Yusif Vəzir Çəmənzəminli və onun “Studentlər” romanı
Sovetlərin çöküşündən sonra, rep…
Seymur Baycan müharibədə yaşananların ifadə olunmazlığını çox gözəl bilir. Bu haqda çox düşünür, bəzən çəkinir ki, oxucuları, dinləyiciləri onun danışdıqlarını anlamaya bilər. Romanın birinci səhifəsində o qeyd edir: \"Mən çəkinirəm ki, insanlar \"Quqarkın\" mənim həyatımda oynadığı rolu anlamasınlar\".
1 hissə
Ta qədim zamanlardan filosof və yazıçılar qəbul etmişdilər ki, hər bir dilin kasadlığı başqa bir dünya kimi təsəvvür etdiyimiz daxili aləmimizdə yaşananların təsvirinə imkan vermir. Müstəsna hisslərin və iztirabların ifadə olunması heç də asan deyil. Artıq Platon da bilirdi ki, sözlər azlıq təşkil edir (VII Məktubdan) və bu azlıqla yazılarda qəlbin təsviri prosesində qarşılaşmaq olar (Fedr). Lakin XIX əsr də daxil olmaqla müasir fikir adamları, ədəbiyyatı mahiyyət etibarı ilə məhz təsvirolunmazların təsviri kimi qəbul edirlər. Novalis, Şelinq və Hegeldən başlayaraq, Fridrix Şteyner, Adorno, Derrida və Liotaradək ifadə olunmazlıq müasir incəsənətin əsas xüsusiyyəti kimi müəyyən olunur.
Polşa ədəbiyyatında təsvir olunmazlılıq haqqında XX əsrin birinci yarısında-yaşamış Boleslav Lesman, Stanislav İqnats, Brüno Şults və əsrin ikinci yarısında yaşayıb-yaratmış digər şairlərin fikirləri məlumdur. Onlardan birindən sitat gətirək: "Sözlər mənə azlıq edir, sözün azlığı isə məni öldürür". Sadalanan filosoflar və yazıçılar söhbət yalnız metafizik, ilahi və poetik təsvirlərdən gedəndə təsvir olunmazlılıq anlayışını müzakirə edirdilər. Təsvir olunmazlılıqdan həm də müharibə kimi pis, qorxulu, qeyri-adi hadisələrin qələmə alınmasında da qarşılaşmaq olar.
Seymur Baycan müharibədə yaşananların ifadə olunmazlığını çox gözəl bilir. Bu haqda çox düşünür, bəzən çəkinir ki, oxucuları, dinləyiciləri onun danışdıqlarını anlamaya bilər. Romanın birinci səhifəsində o qeyd edir: "Mən çəkinirəm ki, insanlar "Quqarkın" mənim həyatımda oynadığı rolu anlamasınlar".
Daha sonra, Vanadzordakı Helsinki Assambleyasının dəvəti ilə erməni-azərbaycan davasının qızğın müzakirəsi getdiyi "Quqark" düşərgəsinə gələndə bilmirdi ki, gənclərə öz gözü ilə gördüyü müharibə haqqında danışmalı olacaq. Onun üçün hansısa bədii əsərdən müharibə təsviri daha asan olardı. "Gördüklərimi danışmaq mənim üçün çətin idi. Bilmirdim, hardan başlayım. İndi heç nə yaza bilmədiyim kimi, o vaxt da heç nə danışa bilmirdim. Çox pis vəziyyətə düşmüşdüm. Axı mən kimdən başlayım? Hardan başlayım? Necə başlayım? (səh. 152).
Əlbəttə, müharibədən danışarkən axan qandan, açıq yaralardan, meyitlərdən başlamaq olmaz. Ədəbiyyatda bu mənə ən az toxunan məqamlardır. Döyüş səhnələri onları televizorda izləyərkən və ya National Geographics-də olan müharibə şəkillərinə baxarkən insana təsir edə bilir. Bizim qəhramanımız isə söhbətə bal arısı saxlayan əmisindən danışmaqla başlayır. Ermənilənin atdığı bomba arı yeşiklərini dağıtmış və arılar Seymurun anasının bişirdiyi mürəbbəyə daraşmışdılar. Uşaqlar bu hekayəni maraqla dinləyir, əlavə olaraq müəllif onlara balın insan orqanizminə və gözəlliyinə təsirlərini də danışır. “Mənim balın faydası haqqında danışdıqlarım uşaqlara müharibədən daha maraqlı gəlmişdi, onlar məni bu mövzuda çox sorğu-suala tutdurlar”(səh 155)
Təbii ki, kitabda bal haqqında deyilənlərin hamısı doğru deyil, səhər ac qarına bal yemək çox faydalıdır. Lakin balı su ilə qatmaq daha yaxşı təsir göstərər. Balı bütün bədənə sürtmək dəri və gözlər üçün nə qədər xeyirlidir, bilmirəm. Müharibə zamanı boşaldılmış və tərk olunmuş yerlər haqqında oxumaqda çox maraqlı idi. Axı azərbaycanlılar yaşayan kəndlər indi boş qalmışdı və ermənilər oralarda məskunlaşmağa hələ tələsmirdilər. Öz növbəsində erməni kəndləri ilə “zaman və həyat özü məşğul olmuşdu”. “Azərbaycan kəndləri yandırılmış, erməni kəndləri isə kərpic-kərpic uçurdu. İnsanlar qram-qram ölürdülər. Bəzi kəndlərdə nəfəs alan diri bir canlıya rast gəlmək olmurdu - yolu keçən xoruzdan başqa” (səh. 22).
