Qəfəsdə aslan

Olduqca fərqli, fərqli olduğuna görə də bənzər ölkələr — Finlandiya və Estoniya — arasında böyümüşəm. Hər iki ölkənin ədəbiyyatı milli oyanış dövründə doğulubdur. Fincə və estonca o zaman yazılan ədəbiyyat, milli özünüdərk baxımından önəmli idi. Hər iki ölkənin ziyalıları təhsillərini öz ana dilində deyil, başqa dildə almışdılar: Finlandiyada — isveçcə, Estoniyada — baltik almanlardan ibarət yuxarı təbəqə — almanca. Fin və eston dilləri sadə xalq və kəndli dili idi deyə, onların ədəbiyyata uyğun olması şübhə doğururdu. Hər iki ölkə Rusiyaya tabe idi.
Milli eposlarımızda ortaq məqamlar var, onlar eyni vaxtda nəşr edilib və şifahi ənənəyə əsaslanırlar. Finlandiyada Elias Lönnrotun yazdığı “Kalevala” dastanı 1835-ci ildə işıq üzü gördü. “Kalevala”, Lönnrotun Kareliya ozanlarından topladığı materiallara əsaslanır. Estoniyada Fredrix Robert Faehlmannın təməl işi üzərində sonralar Fredrix Kreutzwaldın yaratdığı “Kalevipoeq” eposu üzə çıxmışdı.
Şifahi ənənənin kitablaşması önəmli dönəm idi, bu — milli kimliyin təməl daşı idi. O zaman fin və estonlar dövləti olmayan xalqlar idi, lakin onlar mədəniyyətsiz və tarixsiz deyildilər. Bizim öz dilimiz və böyük milli hadisələrimiz olmuş, yeni doğulan ədəbiyyatda da özünü göstərmişdi. Tarixi və böyük hadisələri yazılmış xalqlar, tarixi və önəmli hadisələri yazılmamış xalqlardan həmişə daha yaşlıdır. Bu, o vaxt aydın dərk edildi. Uzun çəkmədi, 1917-ci ildə Finlandiya, 1918-ci ildə də Estoniya müstəqilləşdi.
Müstəqil dövlətləri olan bu iki fin və eston dilləri nadir fin-uqor dillərinə aiddir. Müstəqilliksiz nə ədəbiyyatımız, nə də bir çox başqa fin-uqor xalqlarındakı kimi, dilimizin gələcəyi olacaqdı. Bu dil qrupunda 20 dil var, bu dildə danışanların sayı 23 milyona çatır. Yalnız fin, eston və macar dilləri və ədəbiyyatlarının vəziyyəti yaxşıdır, öz dövlətlərində mövcuddurlar. Yerdə qalan digər fin-uqorların, demək olar, hamısı Rusiyada yaşayır. Rusiya isə yerli xalqların hüquqlarına elə də cəsarətli yanaşmır. Bu dillərin bir çoxu ölmüş və ya ölmək təhlükəsindədir. Fin-uqor dilləri, bir çox digər yerli xalq dilləri kimi, hər zaman sömürgəçilik təhdidi altında olmuşlar. Xalqları birləşdirən amil — tarixi təcrübələrdir. Bizim təcrübələr — təhdidolma təcrübələridir.
Finlandiya və Estoniya arasındakı ədəbi fərqlər — müstəqilliyindən sonra Estoniyanın üç işğala məruz qalmasında, Finlandiyanın isə müstəqilliyini saxlamasında özünü biruzə verir. Bu fərq — milli yaddaşımızın ədəbiyyatımızda necə əks etdirilməsində, yaxın tariximizin önəmli dönəmlərinin, eləcə də milli travmalarımızın necə dəyərləndirilməsində özünü göstərir. Hər halda, ümumi olan odur ki, siyasi səbəblərə görə ictimai analizi mümkün olmayan məsələləri götür-qoy eləmək məkanımız — ədəbiyyatımızdır. Bu vəziyyət — xalqın yaşam şərtidir.

