarət olan islam dillərinin yazısı üçün yeni əlifba” adlı əsərində Axund Molla Ələsgərin böyük səyi və zəhməti hesabına ərəb əlifbasını oxumağı öyrəndiyini və bununla da oxumağa olan nifrətin ondan uzaqlaşdığını bildirir. O, daha sonra bunları qeyd edir: “İlahi, necə deyim ki, mən elə bir xəttə və elə həriflərə təsadüf etdim ki, sanki onların mislini əvvəllər heç görməmişdim. Mərhum Axund tədris üsulunu yaxşı bildiyi üçün, məni həm də kəlimələrlə tanış etdi. Nəhayət, mində bir adamda tayı-bərabəri tapılmayan bu müəllimin səyi və can yandırmasına baxmayaraq, mənim oxumağı öyrənməyim yenə də üç-dörd il çəkdi. Məgər belə adamların sayı çoxdurmu ki, üç-dörd il səbr edə bilsinlər? Buna görədir ki, islam tayfaları arasında hər on min nəfərdən bir nəfər savadlı adam tapılmır. Qadınlar isə tamamilə savaddan məhrumdurlar. Uşaqlarımızın bir çoxu əvvəllər məktəbə həvəslə gedirlər. Lakin bir qədər oxuduqdan sonra təngə gəlib, məktəbdən qaçırlar. Məşhur alimlərimizin çoxu ərəbcə kitablardakı ibarələri oxuyarkən, səhv buraxmaqdan əmin deyildirlər... Bunun nə mənası var? Nə üçün gərək biz bu kiçik iş üzərində bu qədər məəttəəl olaq? Bu məəttəəlçiliyin bütün səbəbi əlifbamızın nöqsanlı olmasıdır... Bu vəziyyət olduğu kimi qala bilməzdi... İslahat aparmaq zəruri idi. Lakin mən əlifbanı təzələmək işində qabağa düşdüm və bütün qeyd edilən çətinlikləri aradan qaldırdım”.

M.F.Axundovun yazdıqlarından aydın olur ki, onun yeni əlifbanın tətbiqi üçün göstərdiyi böyük səylər müsəlman dünyasındakı savadsızlığı aradan qaldırmaq üçün idi və o, bu savadsızlığın əsas səbəbini ərəb əlifbasının işə yaramazlığında görürdü. 1873-cü ildə Tiflisdən İstanbulda çıxan “Həqayiq” qəzeti redaktoruna ünvanladığı məktub onun ürəyinin müsəlman dünyası üçün necə yandığını göstərir: “Soruşacaqsınız bəs nə üçün 15 ildir ki, islam əlifbasını dəyişmək uğrunda çalışıb-çapalayaraq, hey İran və Osmanlı ölkəsinə layihələr göndərirəm? Düzünü deyim: sakit dayanıb baxa bilmirəm. Yəni, bacarmıram ki, bütün dünya xalqlarının elmdə, sənayedə gündən-günə tərəqqisini gördüyüm halda, hətta mədəniyyət dairəsinə qədəm qoyub, öz heroqlif əlifbasını tərk etmək qərarına gələn yaponları gördüyüm halda, təkcə təlim və tərbiyə vasitəsi olan əlifbanın çətinliyi üzündən geridə qalan islam xalqlarının əhvalına yanmayım”.

M.F.Axundova görə, yeni əlifbanı vacib edən digər bir məsələ Avropa dillərindən ərəb, türk və fars dillərinə edilən elmi və digər tərcümələr zamanı meydana çıxan çətinliklərlə bağlı idi. Çünki bir çox elmi terminləri, şəxs, yer və ölkə adlarını “islam xalqlarının əsas dilləri olan üç dildən birinə tərcümə etmək çətindir, buna görə də onlar olduğu kimi saxlanılmalıdır. Xüsusilə təbabət, fizika, kimya və başqa bu kimi elmlərdən olan bir çox istilahlar vardır ki, islam dillərində onların qarşılığını tapmaq mümkün deyildir. Bundan başqa o kəlimələri və istilahları olduğu kimi yazmaq, hazırkı islam əlifbası üçün imkan xaricindədir”.