Quqarkda Bakı ermənisi ilə söhbət səhnəsi müharibə haqqında düzgün təsəvvür yaratmağa kömək edir. Bu insan tərəddüd etmir və hətta dəqiq bilir ki, erməni və azərbaycanlıları barışdırmaq cəhdləri mənasızdır. “Nə deyirsən, xalqlar barışacaq? Gecdir. Mənasızdır. Hər şey məhv oldu.” (səh. 158). Yaşanan dəhşətlər həm də müharibə qəhramanlarının sağ qalıb, ölümlə üzbəüz gəlməyindən danışan zaman da hiss olunur. “Ölüm lap yaxınımda idi, mən hətta gördüm onu”. (səh. 262). Atılan mərminin dalınca havada şüşələr uçur, müəllifin özü isə zibillə dolu çalaya yuvarlanırdı. “Mən köhnə paltarların və ayaqqabıların atıldığı bir çalada uzanmışdım və səmaya baxırdım, rayon tərəfə atılan mərmiləri sayırdım. Yanımda bir it leşi də var idi. Havada dəhşətli üfunət var idi”.
Hər şeydən çox o itkin düşməkdən qorxurdu. O ölsəydi, onun qalıqları ilə itin qalıqlarını səhv sala bilərdilər. Çox da ki, indi belə hallarda DNT testləri eləyirlər. “Mən əgər səngərdə ölsəydim, mənim meyitimi kim tapardı? Bədənimin çürüməsi haqqında fikirlər məni dəhşətə gətirirdi. Demək ki, ölünün yuyulması, kəfənlənməsi, tabuta qoyulması, basdırılması boşuna deyilmiş. O günə kimi mən bu işlərin mənasını anlamırdım, ölümdən sonra görülən bu işləri boş enerji sərfi kimi qiymətləndirirdim”.
Mən də çox vaxt özümü tabutsuz, adi torpaqda basdırıldığımı təsəvvür edirdim. Yaxşı olardı ki, məni heç basdırmazdılar. Belə düşünməyimin səbəbi bəlkə də televizordan başqa heç yerdə müharibə səhnələrini görməməyimdir. Ölən insanın nələr düşündüyü çox maraqlıdır. Görəsən, müharibədə - ölümün ani olduğu yerdə, insanın düşünməyə vaxtı olurmu? Romanın qəhramanı onun başına öləndən sonra gələnləri düşünür və qorxur. Çünki ölümündən sonra öz meyitinə heç bir kömək göstərə bilməz. Ölümdən sonra olan ən qorxulu şey insanın öz ölü bədəni ilə bağlı heç bir qərar verə bilməməsidir. Belə baxanda nə fərqi var, ölü bədənlə nə olacaq, onsuz da adam heç nə hiss eləmir. Lakin müəllifin haqqında söz açmadığı ruhun ölümdən sonrakı vəziyyətinə biganə qalmaq olmur.
Müəllifin Qarabağ müharibəsində təsvir etdikləri arasında olmayan iki qonşu millətin bir-birinə olan nifrətini xüsusi qeyt etməliyik. Əsərdə bu qeyd olunmur, lakin başqa mənbələrdən bilirik ki, bu günə kimi bu nifrət hələ də qalmaqdadır. Seymur Baycan dostcasına Bakı ermənisi ilə söhbət edir, qarşı tərəf də ona eyni mehribanlığı göstərir. Düşərgədə müəllif Ermənistandan olan Anuşla mənəvi yaxınlıq edir. Sonradan bu yaxınlıq bilinməyən səbəblərdən bitir. Bəlkə də bu uzaqlaşmanın səbəbi milli mənsubiyyət yox, bir birinə xüsiyyətcə uyğunlaşmaq idi. Müəllif özü etnik mənsubiyyəti səbəb kimi göstərir. Səbəb kimi həm də münasibətin davamında qarşı tərəfin inisiatorluğunu göstərir.