Finlandiyanın ədəbiyyat tarixində Rusiya

Tez-tez sual verilir: Rusiya imperiyasına aid məsələlərdən niyə belə çox yazıram, yazdıqlarım da niyə həmişə Estoniyanın sovetlər tərəfindən işğalı ilə bağlıdır? Mən bunu Finlandiyanın ənənəsinə də bağlayıram. Finlandiyada tarixi romanlar sevilir. Onların əksəriyyəti Finlandiya tarixinə aiddir. Burada Rusiyanın da daimi təsiri var. Milli nağılımız da, Sakari Topeliusun yazdığı “Qayınağacı və ulduz”u da Rusiyaya bağlıdır. 1893-ci ildə çıxmış bu nağılda, doğma ev həsrətindən, Finlandiyadan oğurlanıb Rusiyaya qaçırılmış uşaqlardan danışılır. Uşaqlar, evlərinin həyətindəki qayınağacını, budaqlarında səhərlər quşların oxumasını, axşamlar isə budaqlarının arasından ulduzun parıldamasını yada salardılar. Uşaqlar evlərinə qayıtmağa çalışır, bir il yol gedəndən sonra balaca quşcuğazın bələdçiliyi ilə gəlib evlərinə çatırlar. Bu nağıl, Topeliusun qohumlarının başına gəlmiş hadisələrə əsaslanmışdı. 1713-1721-ci illərdə rusların Finlandiya işğalı böyük kinə səbəb olmuşdu. Sakari Topeliusun atasının babası Kristofer Topelius böyük kin zamanı, 1714-ci ildə, anası ilə qaçıb bir sığınacaqda gizlənmişdi. Buna baxmayaraq, kazaklar oğlan uşağını anadan zorla alıb Rusiyaya qul etməyə aparmışdılar. İllər sonra oğlan qaçmışdı, hər zaman günəşin qürub tərəfinə doğru addımlayaraq gəlib cənubi Finlandiyaya çıxmışdı. Finlandiyadan Stokholma keçməyə çalışanda, təsadüfən öz anasına rast gəlmişdi.
Finlandiya ədəbiyyatında böyük kin dövrünün başqa bir izi də — Finlandiyanın ilk tarixi romanıdır. Rus işğalı və onun nəticələri haqda yazıçı Fredrika Runeberq “Katarina Boyye xanım və qızı” adlı roman yazdı. Böyük kin illərini əks etdirən bu əsər 1858-ci ildə işıq üzü gördü. 
Fredrika Runeberqin həyat yoldaşı, xalq şairimiz Lüdviq Runeberq də tariximizi ədəbiyyata daşımaqda maraqlı idi. O, “Vənrikki Stoolin hekayələri” poemasını yaradır. Şeirin birinci hissəsi 1848-ci ildə, ikinci hissəsi isə 1860-ci ildə nəşr edildi. Şeir, Finlandiyanın o zamankı yaxın tarixindən, Finlandiyanın müharibəsindən — İsveçin Rusiyaya qarşı bəhrəsiz müdafiə savaşından bəhs edir. Poemanın ilk şeiri “Maamme” (“Ölkəmiz” - İ.U.) Finlandiyanın milli himnidir. Bu əsər Finlandiya ədəbiyyatında mərkəzi yeri olan və ən çox oxunulan əsərlərdən biridir.
Əsər, müharibə şəraitində olan Finlandiyanın Rusiyaya birləşdirilməsinə fin məmurları və zadəganlarının razılaşmağa hazır olduqlarından bəhs edir. L.Runeberqin fikrincə, buna əks olaraq, fin xalqı siyasi rəhbərlikdən qat-qat daha vətənpərvərdir. Kitab senzuraya məruz qalır, lakin Runeberq kitabını öz hesabına nəşr etdirməyə müvəffəq olur. Bundan sonra su qaba girmiş olur. Kitab milli oyanış çağında üzə çıxıb sürətlə satılır. Kitab, Qış savaşı zamanı İncil və hava təhlükəsindən müdafiə haqda broşurlar qədər satılmışdı. Bu günədək də Finlandiyada ən çox satılan kitab sayılmaqdadır.
İncəsənət adamlarımız üçün Kareliya daima önəmli bölgə olmaqdadır, çünki Kaleva lirikasının əksər hissəsini Lönnrot məhz oradan toplamışdı. Kareliya musiqisi, rəsm və söz sənəti ta qədimdən tanınmışdır. Lakin Paris sülh müqaviləsinə əsasən Finlandiya Kareliyanı itirəndən – Sovet İttifaqına uduzandan sonra, fin ədəbiyyatında yeni janr — mühacirət ədəbiyyatı — yaranır. Kareliyadan Finlandiyaya yarım milyon fin vətəndaşı qaçır. Eyni zamanda Finlandiya Sovetlərə boyun əyməyə, tabe olmağa məcbur olur. Mühacir qadın yazarlar öz əsərlərində güclü Kareliya yaradır. Finlandiyanın boyunəymə dövrünün tənqidçiləri bununla razı olmasalar da, oxucular mühacirət ədəbiyyatını sevdi. Örnəyin, mühacirlik haqda yazmış Laila Hirvisarinin tarixi romanları beş milyonluq Finlandiyada dörd milyondan artıq satılıbdır. İtirilmiş Kareliya Finlandiya ədəbiyyatının əbədiyyən bir parçası olaraq qaldı. Kareliya haqda ictimai müzakirələrin çətin dönəmlərində, tariximizin bu ağrılı-acılı nöqtəsini yalnız ədəbiyyatla ovutmuşuq. 
Finlandiya ədəbiyyatında bu və ya digər yöndə Rusiya ilə bağlı hekayələr elə çoxdur ki, səbəbləri indi heçkəsdə sual doğurmur. Bu məsələlərdən və tariximizdən yazmaq üçün vaxtımız çox olmuşdur. Bunun üçün öz qayda-qanunlarımız var. Rusiya haqda geniş ictimai söhbətlər gedib həmişə siyasətə çıxsa da, tarixi romanlar öz populyarlığını saxlamaqdadırlar. Bunun səbəbi də öz-özlüyündə aydındır. Müqayisə üçün ən çox satılan tərcümə kitablarının siyahısına baxaq: əksəriyyəti beynəlxalq rəğbət qazanmış detektiv əsərlərdir, bu siyahıda tarixi romanlar olduqca azdır. Finlandiyada tərcümə edilmiş kitablar öz yazarlarımızın kitablarından daha az satılır. Başqa şimal dövlətləri ilə müqayisədə yazarlarımızın ən çox satılan kitabları siyahısında detektiv romanlar azlıq təşkil edir.