Bununla belə, Mirzənin yaşadığı dövr elə dövr idi ki, - “ətraf zülmət və cəhalət, bir nəfər də оlsa dil bilən yоx, camaatı qоyun kimi istədikləri yerə sürən ruhanilər...” (Ə.Haqverdiyev) – nəinki “Kəmalüddövlə məktubları”nı öz adından üzə çıxarmaq, çap etmək, hətta ərəb əlifbasını islah etmək fikirləri belə onun qətlinə fərman verilməsinə bəs edərdi. (“Kəmalüddövlə məktubları”nın 1924-cü ilə qədər işıq üzü görmədiyi məlumdur. Ə.Haqverdiyevin məlumatına görə, “Kəmalüddövlə və Cəlalüddövlə məktubları”nın əlyazmasını tapıb ayrıca kitabça kimi nəşr edən Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Kоmitəsinin sədri Səmədağa Ağamalıоğlu olub). Cəlil Məmmədquluzadə M.F.Axundovun ölümünün əlli illiyi münasibəti ilə “Şərq qadını” qəzetində yazdığı “Mirzə Fətəli Axundov və qadın məsələsi” adlı məqaləsində bu barədə aşağıdakıları qeyd edirdi: “Necə ki, məlumdur, Mirzə Fətəli köhnə ərəb əlifbasını müsəlmanların tənəzzülünə mərbut (bağlı) tuturdu və yeni, mükəmməl bir əlifbanın təşkili yolunda Qafqazda, hətta İstambulda və Tehranda ciddi bir iqlamat başlamışdı. Təkcə bu keyfiyyət, Mirzənin bircə bu təşəbbüsü kafi ola bilərdi ki, fanatik müsəlmanlar xaçpərəstlərin latın hürufatını Quranın “müqəddəs” hürufatına tərcih verən bir kəsi laməzhəb və mürtəd adlandıraydılar”.
Lakin bütün bu təhlükələrə baxmayaraq, əlifbanın islahının bilik əldə etmək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu çox yaxşı dərk edən Mirzə Fətəli, İran və Osmanlı dövlət adamlarına, nazir və şahzadələrə davamlı olaraq çoxsaylı məktublar yazır və əgər ilk öncə köhnə əlifba dəyişdirilərək yeni əlifba tətbiq olunmazsa, digər islahatlarların nəticəsiz qalacağını bildirirdi: “Dəmiryol vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişdirmək ondan daha vacibdir. Teleqraf vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişdirmək ondan daha vacibdir. Çünki bütün işlərin əsası bilikdir; bilik isə əlifbanın asan olub-olmamasından asılıdır”. Bəlkə də mütəfəkkirin bu fikirlər kiməsə həddən artıq şişirtmə kimi gələ bilər. Ancaq məsələ ondadır ki, M.F.Axundov problemin mahiyyətini çox yaxşı anlamışdı. Bu gün də müəyyən qədər aktual olan problem islam xalqlarının əlifabasızlığı, kitabsızlığı, yazı mədəniyyətlərinin olmaması, nəzəri məsələlərə diqqət yetirməmələri idi. O belə bir fikri bəyənirdi ki, “İslam xalqlarının səy və təlaşının səmərəsizliyi yalnız onlarda mənəvi və fikri tərəqqinin zahiri və əməli tərəqqiyə müqəddəm olmamasından irəli gəlmişdir. Yəni avropalıların theorie adlandırdıqları nəzəri inkişaf, əməli, yəni practique tərəqqiyə üstün tutulmamışdır”.

Məlum olduğu kimi, Axundovun əlifba islahatı ilə bağlı iki layihəsi vardı. Birinci layihədə o, ərəb əlifbasını yeniləşdirməyi, yəni köhnə yazı sistemi əsasında yeni əlifba tərtibini nəzərdə tuturdu. Axundov bu məqsədlə ərəb əlifbasında yalnız tələffüzdə deyilən və yazılmayan saitlər üçün işarələr düzəldib samitlərin yanında yazılmasını, həriflərin üstündə və altında nöqtələrin atılmasını, nöqtələrin atılması ilə bir-birindən yalnız nöqtələr ilə fərqlənən həriflər üçün isə yeni şəkillərin ixtirasını təklif edirdi. Daha sonra, o, bunlarla yanaşı, ərəb həriflərinin bir-birinə bitişik deyil ayrılıqda yazılmasını irəli sürdü. Çünki hər hərif sözün əvvəlində, ortasında və axırında yazılmasından asılı olaraq fərqli şəkil alırdı və bura həriflərin ayırılıqda yazılma şəklini də əlavə etsək hər hərifin dörd şəkli əmələ gəlir(di). Bu isə əlifbanın öyrənilməsini çətinləşdirən əsas cəhətlərdən biri idi. Lakin avam xalqın qorxusundan və mövhumatçı və fanatik ruhaniləri ürkütməməkdən ötrü Mirzə Fətəli müsəlman hərflərini bu layihədə tamamilə dəyişmir.