Bu mənim şəxsi fikrimdir, müəllif bunun yaxşı və ya pis olması haqda işarə etmir, heç bir fikir söyləmir. Qadınların əksinə olaraq kişilər hisslər uğrunda mübarizə aparmağı sevmirlər. "Quqark"dan sonra Anuş onu dinləməyərək hansısa erməni şəhərində otelə, onu görməyə gəlmişdi. “Anuşun düşmən ölkədən gələn oğlanla görüşməsi birmənalı olaraq çox təhlükəli idi. Ona görə də, mən ondan otelə gəlməməyi xahiş etmişdim. Anuş mənə gəlməyəcəyini söz vermişdi”. (səh. 371) Anuş azərbaycanlı ilə görüşərək otelin yanında dayanır, milliyəti erməni olan mühafizəçilər və otel işçilərindən çəkinmir və mehribanlığını gizlətmir, lakin müəllif özünu onunla soyuq aparır. Onun həmvətənləri düşmən xalqın nümayəndəsi ilə belə səmimi davranışına görə Anuşa qınaqla baxırdılar. Məhz bu fraqmentdə iki xalqın bir-birinə olan nifrəti özünü görsədir və bu nifrət hərbi səhnələrdəki təsvir olunan nifrətdən daha güclü təsir bağışlayır.
“Mühafizəçinin bayıra çıxması aramızda olan uçurumu bizə görsətdi. Bu uçurum düşmənçilik, müharibə, nifrət, əsirlər, itkin düşənlər, məlum olmayan müddətə qədər uzanmış və hər həftə pozulan atəşkəs rejimi ilə dolmuşdu”. (səh. 375). Anuş-kişi qadın münasibətlərində buraxılmamalı tipik səhvləri edir. O öz sevgilisi üçün hər şey etməyə hazırdı, sevgilisi isə əksinə, heç nə etmək istəmir və heç nə etmir. Qadının bu hərəkətləri kişilərin xoşuna gəlir, lakin əksinə olaraq, kişi üçün hər şeyi qurban verməyə hazır qadına qarşı qətiyyən sevgi hissi oyanmır və o qadına qarşı maraq azalır. Seymur heç vaxt Anuşu sevməmişdi, baxmayaraq ki, telefonda ona bir dəfə sevgi etirafı etmişdi. Bu etirafı telefondakı xırıltı səsindən Anuş eşitməmişdi. Sonunda olmayan sevgini heç cürə büruzə verə bilməmişdi. Mövcud olmayanın təsviri mümkün deyil.
Seymur Baycanın travması
2 hissə
Anuşun təkcə müharibəylə deyil, romanın kökü olan qadın söhbətləri ilə sıx əlaqəsi var. Romanda onların sayı baş gicəlləndirir. Onların çoxu ilə qəhrəmanın intim yaxınlığı olur. Anuşla belə bir yaxınlıq təsvir olunmur və ya müəllif təsvir etmək istəmir. Qadınlarla ayrılıqların səbəbləri çox vaxt aydın olmur. Qazaxstandakı Qalya ilə 40 gün yaşadıqdan sonra bir daha görüşmür. Baxmayaraq ki, onlar arasında ayrılığa səbəb olacaq bir şey yaşanmayıb. Belə təəssürat yaranır ki, Qalyanın yanında Seymur rahatdır, lakin onların ayrılma səbəbini tapmaq olduqca çətindir.
Bu romanda elə münasibətlər də təsvir olunur ki, insanların bir yerdə olmamasının səbəbləri açıq- aydın yazılır. Müəllif yenə də Qazaxstanda özbək bir qızla tanış olur. “O çox yaxşı qız idi, mehriban və ehtiraslı. Lakin o qədər də gözəl deyildi” (səh. 176). Onun çox danışması, ev işlərini görməməsi və çox içməsi Seymurun xoşuna gəlmirdi. Bizim qəhraman çoxdanışan qadınları sevmir. Başqa bir münasibətdə onu rəfiqəsinin telefonla çox danışması əsəbləşdirir. Romanda müəllif qadınlarda ancaq sevmədiyi xüsusiyyətləri deyil, həm də onu cəlb edən detallarıda xırdalayır.
Əlbətdə ki, ilk növbədə xarici görünüşdür, sinənin böyük olması isə əsas şərtdir. Quqarkda onun diqqətini "dik məməli" müəllimə cəlb etmişdi (səh 35). “Mən Anuşla ədəbiyyat haqqında danışanda “utanmazca” düz gözümün qabağında olan sinəyə baxırdım. Yazıçı və kitabların adını xatırlamağa çalışırdım” (səh. 42). Burda düşərgədə o bir fransız qadınla da tanış olur, onun da “qəşəng, böyük sinəsi vardı”. Köynəyi bir az şəffaf idi və çiyininə atdığı yay şərfı hərdən açılır və yarım açıq sinəsi hiss olunurdu. O öz şarfını düzəldənə kimi, mən hərisliklə onun sinəsinə baxır və çantamdakı “Qırmızı kamikadze”ni düşünürdüm” (səh. 122).