Rusiya haqda Finlandiyada necə danışmalı

İndiyədək işıq üzü görmüş romanlarımdan üçü Estoniyanın yaxın tarixi və işğal illərinə aiddir. İldən-ilə mənə ünvanlanan sualların əksəriyyəti dəyişməz qalır: niyə Estoniyanın yaxın tarixindən yazırsan? Sanki bunun üçün nəsə xüsusi bir səbəb olmalıdır. Finlandiyada ilk romanım çıxandan sonra, 2000-ci illərin əvvəllərində, bu sual çox verilirdi, xaricdə isə sual yenə də verilməkdədir. Hərdən belə mövqe ilə də rastlanıram: Estoniyanın yaxın tarixi haqda yazmaq — Rusiyanın əleyhinə yazmaq deməkdir. 2003-cü ildə ilk romanım çıxanda, Finlandiyada da bəzi jurnalistlər kitabımın sovetlərə qarşı yazılıb-yazılmadığını düşünürdülər. Burada boyunəymə hadisəsinin örnəyi ilə rastlaşırıq. 
Boyunəymə — daha güclü dövlətin zəif dövlətin daxili işlərinə qarışması deməkdir. Bu hal, Sovet ittifaqının rəsmi dağılmasıyla Finlandiya üçün bitdi. Boyunəymə məsələsi senzurada özünü biruzə verirdi, ictimai siyasətimizə, qazetlərə, hansı filmləri göstərməyimizə təsir edirdi. Təhsil nazirliyi də məktəblərdə Sovet ittifaqına qarşı hər hansısa bir mənfi mövzunun, xüsusilə də tarix dərsliklərində, söylənilməsinin qarşısını alırdı. Sovet ittifaqını yaxşı qələmə vermək üçün məktəblilərə dəyişdirilmiş məlumatlar verilirdi, məsələn: kənd təsərrüfatının kolxozlaşdırlması sovetlərdə guya tamamilə könüllü keçirilirdi; Praqa baharı hadisələri hakimiyyətin qeyri-qanuni yolla devrilməsi təhlükəsi səbəbindən baş vermişdi; Sovet ittifaqının dövlət qurumunun fəaliyyəti yaxşıdır və heç bir sosial problemləri yoxdur. Və ya: Baltik dövlətlərini Qızıl ordu alman işğalından azad etdi və onlar “yeni dövlətlər kimi Sovet ittifaqına qoşuldular”. 
Ona görə də qəribə deyil ki, Estoniya haqda yaşıdlarım ilk dəfə yeniyetmə çağında, ana dili dərsində qohum dillər haqda keçəndə eşitmişdilər. İşin qəribə tərəfi odur ki, söhbət Finlandiyanın sovet işğalından öncə və bugünədək ən yaxın qonşu ölkəsindən gedir. Sovetlərin yaddaşitirmə qurğusu belə işləyirdi, qonşu ölkədə də həmçinin. 
Hər bir xalqın, hər bir dövlətin elə böyük hadisələri var ki, onlar bütün xalqın həyat təcrübəsini dərindən zədələyir, təsir edib xalqı birləşdirir. Ukrayna üçün bu — Qolodomordur (aclıqdan qırılma. - İ.U.), ermənilər üçün — qətliamdır, yəhudilər üçün Holokostdur, finlilər üçün Qış savaşıdır, Baltik millətlər üçün də sürgünlərdir.
Yazıçıların müharibəyə münasibətlərinin nə dərəcədə uyğun olub-olmamasına baxmayaraq, Finlandiyada, demək olar, savaş bitən kimi Qış savaşı haqda yazılmağa başlandı. Klassiklərimiz Vəinö Linnanın “Naməlum əsgər” romanı və Paavo Rintalanın əsərləri kitab davasını oyatdı. Lakin onlar nəşr edilən və oxunulan kitabları Finlandiyada yazırdılar. 
