Ön Söz

Bu kitabı “İnsan özü üçün” adlı əxlaq psixologiyası tədqiqatının davamı saymaq olar. Etika ilə din bir-birinə sıx bağlıdır, onların arasında müəyyən kəsişmələr var. Lakin bu kitabda diqqəti etikaya yox, dinə yönəltmişəm. 
Aşağıda oxuyacağınız fəsillərdəki baxışlar, hamı tərəfindən qəbul edilmiş “psixoanaliz” anlayışına qətiyyən uyğun gəlmir. Elə psixoanalitiklər var — işlərində din istifadə edir, elələri də var — dinə olan marağı həll edilməmiş emosional münaqişələrin simptomu sayır. Mənim mövqeyim isə üçüncü qrup psixoanalitiklərə daha çox xasdır.
Mətndə birbaşa nəzərə aldığım çoxsaylı qeydlərindən əlavə, ən əsası — inkişafıma, və, deməli, dinə olan baxışlarıma öz araştırmaçı və iti zəkasının böyük təsirinə görə həyat yoldaşıma borclu olduğumu və minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.

E.F.

PROBLEM

İnsan, özünün ən dərin, ən vacib ümüdlərinə bugün olduğu qədər hələ heçvaxt belə yaxınlaşmamışdı. Elmi kəşflərimiz və texniki nailiyyətlərimiz bütün acların qarınlarını doyurmağa doğru irəliləyir. Bəşəriyyət, ayrıseçkiliyi tamamən yenməyə və bir bütöv olmağa yaxınlaşır. İnsanın intellektual imkanlarının açılmasına, cəmiyyətin şüurlu təşkilinə və gücünün cəmləşdirilməsinə min illər sərf edildi. İnsan, öz qanunları və öz taleyi olan yeni bir dünya yaratdı. Arxaya çönüb öz yaratdığına baxanda “bu həqiqətən də yaxşıdır” deyə bilər. 

Bəs o özü haqda nə deyə bilər? Bəşər övladı digər arzusunun gerçəkləşməsinə — insanın özünün kamilləşməsinə — yaxınlaşa bildimi? Başqasını özü kimi sevən, ədalətli, dürüst, mayasındakı ilahiləşmə potensialını həyata keçirən o insan öz kamilləşməsinə yaxınlaşa bildimi?
Bu sualı verməkdən də çəkinirəm — cavab gün kimi aydındır. Möcüzəvi əşyalar yaratmışıq, özümüzü isə bu əşyalara sərf etdiyimiz nəhəng zəhmətlərə layiq məxluq edə bilməmişik. Həyatımızda qardaşlıq, xoşbəxtlik, məmnunluq yoxdur; bu — mənəvi xaos və dəliliyə yaxın bir qatma-qarışıqlıqdır — özü də orta əsrlər isteriyasına yox, şizofreniyaya daha çox yaxındır — daxili reallıq ilə əlaqə itir, fikir isə affektdən ayrılır.

Səhər və axşam qazetlərinin verdiyi bəzi xəbərlərə göz ataq. Quraqlıqlarla bağlı kilsələrdə yağış duaları oxunur; eyni vaxtda yağışı kimyəvi yollarla yağdırmağa çalışırlar. Artıq bir ildən çoxdur uçan boşqablar haqda xəbər verirlər: biriləri deyir — uçan boşqablar mövcud deyil, digərləri onların real olmasını, bizim və ya xarici ölkələrin ən yeni silahı olmasını söyləyir; üçüncülər tam ciddi-cəhdlə bu maşınların yadplanetlilər tərəfindən göndərildiklərini iddia edir. Elə hey deyirlər: Amerikanın qarşısında bugünkütək — iyirminci əsrin ortalarındakıtək — belə parlaq gələcək hələ açılmamışdı; ancaq elə o səhifədəcə müharibənin mümkün olub-olmaması müzakirəsi, atom bombasının planeti məhv edib-etməyəcəyinə dair də alimlərin mübahisəsi verilib. 