Göründüyü kimi, müəllif qadınlarda yalnız bədən quruluşuna fikir verir, üz cizgiləri oxucu üçün naməlum qalır. Bu da kişilərə xas olan keyfiyyətdir-əvvəl qadının bədən quruluşuna baxırlar sonra üzünə. Gözəlliyin ümümi qiymətləndirilməsində bədən quruluşu üz cizgilərindən daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin müəllif qadın tanışlarının xarici görünüşdən savayı daxili keyfiyyətlərini də vurğulayır. Onun Anuşda bəyəndiyi keyfiyyət Anuşun çoxlu kitab oxuması, lakin bununla öyünməməsidir. Qadın kişidən ağıllı görünməməlidir, kişidən az kitab oxumalıdır, həm də çox sadəlöhv də olmamalıdır. Ədəbiyyat onları birləşdirdi, bu da o deməkdir ki, kişilər qadını sevərkən onların təkcə xarici görünüşünə deyil, həm də ruhi yaxınlığına diqqət edirlər.
Müharibənin çox vaxt qadınla assosiasiya olunmasına baxmayaraq, qadın gözəlliyini təsvir etmək daha asandır. Müharibə olan yerdə mütləq bir qadın peyda olmalı və ya bir sevgi macərası yaşanmalıdır. Lakin burda heç kim ağılını itirərək sona kimi sevmir və bu da müharibənin daha bir faciəvi simasını göstərir.
Təsvir etmənin çətinliyi və elə müharibənin özü travma ilə əlaqəlidir. Travmanın isə qələmə alınması demək olar ki, mümkün deyil. Humanitar elmlər sahəsində travma ilə bağlı araşdırmaçılardan ən məşhuru Dominik La Kapra sayılır. O travmadan sonra keçən vaxt haqqında yazır: “Alınan psixoloji travmadan sonra keçmişdə yaşanan xatirələr və fantaziyalar insanı təsir altında saxlayıb, ələ ala bilir”. Polşada travma haqqında daha bir fikir məşhur qərb filosofu Aqata Belik-Robsona aiddir. O bu halı “yaşanmayan indiki hal, indiki halın yaşanmaması” adlandırır.
Bizim qəhramanımız keçmişin cəngindədir. O xatirələr okeanında boğulur. Öz beynindən təkcə müharibəyə aid yox, Quqarka qədər həyatında yaşanmış Rusiya, Qazaxstan, müxtəlif oxunmuş romanlar, uşaqlıq illərinin hissələrini çıxardır. Bəzən humanitar elmlərlə tibb parallellik təşkil edir. Tibbdə travma anlayışının mənası daha asan və olduqca sadədir. Alimlər çoxdan belə bir qənaətə gəliblər ki, eyni mənzərə ilə Holokostdan xilas olunan, zorlanma qurbanı, təbii fəlakətlə qarşılaşan, müharibə iştirakçısı olan insanlarda qarşılaşmaq olar. Hazırda “stressor” (travma) həyat itkisi ilə birbaşa qarşılaşma, hər hansı fiziki yaralanma, özünün və ya başqasının toxunulmaz olanına toxunulması, zərbə vurulması kimi müəyyən olunur.
Bu o deməkdir ki, Seymurun yaralanmayıb sağ qalmasına baxmayaraq, onun zibil dolu çalada uzanması travmanın yaranmasına kifayət etmişdir. Qanı axan yaralı əsgərləri görməsi də qəhrəman üçün travma səbəbi sayıla bilər. Ümumilikdə travmanın heç bir ədəbi sözlə ifadə olunması mümkün deyil. Onların xatırlanması “qeyri-verbal yaddaşın bir hissəsi” kimi qəbul olunur. Travmalar romanda Seymurdan asılı olmayaraq peyda olur və o xatirələr burulğanında sanki özüylə danışır. Roman haqqında çıxardığım qərarı təsdiqləmək və ümümi nəticə çıxarmaq üçün alınmış travma haqqında aşağıdakı hissəni sitat gətirmək istərdim:
“Yaşadıqlarımın sözlə ifadə olunması özlüyündə çox əzabvericidir. Mən məcbur oluram yenidən hər şeyi xatırlayım, yaşananları ikinci dəfə yenidən yaşayım. Kaş, içimdə kök salmış xatirələri kağız üzərinə köçürə biləydim. Bunun üçün mənim nə gücüm kifayət edir, nə də istedadım. Yaşanmışların ağırlığı məni sıxır və məhv edir. Hiss eləyirəm ki, yazılar solğun və cansız alınır”. (səh. 286)
İzabella Slivinskaya (Izabella Śliwińska)
Yagellonsk Universiteti, doktorant (Krakov)
Meydan Tv