Stalinin ölümündən sonrakı ottepel (siyasi ilıqlıq dövrü. - İ.U.) dövründə Finlandiyada həbs düşərgələri ədəbiyyatının — finlilərin QULAQ düşərgə təcrübələri xatırələrinin də nəşrinə başlanıldı. Kitablar uğurla da satıldı. Siyasi vəziyyətin davamı olaraq senzura və özünüsenzura çərçivələri yenidən daraldı. Sovet ittifaqında olduğu kimi, bizlərdə də illər boyu senzura daima dəyişilməz qaldı.

Mühacirət ədəbiyyatı

İşğal olunmuş Estoniyada vəziyyət başqa idi. Sovet hakimiyyəti — Estoniya Respublikasına aid hər şeyin qadağası demək idi. Əzbərlədiyimiz və Finlandiyanın müstəqillik günündə həmişə oxuduğumuz “Maamme” himnini oxuduğumuz zaman Estoniyada Estoniya bayrağı, himni və bayraqdakı göy-bəyaz rənglərin birgə nümayişi, eləcə də müstəqillik bayramının keçirilməsi yasaqlandı. Finlandiyada milli tarix, Qış savaşı haqda məktəbdə oxuduğum vaxt, Estoniyada sürgünlər və işğal haqda söz açıb nəsə danışmaq yasaq idi. 
Bunun əvəzinə işğal və sürgünlər barədə mühacirətdə yazılırdı. Sovet işğalına görə yaranmış Estoniya mühacir mərkəzləri sovet işğalı ilə doğranılan, senzura ilə susdurulan Estoniya ədəbiyyatını yaşadırdılar. Estoniyadan qaçmış mədəniyyət xadimləri nəşriyyatlar, qazetlər, məktəblər təsis edir, İsveç və ya Kanadada kitablar nəşr edirdilər.
Bu kitablar, əlbəttə, Sovet Estoniyasına gəlib çıxmırdı. İsveçdə “Eesti Kiryanike Kooperativ”, mühacir ədəbiyyatından başqa digər önəmli Estoniya yazıçılarının əsərlərini də çap edirdi. Məsələn, ömrü boyu Estoniyada yaşamış Helmi Rüütlinin əsərləri İsveçdə Aili Helm ləqəbi ilə nəşr edilmişdi. Yazıçının sovet həbsxanasında yaşadıqları haqda “Kuradil ei ole varju” adlı sənədli romanını Finlandiyalı Anu Marttila parlarlarının arasında gizlədərək Tallindən Helsinkiyə, oradan da İsveçə keçirə bilmişdi.
1944-1990-ci illər arasında Estoniyadan kənarda eston dilində 75 mühacir yazıçının 267 romanı və 181 şeir toplusu, 90 yazıçının isə 151 memuarları işıq üzü görmüşdü. 
Bu kitabları oxuduğum ilk məqam yaxşı yadımdadır. Kitab biçimində və ya jurnal səhifələrində normal təsurat bağışlayan və, məsələn, işğal və sürgünlər haqda danışılan estondilli mətnlər adama möcüzə kimi gəlirdi. Bundan öncə mənim, həqiqətən də, müqayisə obyektim yox idi. Sovet Estoniyasının kitab dükanlarından eston dilində sürgünlər haqda kitab tapa bilməzdim. Sovet Estoniyasında millətin tarixi yaddaşı şifahi ənənəyə söykənirdi, biz də ona etibar edirdik.