Adamlar gedib kilsələrdə sevgidən, mərhəmətdən moizələr dinləyir; sonra elə o həmin adamlar da mallarını alıcının almağa gücü çatmayacağı qiymətə satmasına dair bircə an belə içində şübhə hiss etsə, özlərini səfeh ya da səfehdən də betər hesab edərlər. Bazargünü məktəblərində uşaqlara dürüstlüyün, birsifətliliyin, ruha qayğı göstərmənin həyatın ən əsas istiqamətləri olması öyrədilir. Eyni zamanda da “həyat öyrədir” ki, bu prinsiplərə riayət etmə bizi ən yaxşı halda əsassız xəyalpərəstələrə çevirir. Kommunikasiya sahəsində nəşriyyatlar, radio, televiziya kimi inanılmaz imkanlarımız var; bizə isə hər gün hətta uşaq ağlına belə təhqiredici görünən — o uşaq ağlı həmin qidayla bəslənilməsəydi — mənasızlıq yedizdirirlər. Həyat tərzimizin bizi xoşbəxt etdiyi bəyan edilir. Lakin bugün xoşbəxt olanların sayı çoxdurmu? Bu yaxınlarda “Layf” jurnalında bir şəkil verilmişdi: küçənin küncündə bir neçə nəfər yaşıl işığı gözləyir. Həm heyrət, həm dəhşət — lakin bu səs-küydən qulaqları tutulmuş və hürkmüş insanlar fəlakətin şahidləri deyil, onlar öz işlərinin arxasıca gedən adi şəhər sakinləridir.

Özümüzü xoşbəxt olduğumuza inandırırıq; uşaqlara indiki nəslimizin bizdən öncəki nəsillərdən daha mütərəqqi olduğunu öyrədirik. Gec-tez heçbir arzu-istəyimizin gerçəkləşməmiş qalmayacağını, heçbir şeyin qeyri-mümkün olmayacağını öyrədirik. Başverən hadisələr, görünür, gecə-gündüz beynimizə yeridilən bu inamı təsdiqləyir. 
Bəs hara getməli, nə üçün yaşamalı olduqlarını deyən o səsi uşaqlarımız eşidəcəkmi? Bütün insani varlıqlar kimi, onlar da həyatın bir mənası olduğunu hansısa yolla hiss edir — lakin bu məna nədən ibarətdir? Bu məna, addımbaşı rastlaşdığımız təzadlarda, ikiüzlülükdə, yekəxana mütilikdə olmaz axı. Onlar xoşbəxtliyə, həqiqətə, ədalətə, sevgiyə, sadiqliyə can atır; ancaq onların suallarına cavab verə bilirikmi?

Biz də uşaqlartək köməksizik. Belə sualın hətta mövcudluğunu unutmuşuq deyə, cavabını bilmirik. Yalandan özümüzü elə göstəririk, guya həyatımızın güvənli bir təməli var, bizi qarabaqara izləyən nigarançılığa, rahatsızlığa, çaşbaşlığa baş qoşmuruq.
Biriləri üçün çıxış yolu — dinə qayıdışdır: inanmaq üçün yox — dözülməz şübhədən yaxa qurtarmaq üçün; onların bu qərarı möminlik naminə yox, təhlükəsizlik xatirinədir. İnsan qəlbini tədqiqatçısı — kilsə yox — müasir vəziyyəti araşdıran alim, bu addımda əsəb pozuntusu simptomlarını görür.

