Yer üzündə başqalarından seçilib ayrılan çoxsaylı bir varlıq yaşayır, o, torpağın yetirdiyi məhsullarla dolanır, ancaq bu varlıqlar öz yeyəcəklərini çətinliklə əldə eləməyə yönəlik olduqlarından əllərində olan torpağı anlaşılmaz bir şəkildə bölüşüdürürlər, ona görə də, məhsul yetirən bu torpaqların yiyələri işləməyənlər olur, torpaqda işləyənlər isə ondan istədikləri kimi yararlana bilmir, onların neçə-neçə nəsilləri aclıqdan qırılırlar. Bundan başqa da, bu varlıqlar öz aralarından bir ailəni, ya da bir neçə ailəni seçib ayırırlar, sonra isə onlara bir kölə kimi boyun əyməkdən ötəri özlərinin ağıllarından və iradələrindən əl çəkir, bu seçdikləri varlıqların onların başlarına açdığı bütün alçaq oyunlara dözməyə başlayırlar. Onların seçdikləri isə bu varlıqların içində ən pisləri və kütbeyinləri olur. Ancaq onları seçən və boyun əyən varlıqlar bu seçilmişləri bəyənir, onların adını öyüb göylərə qaldırırlar. Bu varlıqlar biri-birinin anlamadığı ayrı-ayrı dillərdə danışırlar. Ancaq onlar öz aralarında anlaşılmazlıq və ayrı-seçkilik yaradan bu səbəbi aradan qaldırmaq yerinə, hər biri ayrı-ayrı dillərdə danışan topluqlara bölünürlər, sonra bu topluqlardan dövlət adlanan birliklər yaradır və bu yaratdıqları birlikləri qoruyub saxlamaq üçün özlərinə bənzər varlıqlardan minlərlə sayda  öldürür, biri-birini çapıb-talayır, aclığa və yoxsulluğa sürükləyirlər. Biri-birini daha yaxşı  əzişdirə və öldürə bilmək üçün bu varlıqlar xüsusi olaraq eyni cür, çox vaxt da bər-bəzəkli paltarlar geyinir, biri-birini daha da çox öldürə bilmək üçün çoxlu vasitələr düşünüb tapırlar və birinin buyuruqlarına sözsüz boyun əyən çoxluğa başqalarını öldürməyin daha yaxşı üsullarını öyrədirlər.    

Bununla yanaşı olaraq, bu varlıqlar yaşadıqları ömrün anlamını, dəyərini aydınlaşdırmaq istəyi ilə, özlərini və biri-birilərini belə bir şeyə inandırmağa çalışırlar: dünyada onlara bənzəyən, ancaq onların arzulayıb əldə eləyə bilmədikləri çoxlu üstünlükləri olan bir varlıq da vardır, özü də bu varlıq çox güclü və yenilməz olduğundan çoxlu qanmazlıqlar və pisliklər törədir və onlar bu, özlərinin xəyallarında uydurduqları varlığı ələ ala bilmək üçün olduqca gərəksiz üsullar düşünüb tapırlar, onu yola gətirmək üçün öz əməkləri ilə yaratdıqlarının çox böyük bir hissəsini sərf eləyirlər, baxmayaraq, onların əməkləri ilə əldə elədikləri özlərini yetərincə dolandırmağa çatmır. Onlar bu uydurmalarını öz uşaqlarına da aşılamaqdan çəkinmir, valideyinlər Tanrı adlandırdıqları bu uydurma varlıqla bağlı olan düşüncələrini öz uşaqlarına da ciddi-cəhdlə öyrədir, onun dünyanı yaratmasından, insan donuna girib dünyaya gəlməsindən, özünü insanlara qurban verib ətini onlara yedirtməsindən, sonra isə uçub göylərə getməsindən danışırlar, onlar özlüyündə belə bir kəsin, nə də ona bənzər birisinin olmadığını çox yaxşı bilsələr də, ancaq bu yalanı yaymaqdan əl çəkmirlər. Onlar danışdıqları bu yalanı təkcə uşaqlarının öyrənib təkrar eləməsi ilə yetinmirlər, habelə, bunu başqalarından da tələb eləyirlər və indiyədək, bu yalana inanmayıb onunla razılaşmayan, özlərinə bənzər, yüzminlərlə varlıqları buna görə öldürüblər və bugün də öldürməkdədirlər.

Ancaq onlar bu qanmazlıqları və pislikləri eləməklə neçə-neçə ağrı-acılara tuş gəlsələr də, bu ağrı-acıların niyəsinin bu qanmazlıqlar və pisliklər olduğunu bilsələr də, nəinki bu yaramazlıqları eləməkdən əl çəkirlər, hələ üstəlik öz aralarından bir sıra kimsələri seçir, onlara bütün bu elədiklərinə ağlabatanlıq donu geyindirməyi tapşırırlar, onların seçdiyi bu varlıqlar da gərək öz mühakimələri ilə belə bir düşüncəni doğrultsunlar: bütün bu qanmazlıqları və pislikləri eləmək gərəklidir, bunlar qaçılmazdır və onları eləməmək olmaz. Bütün bu, qarmaqarışıq, dolaşıq, heç kimə, o sıradan onları düşünənlərə də, aydın olmayan mühakimələr yığınını onlar elm adlandırırlar. Eləcə də, bu qanmazlıqların və pisliklərin doğruldulması ilə məşğul olmağı, habelə, bu kimi heç kimə gərək olmayan düşüncələr üzərində çalışmağı onlar olduqca yararlı bir iş sayır, bu sayağı düşüncələri öz uşaqlarına da öyrədir, bütün valideyinlər və gənclər bu elm deyilən mühakimələri öyrənməyi çox şərəfli bir iş sayırlar. 