Fərdidən ictimaiyə

Müstəqillik dövründə Estoniyada bioqrafiya bumu başlandı. Yaxın keçmişə qiymət verən memuarlar, avtobioqrafiyalar və elmi ədəbiyyat geniş vüsət aldı, fərdi təcrübələr ictimailəşdi. Müstəqillik — həm yazı dili və ictimai söz azadlığı, həm sovet senzurası və propaqandası boyunduruğundan çıxmaq demək idi. Yaxın keçmişdəki hadisələr haqda öz adınla, həm də üstüörtülü, evfeizmlərlə yox — açıq danışmaq imkanı yarandı. İşğal haqda düşündüklərini ifadə edib ürəyini boşaltmaq — sömürgəçilikdən, kolonializmdən dil vasitəsilə də qurtulmaq demək idi. Yeni dil, müstəqillik dili istifadəyə verildi. On illər boyu qadağan edilmiş ifadələr işlənməyə başlandı. Şifahi tarixi xatirələrin yazıya dönməsi – “Kalevipoeq”in yazı biçiminə düşməsinə bərabər hadisə idi. 
Estoniyada nəşr edilən bioqrafik yazılar, memuar məhsullar ən populyar ədəbiyyat janrı kimi qalmaqdadır. Tarixi romanlar bu populyarlığa çata bilmir.

1993-cü ildə Rusiya işğalçı olduğunu etiraf etdi. Sonra tədricən vəziyyət gərginləşməyə başladı. 90-cı illərdən bəri tarix — Baltik dövlətlərinə qarşı aparılan informasiya müharibəsinin mərkəzidir. Baltik dövlətləri öz tarixlərini yazmaq haqqı uğrunda indi də mübarizə aparmaq məcburiyyətindədirlər. Putinin hakimiyyətə gəlişindən sonra bu mübarizə daha da həyacanlandı. Moskva, Estoniyanın işğal olunmasını davamlı olaraq inkar edir. Müstəqillik anomal və istisna bir hal sayılır. 
Boyunəymə dövrünün ən qatı çağında finlilər Lenini müstəqilliyin zəmanəti sayırdılar. Müstəqilliyin bizə Lenin tərəfindən verildiyini sovet hakimiyyətinin yadına salırdılar. Putinin şəxsi həyat dastanı Moskvanın Estoniya kompleksini daha da bərkitdi. Putinin öz bioqrafik hekayələrində nəyin doğru olub-olmadığını bilmirik, lakin ictimaiyyətə belə deyilib: sabotajçılara qarşı aparılan mübarizə kampaniyasında iştirak etmiş NKVD işçisi — Putinin atası — Estoniyada həyata keçirdikləri əməliyyatlar zamanı estonlar tərəfindən isti qarşılanmamışdılar. Deyilənlərə görə, atası estonlardan yemək istəmiş, lənətəgəlmiş estonlar isə kişini almanlara satıblarmış. Bu hadisədə məntiqə zidd məqamlara görə, həqiqətən də baş verib-vermədiyini demək mümkün deyil. Ancaq bu söz-söhbətlər, eston xalqını onun atasının satqını kimi qələmə verir. Bu da Moskva ilə Estoniya arasındakı nifrətə əla əsas verir. Putinin yaxın çevrəsində Sovet Estoniyasında zamanını keçirmiş başqa şəxslər də vardır. Onların da başına bu kimi hadisələr gəlmiş, bu haqda geniş kütləyə məlumat da verilmiş. Dövlət adamlarının birdən-birə belə şəxsi təcrübələri ilə bölüşməsi, bu şayiələrin elə Rusiyanın öz agentlikləri tərəfindən yayıldığına şühbə yaradır. Belə hadisələr Rusiyanın Estoniyaya qarşı informasiya müharibəsinə hazırlaşmasının bir hissədir.