İkinci layihədə Axundovun üzərində durduğu əsas məsələ, köhnə yazı sistemini tamamilə dəyişdirərək rus və latın əlifbaları əsasında yeni bir əlifba tərtib etmək idi. İsaxan İsaxanlı “Fərhad Ağazadə və latın əlifbasına keçid” adlı məqaləsində yazır ki, “1870-ci ildə o, ərəb əlifbasının latın hərfləri əsasında dəyişdirilməsi ilə bağlı ilk layihəsini tərtib edir və layihəni, bu məsələlərlə ciddi maraqlanan gənc Məhəmməd Ağa Şaxtaxtlıya (1846-1931) göndərir. Bundan sonra o, öz layihəsində bəzi hərflərin şəkillərini dəyişir və 1873 ildə özünün latın əlifbası layihəsinin son variantını hazırlayır. Bəzi mənbələrdə bu layihənin əlyazmasının bir vaxtlar Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdə olduğu qeyd olunsa da, təəssüf ki, bu tarixi sənədi nə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin fondunda, nə M.F.Axundovun özünün fondunda, nə də başqa arxiv materialları arasında tapmaq mümkün olmadı”.

M.F.Axundovun əlifba layihəsini təqdim etmək üçün 1863-cü ildə Osmanlı paytaxtına getdiyi, sədrəzm Fuad paşa ilə görüşdüyü və onun layihəsinin Osmanlı Elm Cəmiyyətində iki dəfə müzakirə edildiyi məlumdur. O, layihəsi ilə yanaşı komediyaları və “Yusif şahın hekayəsi”ni də osmanlılara təqdim edir. Hüseyn Baykaraya görə, sonuncu əsəri təqdim etməkdə M.F.Axundovun xüsusi məqsədi vardı; çünki Yusif şahın hekayəsi İranın tənəzzülündən bəhs edir, hökmdar və saray əhlini məsxərəyə qoyurdu. M.F.Axundov düşünürdü ki, İranın dövlət idarəçiliyini ələ salıb gülən bu əsəri Osmanlı sarayında xoş qarşılanacaq və əlifba layihəsinin qəbul edilməsinə bunun xeyri dəyəcək.

Bundan əlavə, Salman Mümtazın “Mirzə Fətəli Səbuhi və Osmanlı sədri-əzəmi Fuad paşa” adlı məqaləsində (1935) verdiyi məlumata görə, M.F.Axundov “əlifbasını bir an əvvəl hökümətə qəbul etdirmək üçün” hətta Fuad paşaya bir mədhiyyə yazmış “və bununla da paşanın xoşuna gələrək iltifatına nail olmuşdur”. Lakin “yeni əlifbanın qəbul edilməsinə Mirzə Fətəlinin qəsidəsi də kömək edə bilməmiş”dir. Cəmiyyət, layihəni bəyənsə də, əlifbada həriflərin bitişik yazılması nəzərdə tutulduğuna görə çap işində çətinlik qarşıya çıxacağı və “əski islam əsərlərin unudulmasına səbəb olacağı” fikrini irəli sürərək, onu qəbulu və tətbiqindən imtina etmişdir. Axundovun öz bioqrafiyasında yazdığına görə, o, bu zaman Osmanlı vəzir və üləmasına islam əlifbasından tamamilə imtina edib avropalıların üsuli-xəttini götürmək və yazını soldan sağa yazıb-oxumağı, nöqtələri həriflərdən atmağı, ərəb həriflərin şəklini latın həriflərinin şəkli ilə əvəz etməyi, sait hərfləri samit həriflərin yanında yazmağı, qısacası, yeni bir əlifba təklif edib. Bilindiyi kimi, onun bu təklifini də İstanbul üləma və vəzirləri öz “qanacaqlarına müvafiq görməyib qəbul etmədilər”.

M.F.Axundovun İstanbulda olduğu vaxt layihəsinin qəbul edilməməsinə təsir göstərən bir hadisə də baş verir ki, o da özünə dost bildiyi bir şəxslə bağlı idi. Biz həmin hadisəni ədibin öz əli ilə yazdığı tərcümeyi-halından bilirik. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həmin hadisə ilə bağlı yazırdı: “Vaxtı ilə İranın Zaqafqaziyada baş kоnsulu оlmuş Hüseyn xan adlı birisi bu zaman türk sarayı nəzdində elçi idi. Sən demə, “Sərgüzəşti-vəzirixani-Lənkəran” və “Təbriz vəkilləri” kоmediyalarına görə оnun ürəyində Axundоvla ədavəti var imiş. Оna elə gəlirmiş ki, bu pyeslərdə fars xalqının ləyaqəti təhqir оlunur. Bundan heç bir xəbəri оlmayan Mirzə Fətəli Axundоv İstanbula gələndə Hüseyn xanın evinə düşdü. Hüseyn xan bir tərəfdən Axundоvu evində qоnaq saxlayıb оna hər cür hörmət edirdi, о biri tərəfdən isə Türkiyə nazirlərini və maarif nazirliyinin “elmi şurasının” üzvlərini inandırırdı ki, Axundоv dindən üz döndərib, kafirdir. Mirzə bundan xəbər tutan kimi dərhal Hüseyn xanın evindən köçüb başqa yerdə sakin оldu. О cənabın fitnəkarlığı nəticəsində “elmi şura” Axundоvun əlifbasını rədd etdi, Mirzə nəticəsiz geriyə qayıtdı”.
Mirzə Fətəlinin əlifba layihəsi qəbul olunmasa da, İstanbuldan Tiflisə zəhmətinə görə təltif olunduğu Məcidiyyə nişanı və təqdirnamə ilə qayıdır. Bundan başqa, ədibin pyeslərinin Osmanlı Elm Cəmiyyəti tərəfindən Türkiyə türkcəsində nəşr edilməsi qərara alınsa da, həyata keçirilmir. Tiflisə qayıtdıqdan sonra ruhdan düşməyən M.F.Axundov öz əlifba layihəsinin bir variantını da İrana göndərir, lakin üləmanın qorxusundan köhnə qayda ilə sağdan-sola yazmağı təklif edir. Buna baxmayaraq, layihə Tehranda da qəbul edilmir.