Bu varlıqlar çox çirkin, iyrənc və eybəcər bir üsulla doğub-törəyirlər, ona görə də, özləri də bu, törəməklə bağlı gördükləri işlərindən utanır, bunu başqalarının yanında eləməkdən qaçır, həmişə gizlində eləyirlər. Gördükləri bu işin sonunda–özləri kimi yeni varlıqlar doğulanda–ağrıya tuş olan təkcə elə ana bətnindən ayrılan yeni, doğulanda çox aciz və köməksiz olan törəmələri olmur, habelə, onu törədənlər də, törəmələrinin əziyyətini öz çiyinlərində çox ağır bir yük kimi duymağa və daşımağa başlayırlar. Bundan başqa da, bu varlığın arasıkəsilmədən artıb-törəməsi onları hamılıqla aclığa gətirib çıxarmaq qorxusu yaradır, onların artımı çox yeyinliklə getdiyindən bu artan yeni törəmələri doyurmaq üçün yeyəcəklər yetişdirməyə macal qalmır. Bu varlıq bütün bunları çox yaxşı bilir, bununla bağlı düşünüb-daşınır və danışır da, ancaq buna baxmayaraq, bu iyrənc davranışına ara vermədən öz işlərinə, sağlamlığına, mənliyinə dayanmadan ziyan verməkdə davam eləyir, üstəlik bu yaramazlığı ilə öyünür, ondan böyük bir vurğunluqla söz açır. Bir çoxları bu əməllərini dolaşıq, rabitəsiz sözlərə öyərək bunu poeziya adlandırır, başqaları isə bu işi öyməklə qalmayıb bütün bu işlərə özlərinin uydurduqları Tanrının adından xeyir-dua da verirlər.  

              Bu varlığın törətdiyi milyonlarla qanmazlıqlardan və pisliklərdən çox danışmaq istəmirəm: onların özlərini zəhərləyib bunu əyləncə adlandırmaqlarından; yer üzündə ucsuz-bucaqsız işəyarar torpaqları qoyub, bir yerə toplaşaraq, üfunət və xəstəlik qaynağına çevirdikləri bir yerdə 30 mərtəbəli evlər tikib orada yaşamaqlarından; yaxud da bir yerdən başqa yerə daha tez gedə bilməyin qayğısına qalmaqlarından və bununla da onların az bir qisminin bu yolla, başqalarından seçilərək, harasa daha tez gedib çıxa bilməsi və uça bilməklərindən; ya da sonluğu oxşar və ya bənzər olan sözləri bir yerə toplayıb bununla öyünmək və bu söz yığınını poeziya adlandırmaqlarından; eləcə də, hansısa anlaşılmaz, axmaq və alayarımçılıq sözləri bir yerə toplayıb onları qanun adlandırmaları və bu qanun dedikləri sözlərə arxalanaraq biri-birini incitməklərindən, dustaq eləməklərindən, öldürməklərindən, habelə, bu kimi sayagəlməz yaramazlıqlarından danışmaqla qurtaran deyildir. Ən təəcüblüsü isə, bu varlıq törətdiyi bu yaramazlıqlardan və başına gələn bu pisliklərdən sonra nəinki ağıllanmır, ağlını işlədərək özünün axmaq və xəstə olduğunu anlamağa çalışmır, əksinə, bütün bu qanmazlıqlarını və pisliklərini doğrultmağa çalışır. Bu azmış kimi, onlar öz qanmazlıq və pisliklərindən yaranan ağrı-acıları görməyə çalışmaqdansa, öz aralarından çıxan başqalarının da bütün bunları aydınlaşdırmasına, onların nəyi yanlış elədiklərini deməsinə, bu ağrı-acılardan qurtulmaq üçün doğru yol göstərməsinə, bunun üçün nəyi necə eləmək gərəkdiyini anlatmasına da yol vermir, var gücləri ilə bunun qarşısını alırlar. Onların arasında öz ağlına arxalanan belə birisi ortaya çıxan kimi, bütün yerdə qalanlar acıqlanır, hikkələnir, bərk qorxuya düşürlər və beləsini arasıkəsilmədən söyür, döyürlər, dar ağacından asır, ya da çarmıxa çəkir, yaxud da tonqalda yandırır və ya güllələyirlər. Ən qəribəsi isə, onlar bu dəliliyə qapılmış varlıqların arasında ortaya çıxmış belə bir varlığı asandan, öldürəndən sonra, o, daha onlara mane olmağı bacarmayanda, bu ağıllı varlığın dediklərini yavaş-yavaş unutmağa başlayırlar, sonra isə özlərindən onun heç vaxt demədiyi sözlər uydururlar, bütün bunları öldürdükləri bu ağıllı varlığın adına çıxırlar, beləliklə də, həmən ağıllı varlığın dedikləri büsbütün unudulandan və yanlışa uğradılandan sonra, öncələrdə nifrət eləyib incitdikləri, olmazın ağrı-acılar verdikləri və öldürdükləri bu ağıllı varlığın adını yüksəltməyə başlayırlar, hətta, bir də görürsən bu ağıllı varlığa çox böyük sayğı göstərir, onu özlərindən uydurub itaət elədikləri, yaramaz və gülünc olan Tanrı ilə bir tutmağa da başlayırlar.

            Doğrudan da, çox əcaib varlıdır. Bu varlığın adı insandır.

1909-cu il.        

Tərcümə: Araz Gündüz
Kultura.az