Putinin şəxsi miflərində NKVD qürurverici bir agentura şəbəkəsidir, Estoniya üçün isə NKVD – işgəncə təşkilatıdır.

İmtina çatışmazlığı

Sürgünlərin nə olduğunu bilən və ya heçnə bilməyən bir çox ölkələrdə kitablarım haqda çıxış etmişəm. İzah edəndən sonra hər halda insanlar söhbətin nədən getdiyini tez anlayır. Sürgünlər və Qış savaşı bəlli il tarixi, bəlli də coğrafiyası olan konkret baş vermiş hadisələrdir.
Boyunəymə dövrü — açıqlandıqca ağırlığı ilə diqqəti çəkən siyasi bir haldır. Finlandiya sərhədlərindən kənarda bu çox az tanınır, özlərinin başına gəlmədiyinə görə də buna sadəcə siyasi həll kimi baxılır. Bununla belə, Ukrayna savaşında bunu Ukrayna üçün hətta çıxış yolu kimi məsləhət edənlər də var. Bu məsləhətçilər finlərin fikrini soruşmayıblar, bu tövsiyyələr Finlandiyanın özü tərəfindən verilməyibdir. Araşdırmaçı Mika Aaltola boyunəyməyə məruz qalmış Finlandiyanı zooparkda saxlanılan aslanla müqayisə edir: görünüşündən yaxşı təsir bağışlayır, lakin onun həyat şərtləri olduqca problemlidir.
Həqiqətən, Sovet ittifaqının dağılmasından sonra Finlandiya, Rusiya ilə bağlı ictimai təşkilatların istifadəsi üçün Estoniya qədər yeni dil və termin yaradılmasını lazım bilməyibdir. Rusiyaya yönələn ictimai ritorika da ona görə hələ də boyunəymə dövründəkitək kövrəkdir. 
Estoniyada sovet gerçəkliyini əks etdirən dil və söz ifadələrinin yaradılması haqda Finlandiyada heçkəsin xəbəri yoxdur. 
Sovet zamanı Estoniyada fərdi tarixçələrin toplanılmasına milli önəm verilirdi. Bundan fərqli olaraq, Finlandiyada boyunəymə dövrünün fərdi təcrübələrinin toplanılmasına diqqət verilməmişdi. Əlbəttə, müharibə xatirələri Finladiyada dəyərləndirilir, onlar, məsələn, axşam qazetlərinə “Millət mübarizə edirdi” başlıqlı əlavələr kimi də verilir. Mübarizənin kimə qarşı aparılması isə başlıqda göstərilmir. Məsələn, “Rusiyaya qarşı döyüşəndə” başlıqlı əlavə, çox guman ki, olmur, çünki orada “Rusiya” və “qarşı” sözləri ola bilər. Boyunəymə altşüurunda Rusiyanın bu sözlərə qəzəblənəcəyi şübhəsi yarana bilər.

Bu yaxınlarda Finlandiyada seçkilər keçirildi. Köhnə boyunəymə ritorikası haqda söz düşdü. Sosial-demokrat partiyasının və Finlandiyanın ən böyük partiyasına dönmüş Keskusta (Mərkəz.- İ.U.) partiyasının sədrləri televiziyadan dedilər ki, Rusiyanı təhlükə adlandırmaq olmaz. Buna baxmayaraq, məsələn, transponderlərsiz (təyyarənin göydə harda olduğunu bəlli edən cihaz. - İ.U.) uçan rus təyyarələri təhdid edir. Finlandiyaya qarşı yönələn hibrid müharibəyə aid tədbirlər də keçirilir.
Estoniyada sovet ritorikası işlədən siyasətçiləri təsəvvür etmək çox çətindir, işlədən olsa belə, onun hardan maaş aldığı hamıya məlumdur. Finlandiyanın siyasi çevrələrində isə diqqətsizlik edib sovet propaqandası məhsulu olan ifadələr işlədirlər, sanki boyunəymə dövrü və onun zəhərli olması haqda xəbərləri yoxdur.