M.F.Axundov başqa bir layihəsini Süavinin əlifba fikirlərinə qarşı yazdığı tənqidlə birgə Osmanlı sədrəzəmi Əli Paşaya göndərdiyi vaxt (1868) hələ də ərəb əlifbasının təkmilləşdirilmiş variantının qəbul ediləcəyinə ümid edirdi. Lakin onun 1872-ci il tarixli bir məktubundan aydın olur ki, Mirzə Melkum xan vasitəsilə Şarl Mismmer adlı fransız alimin əlifbalar barədə tədqiqatı ilə tanış olduqdan sonra, o, ərəb əlifbasının islahı fikrindən tamamilə əl çəkib: “Soldan-sağa yazılıb oxunan, sözlərin tərkibində bütün sait hərfləri samitlər sırasına daxil olan və bütün nöqtələri atılmış alfabeti (afabetik - M.M.) əlifbadan başqa heç bir xəttin hərflərini qəbul etmirəm və heç vaxt da qəbul etməyəcəyəm”.

Beləliklə, Mirzə Fətəli Axundovun savadlılığın artması, təfəkkür sahiblərinin sayının çoxalması və tərəqqi üçün çox mühüm hesab edərək irəli sürdüyü, ömrünün ən yetkin və enerjili illərini həsr etdiyi ərəb əlifbasının islahı layihələri bütün səy və zəhmətlərinə baxmayaraq, iki böyük islam dövlətinin üləma və idarəçilərinin məərifətləri, habelə özünə dost bildiyi bəzi şəxslərin kin və ədavəti sayəsində nə İstanbulda, nə də Tehranda qəbul edildi. Mirzə bu münasibətlə Mirzə Melkum xana ünvanladığı məktublarının birində osmanlılardan ümidini tamamilə kəsərək məyusluqla yazırdı: “Bizim bütün səylərimizin faydası ancaq xalqa aiddir. Biz istəyirik ki, Osmanlı xalqı bizim səyimizlə xoşbəxt və səadətli bir xalq olsun. Lakin bizim bu arzumuz Osmanlı nazirlərinin şəxsi zərərinədir. Biz ümumun mənfəətini istəyirik, onlar isə şəxsi mənfəətlərini güdürlər”.

Türkiyə və Azərbaycanda yeni əlifba uğrunda mübarizələri araşdıran tarixçi Bilal Şimşir M.F.Axundovu əlifba məsələsində istər Tənzimat dönəmi Osmanlı, istərsə də İran düşüncə adamlarından cəsarətli və öndə hesab edir. Bütövlükdə götürdükdə isə, Mirzənin bu yöndə fikri və əməli fəaliyyəti 19-cu əsrin ikinci yarısından etibarən yeni təmayüllər göstərməyə başlayan türk-müsəlman aydınlanmasının mühüm istiqamətlərindən birini təşkil edir. Onun layihələri Türkiyədə əlifba müzakirələrini mətbuat səhifələrinə çıxarıb ictimailəşdirməklə yanaşı, müəllifinin ölümündən sonra müsəlman coğrafiyasında özünə ciddi sayda tərəfdar topladı və M.F.Axundovun peyğəmbərcəsinə dediyi “məlumdur ki, on beş ilə yaxındır ki, bu fikrin toxumunu mən İranda və Osmanlı torpağında səpirəm. Şübhəsiz ki, bu toxum bizim xələflərimizin zəmanəsində göyərəcəkdir” fikri çox keçmədi ki, özünü doğrultdu. Osmanlıda minbaşı Ömər bəy və Menemenlizade Tahir bəy, Azərbaycanda Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı, Fərhad Ağazadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Firidun bəy Köçərli və.d., İranda Mirzə Rıza xan kimi düşüncə və dövlət adamları məhz Axudovun açdığı yolla irəliləyərək, köhnə əlifbanın islahı və ya latın əlifbasına keçidlə bağlı yeni fikirlər irəli sürüb müxtəlif işlər gördülər.