Azərbaycan milli dramaturguyasının və maarifçiliyinin ən öndə gedən simalarından biri də Cəlil Məmmədquluzadədir. Azərbaycan sevgisi və azərbaycancılıq məfkurəsi əsasında maarifçilik fəaliyyətini hər səfərində nümayiş etdirən Mirzə Cəlil sözün hər mənasında sırf praktiki maarifçi idi. Nəzəri olaraq irəli sürdüyü fikirlərini müasirlərindən fərqli olaraq həmişə praktikada da həyata kecirməyə çalışmış heç şübhəsiz mübariz iradəsi sayəsində buna nail ola bilmişdir. Təkcə onun “Molla Nəsrəddin” jurnalının və Təbriz teatrinin yaranmasında göstərdiyi müstəsna xidmət bunları deməyə əsas verir. Seyrcilikdən kənar daima dinamik fəaliyyətdə olan bu mübariz maarifçimiz dövrün bütün problemlərini məruz qaldığı təqiblərə meydan oxuyaraq əks etdirmiş və öz məqsədi və əqidəsi yolunda xalqının tərəqqisinə nail olmağa calışmışdır.

Dramaturgiyasının əsas və şah əsəri kimi mən 1920-ci ildə yazdığı “Anamın kitabı” adlı pyesini görürəm. Əsərin sujet xətti  üç ayrı ölkədə  təhsil alib ölkəsinə qayıdan üç qardaşın konfiliktindən və onlar arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmağa calışan və birlik yaratmaq istəyən ananın həyatından  bəhs edir.Pyesi oxuduqca sual yaranır axi niyə yazıçı bu pyesdə məhz üç qardaşı əsas götürür. Formal olaraq baxdıqda həqiqətən bu 3 rəqəmi cox adi hal kimi görünə bilər, lakin mahiyyətə vardıqda Mirzə Cəlilin dövrünün, xüsusəndə o vaxtki Azərbaycan  cəmiyyətinin  ictimai-siyasi mühitində inkişafa və birliyə əsas maneə kimi məhz üç xarici mədəniyyətin əsasında formalaşan üç ideologiyanın mövcudluğunu görməsilə müasirlərini neçə qabaqladığının şahidi oluruq. Heç şübhəsiz o dövrün maarifçilərinin düşüncələrində az və ya çox dərəcədə fərq etməz, yad ünsürlərin məhsulu olan fikirlərin necə kortəbii formada təzahür etdiyi hər bir obyektiv tədqiqatçıya məlumdur. Məhz Mirzə Cəlilin “Anamın kitabı” pyesi də milləti öz arxasınca aparan həmin milli maarifçilərimizin tənqidinə həsr olunub. Əslində həmin ayrı-ayrı yad mədəniyyətləri kortəbii formada qəbul edib yaşadan üç insanın  (Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli və Səməd Vahid) qardaş kimi təqdim edilməsi də yazıçının təsadüfü seçimi olduğuna inanmıram. Həmin üç qardaş qeyd etdiyimiz kimi üç yad ideologiyanın simvolu idi və həmin bu ziyanlı üç ideologiya xalqa ziyan vermək baxımından həqiqətən qardaşlıq bağlarına sahibdir. Nə qədər zahiri baxımdan bir-birinə zidd olsalar da həqiqətən xalqın geriləməsində, onun cəhalət girdabında boğulmasında, dünya kültüründə öz layiqli yerini tuta bilməməsində, özünü dərk etməməsində həmin bu üç yad ideologiya bir birilə qardaşcasına məqsədyönlü və sistemli şəkildə fəaliyyət göstəriblər. İstər böyük qardaş Rüstəm bəyin özündə daşıdığı rus imperialist ideologiyası, istər ortancıl qardaş Mirzə Məhəmmədəlinin mənsub olduğu dini mistik düşüncələr, istərsə də kicik qardaş Səməd Vahiddə təzahür edən osmançılıq ideologiyası xalqımıza gericilikdən başqa, dərin yuxudan başqa heç nə vermədi. Əsərin kulminasiya nöqtəsi kimi həmin ideologiyaların mahiyyəti əks olunan  xeyriyyə cəmiyyətində keçirilən yığıncaqdakı hadisələri göstərə bilərik. Boş söz yığınından başqa heç bir iş görülə bilmədiyini üçün Mirzə Cəlil bununla dövrün ictimai siyasi mədəni şəraitinin tələb etdiyi mübarizədən yan keçən və seyrcilik mövqeyində olan  mütəfəkkirləri tənqid atəşinə tutur. 

Mirzə Cəlilin “Anamın kitabı” pyesi vasitəsilə  insanlara aşıladığı əsas tələblərdən biri də milli özünü dərk məsələsinin həlli yoludur. Bu yolda başcıla meyar milli ana dilinin inkişafı və bu dil vasitəsilə xalqın aydınlanmasıdır.  Təəssüf ki, həmin üç qardaşın təsirləndiyi ideologiyalar onlara ana dilinin unutmalarına və sadə xalqla unsiyyətlərinin qırılmasına gətirib çıxardır. Bununla da heç bir iş görülə bilmir. Göründüyü kimi Mirzə Cəlilin təkcə “Anamin kitabı” adlı tənqidi dram əsəri bu günümüzdə belə öz təsirini itirmir. Əgər düşünsək ki, artıq qloballaşma dövründə yaşayırıq, əsrimiz texnologiya əsridir və həmin texnologiya vasitəsilə dünyanın söz sahibi xarici qüvvələr öz ideologiyalarını sadə xalq arasında kortəbii və səthi formada aşılayır və bunlar da insanların özünü dərk problemini aradan qaldırmağa maneə olur “Anamın kitabı” pyesi də daima öz aktuallığını qoruyub saxlayacaq. Buna görədə müasir dövrümüzün hər bir milli maarifci, aydın və intellektual simalarının xalqa  məsləhətləri sirasında “Anamın kitabı” pyesinin oxunması  mütləq lazimdır”  məsləhəti də olmalıdır.

Tural Metesoy
Kultura.az