Dil — qərar və seçimdir

Dil — canlı vasitədir. O, müxtəlif köhnəlmiş təhqiredici söz və ya ifadələr üzündən siyasi cəhətdən qeyri-korrektdir. Məsələn, indiki zamanda kompliment demək — bərabərlik hüququnu pozan güc tətbiqi vasitəsi sayılır. Bir çox irqçi ifadələr də adi gündəlik dilimizdən çıxarılır. Hansı dili işlətməyimizi xalqlar və dillər özləri qərar verə bilir. Dil — gerçəkliyimizi formalaşdırır. Dil onu yaradır. Dil — dəyər mühitimizi formalaşdırır və nəyi təsdiq edib-etməməyimizi bildirir.

Rusiya və Sovet ittifaqı verbal gerçəkliyin yaradılmasında bacarıqlı olmuş, indi də bacarıqlıdır. Çap edilmiş sözün vəzifəsi — seçim etmək, tamamilə fiktiv bir gerçəklik yaratmaq idi. Bu qaydalarla Sovet ittifaqının tarixi də yazılırdı. Yazıçıya mütəmadi olaraq güncəlləşdirilmiş söz siyahısı çatdırılırdı. Bu siyahılarda, məsələn, Estoniya demokratik respublikasına və ya ABŞ-a aid məlumatlar üçün lazımi ifadələr, epitetlər yer alırdı. Sovet ittifaqına aid yalnız pozitiv sifətlər birləşdirilməli idi, Estoniya demokratik respublikasına və ABŞ-a qarşı isə — neqativ sifətlər. Baltik ölkələrə qarşı yürütdüyü bu cür dil müharibəsini, son zamanlar Rusiya Ukraynaya qarşı aparır. Bu yolla Rusiyanın indiki höküməti, hakimiyyətinə dəstək almaq üçün vətəndaşların təsəvvürlərində düşmən obrazı yaradır. Uzun illərin boyunəymə siyasəti, Finlandiyanın Rusiyaya düzgün qiymət vermə qabiliyyətini zəiflədibdir. Onillər boyu fin jurnalistlər, naşirlər, rəhbər və siyasətçilər Rusiyaya aid söz seçimində hansı ifadənin hansı nəticəni verəcəyini düşünüblər.

Boyunəymə dövründə Finlandiya, ictimai dil və dərsliklərdəki evfeizmlərin yardımı ilə öz insanlarının alt şüurunu elə formalaşdırırdı ki, Sovet ittifaqı haqda uyğun olmayan ifadələr işlənməsin. İctimayyət arasında bu davranış nəticələri şüurlu şəkildə, geniş miqyasda analiz və düzəliş edilmədiyində, boyunəymə hələ də gerçəkliyi yaratmaqdadır.

İctimai dilimiz hələ də alatorandır. Ədəbiyyatımız isə elə deyil, elə olmadığına görə də bu qədər önəmlidir. Ətrafdakı gerçəklik və ölkənin rəsmi mövqeyi insanın öz təcrübəsinə və ədalət anlayışına uyğun gəlmirsə, nəticə olaraq insan öz təcrübələrinin gerçəkliyinə və qanuniliyinə inanmır. Bu — milləti zəiflədir. Hər bir insanın təcrübə güzgüsünə ehtiyacı var, buna görə də öz ana dilində oxuya biləcəyi milli ədəbiyyata ehtiyacı var.

Boyun əymiş Finlandiya Sovet ittifaqının uğur tarixçəsidir. Bu, Sovet ittifaqının sərhəd qonşusu olan ölkə ilə dostluq edə bilməsini bütün aləmə göstərmək üçün bir vitrin idi. Bununla belə, ölkəmiz daima sovetlərin kontrolu altında idi. Bu proyekt uğurlu alındığı üçün, çağdaş Rusiya başqa ölkələrə də boyun əydirmək istəyir. Millətçi Aleksandr Duqinə görə, bütün Avropaya boyun əydirmək lazımdır.

Müəllifin izni ilə 
fin dilindən çevirən 
İlahə Ucaruh.

Mənbə: http://www.iltasanomat.fi/viihde/art-1430530067080.html