Çıxış yolunu ənənəvi dinə qayıdışda tapmağa çalışanlara kilsəçilərin bu fikirləri təsir edir: biz iki şeydən birini — ya dini, ya da — yalnız instinktiv tələbatlarımızı və maddi komfortumuzu təmin etmə qayğıları ilə məşğul olan həyat tərzini seçməliyik. Kilsəçilərə görə, tanrıya inanmırıqsa, ruha inanmaq, ruhun tələblərinə inanmağımıza da nə səbəb qalır, nə də haqqımız çatır. Belə çıxır ki, ruh ilə peşəkarcasına yalnız keşişlər məşğul olur, yalnız onlar məhəbbət, həqiqət, ədalət ideallarının adından danışır.
Bu isə həmişə belə olmamışdı. Düzdür, bəzi mədəniyyətlərdə, deyək — Misirdə — din xadimləri gerçəkdən də “ruhun təbibi” idilər, Yunanıstan kimi digər mədəniyyətlərdə isə bu işi, hər halda qismən, filosoflar yerinə yetirirdi. Sokrat, Platon, Aristotel insan xöşbəxtliyinin, insan ruhunun qayğısına qaldıqlarında müqəddəs kitablara yox, idrakın möhtərəmliyinə söykənirdilər. Onlar insanı özündəməqsəd və tədqiqat üçün ən önəmli predmet sayırdılar. Onların fəlsəfə və etika üzrə traktatlarında eyni zamanda psixoloji məsələlər də araşdırılırdı. Antik ənənə İntibah dövründə davam etdirilmişdi, səciyyəvi olan da — adında psychologia sözü işlənən ilk kitabda “Hoc est de Perfectione Hominis” (“Bu — insan kamilliyi haqdadır”) adlı başlıq vardı. Aydınlanma dövründə bu ənənə öz zirvəsinə çatdı. İdraka inanan aydınlanma filosofları bəyan edirdi: insan həm siyasət, həm də xurafat və cahillik buxovlarından azad olmalıdır. Onlar illüziyaları yaradan mövcudluğun şərtlərini məhv etməyə çağırırdı, psixoloji tədqiqatları isə insan xoşbəxtliyi amillərinin aşkarlanmasına yönəlmişdi. Onlara görə, xoşbəxtliyin şərti — insanın daxili azadlığıdır; yalnız bu vaxt onun ruhu sağlam ola bilər. Lakin sonralar Aydınlanma rasionalizminin xasiyyəti kəskin şəkildə dəyişdi. Maddi rifah və təbiəti ram etmə uğurlarından məst olmuş insan övladı həyatda da, nəzəri tədqiqatlarda da özünü ilkin qayğı obyekti saymaqdan əl çəkdi. Həqiqəti aşkarlama və hadisələrin mahiyyətinə keçmə vasitəsi olan idrak öz yerini intellektə, ağıla — əşyalarla və insanlarla manipulyasiya edən sadə alətə verdi. İdrakın insan davranışının norma və ideallarını təyinatlandırması bacarığına inam yox oldu. 

İntellektual və emosional mühitin bu dəyişilməsi, bir elm olaraq psixologiyanın inkişafında dərin iz buraxdı. Niçşe və Kyerkeqor kimi istisna fiqurları nəzərə almasaq, xoşbəxtlik və xeyirhaqlığa nail olmağa yönələn ruh tədqiqatçısı — psixologiya — qeyb oldu. Çəki ölçmə kimi laborator metodları olan təbii elmləri yamsılayan akademik psixologiya, ruhdan savayı hər şey ilə məşğul oldu. O, insanı laboratoriyada tədqiq edərək, vicdanın, dəyər anlayışlarının, xeyir və şərin psixologiya problematikası sərhədlərini aşan metafiziki anlayışlar olduğunu bəyan etdi, daha çox qəbul edilmiş ”elmi metoda” uyğun kiçik məsələlərlə başını qatdı; o, vaciblərdən də vacib insan problemlərini araşdırmaq üçün ortaya heçbir yeni metod çıxarmadı. Bu yolla psixologiya, elm kimi özünün əsas predmetini – ruhu – əldən verdi; o, “mexanizmlərlə”, reaksiyaların formalaşdırılmasıyla, instinktlərlə məşğul olmağa başladı, insan üçün ən özəl fenomenlərdən isə – sevgidən, idrakdan, vicdandan, dəyərlərdən yan keçirdi. “Psixika” və ya “şüur” sözlərini yox, “ruh” sözünü işlədirəm, çünki bu ali insan qüvvələri ilə məhz ruh assosiasiya edilir.

Sonra Aydınlanma dövrünün son böyük rasionalizm nümayəndəsi və Aydınlanmanın məhdudluğunu göstərmiş Freyd peyda oldu. O, özündə cəsarət tapıb təmiz intellektin zəfər nəğmələrini yarıda kəsdi. Freyd göstərdi ki, insanın ən dəyərli, ən insani xüsusiyyətlərindən olan idrakın özü də ehtirasların mənfi təsirinə məruz qala bilər, idrakın azad olmasını və normal çalışmasını ancaq bu ehtirasların dərk edilməsi təmin edə bilər. Freyd, insan idrakının gücünü də, zəifliyini də göstərib, “Həqiqət sizi azad edəcək” sözlərini yeni müalicə üsulunun rəhbər prinsipi etdi.

Öncə Freyd, xəstəliyin bəzi formaları və onların müalicəsi yollarıyla məşğul olduğunu düşünürdü. Tədricən o, tibb sərhədlərini çoxdan aşdığını dərk etdi. Freyd anladı ki, yenidən gündəmə gətirilən psixologiya ənənəsi — insan ruhu haqda elm — həyat adlı sənətin və xoşbəxtliyə çatmanın nəzəri əsasıdır.
Freydin metodu — psixoanaliz — ruhun ən incə və intim tədqiqatını mümkün etdi. Analitikin “laboratoriyası” cihazlarla təmin edilmir, o, öz kəşflərinin çəkisini çəkə və öncədən hesablaya bilmir, lakin onun yuxu, fantaziya və asossiasiyalardan keçib gizli arzu-istəklərə və xəstənin nigarançılıqlarına daxil ola bilmə qabiliyyəti var. Yalnız müşahidəyə, idraka və yaşadığı həyəcanlara söykənərək, o, öz “laboratoriyasında” bunları aşkar edir: 1) əxlaqi problemlərə müraciət etmədən ruhi xəstəliyi anlamaq mümkün deyil; 2) xəstələnmə səbəbi — ruhun tələblərinə əhəmiyyət verilməməsindədir. Analitik olan bir kəs nə teoloqdur, nə də filosofdur, bu sahələr üzrə mütəxəssis olduğuna da iddia etmir; lakin ruh təbibi qismində psixoanalitik də fəlsəfə və teologiyanın uğraşdığı məsələlərlə — insan ruhu və onun müalicəsi ilə məşğuldur.
Psixoanalitikin vəzifəsi müəyyənləşdiyində, hal-hazırda ruhun tədqiqi ilə peşəkarcasına iki qrupun — keşişlərin və psixoanalitiklərin məşğul olduğu aşkarlanır. Bunların bir-birinə münasibəti necədir? Psixoanalitik keşişin yerini tutmağa iddialıdırmı, aralarındakı düşmənçilik də qaçılmazdırmı? Yoxsa onlar bir-birini tamamlayan, bir-birinə nəzəri və praktiki kömək göstərən müttəfiqlərdir?

Birinci baxış həm psixoanalitiklər, həm də kilsə nümayəndələri tərəfindən dilə gətirilib. Freydin “Bir illüziyanın gələcəyi” və Şinin “Ruhun hüzuru” əsərləri müxalifətçilik məqamını vurğulayır, K.Yunq və Ravvi Libmanın əsərlərinə psixoanaliz ilə dini barışdırmaq cəhdləri xasdır. Bir çox keşişin psixoanalizi öyrənməsi faktı, psixoanaliz ilə dinin ittifaqı ideyasının onların praktiki fəaliyyət sahəsinə necə dərin nüfuz etdiyini göstərir. 
Din və psixoanaliz münasibətləri problemlərini müzakirə etməyə başlayarkən göstərmək istəyirəm: “barışmaz ziddiyyət — ya da maraqların eyniliyi” alternativi yalan alternativdir; məsələnin incəliklərinədək və tərəfsiz müzakirəsinin bəlli etdiyi budur: din ilə psixoanaliz arasındakı münasibət o qədər mürəkkəbdir ki, onu sadə və rahat alternativ çərçivəsinə soxmaq olduqca çətindir. 

Dini görüşləri qəbul etmiriksə, ruh haqda qayğılardan əl çəkməliyik kimi düşüncələr yanlışdır. Psixoanalitikin borcu — dinin arxasında da, qeyri-dini simvolistik sistemlər arxasında da gizlənən insan reallığını öyrənməkdir. Psixoanalitikə görə, məsələ — insanın dinə və tanrıya olan inamına qayıdıb-qayıtmayacağında deyil, insanın sevgi içində yaşayıb-yaşamamasında və həqiqət meyyarı ilə düşünüb-düşünməməsindədir. Bu belədirsə, insanın istifadə etdiyi simvolik sistemlər ikinci dərəcəlidir. Yox, belə deyilsə — onda onlar tamamən mənasızdır.

Ardı var

Tərcümə: İlahə Ucaruh
Kultura.az