Bakıda Nobel mükafatçısının əsəri nəşr olunub
"Teas Press" nəşriyyatında Haynrix Böllün kitabı nəşr olunub. Kultura.az x…
Dəniz macəralarından danışan filmlərə bir ad qoymuşduq uşaqkən: sulu filmlər. Belə filmlərdə hadisələr ucu-bucağı görünməyən su səhralarında baş verir, sevgilər, ölümlər, mübarizələr su içində yaşanır. Bəzən qəhrəmanların fiziki çırpıntıları (olsun boğulmaqda olan birisinin, ya da qəzəblənmiş bir köpəkbalığının çırpıntısı) zamanı kameraya su sıçrayır, bir neçə damla ekrandan sallanıb dayanır; bilmirəm, rejissor bununla bizi reallığamı dəvət edir ki, dalıb getməyin, bu sadəcə bir kinodur, yoxsa bizi dənizin damlaları ilə yaxından tanış edib daha gerçək bir duyğu yaratmaq istəyir.
"Mobi Dik"i (Moby Dick) oxuduqca beynimdə bu "sulu film" ifadəsi dolaşır. İfadə özbaşına "sulu kitab", "sulu həyat" ifadələrinə çevrilir. Həyata sudan baxmaq və sulu dünyanı tanımaq. Eynən bu müdhiş hekayəti söyləyən İsmailin (İshmael) kitabın əvvəlindəcə, böyük səyahətə çıxmazdan öncə söylədiyi kimi: "dünyanın sulu hissəsini görəcəkdim".
Baxarkən ənginliyi gözlərimizi qıyılmağa məcbur edən su səhralarının öz aləmi, öz keçmişi var. Aləm deyərkən, dünya okeanının öz flora və faunasını nəzərdə tutmuram. Yüz illərdir insanın əlçatmaz nöqtələrinə qədər getməyi gözə aldığı bu ənginlinliklərdə necə faciələr yaşanıb, nə mübarizələr aparılıb, nə fəlakətlər olub. Dünyanın bu əlçatmaz, ünyetməz yerlərində insanın tanrısı da, şeytanı da, vətəni də, bütün həyatı da özündən və olduğu gəminin ləngər vura-vura üzdüyü ümmandan ibarətdir. Kömək umacaq, yardım gələcək bir ümid yeri yoxdur. Bəlkə də elə buna görədir ki, "Mobi Dik"in bəzi tanrıpərəst oxucuları Herman Melvili, yəni əsərin müəllifini panteist elan edirlər. Tanrı təbiətin özündədir. Su dünyasında tanrı bəlkə elə bu nəhəng ağ balinadır - Mobi Dikdir? Tanrı kimi ölümsüzdür. Gövdəsinə sancılan onlarla harpun onu öldürə bilmir. Bu tanrı-balinanın bir zamanlar ayağını məhv edərək "cənnətdən qovduğu" kapitan Ahab da şeytanın özüdür ki var? Yaxud tərsinə, Ahab öz tiran xarakteri ilə tanrıdır, ölümünə mübarizə apardığı Mobi Dik isə şeytandır?
"Mobi Dik" rəmzi oxumalara rahatlıqla qucaq açan bir romandır. Deyilənlərə görə, Herman Melvil əvvəlcə bu romanı sadəcə okeanda baş verən bir macəra romanı kimi nəzərdə tuturmuş. Daha sonra dostu və "Amerika intibahı"nın digər bir məşhur ismi Nataniel Hotornun (Nathaniel Howthorne) tövsiyəsi və yardımı ilə əsəri rəmzi obraz və hekayətlərlə, esselərlə və məlumat dolu parçalarla zənginləşdirir.
Bir başqa oxucular isə Melvili ateizmdə günahlandırırlar. Az qala hər bölmədə tanrını, taleyi, yaradılışı, insanlığı sorğuladığına görə. Hətta bəzən yalnız obrazların dili ilə deyil, özünün müdaxilə etdiyi hissələrdə də inancsızlığına ciddi eyhamlar vurur.
Nədir axı bu "Mobi Dik", nədən bəhs edir? Adi bir macəra romanından nə ilə fərqlənir ki, yüz ildir adı dillərdən düşmür? Halbuki müəllif ölənədək əsərinin uğurunu görə bilmədi. Kitablarının satılmamasından və ciddi tənqidlərdən məyus olub, gözdən çəkilərək 19 illik gömrük məmuru həyatını yaşayan zaman ağlına gəlməzdi ki, 30-40 il sonra "Mobi Dik" tozlu kitab dənizi kitabxanalardan sıçrayıb yenidən dövri-aləm səyahətinə çıxacaq. Amma sanki Hermanın müəllif kimi ölmək taleyi ondan əl çəkmir. "Mobi Dik" və qəhrəmanları bu gün də Herman Melvildən daha məşhurdur. Sizcə dünyada "Starbucks" adlı qəhvə məkanlarının milyonlarla müştərisindən neçəsi bu adın "Mobi Dik"də gəmi kapitanının əsas köməkçilərindən olan "Starbuck"ın adından götürüldüyünü bilir? Bir məlumatı da deyim: "Starbucks"ın adını əvvəlcə "Pequod" qoymaq istəyirlər, amma təsisçilərdən bəziləri etiraz edir. "Pequod" "Mobi Dik"dəki balinaovlayan gəminin, yəni hadisələrin baş verdiyi əsas gəminin adıdır. Bəlkə də, şirkət sonda fəlakətə uğrayan gəminin taleyini yaşamasın deyə, təsisçilər bu ada etiraz ediblər.
135 fəsillik romanın yalnız 130-cu fəslindən sonra davamlı olaraq qarşılaşdığımız ağ nəhəng balinanın adıdır Mobi Dik. Spermli balina növünə aid olan Mobi Dik bir zamanlar balina ovuna çıxmış bir gəmidəki Ahab adlı "ovçu" ilə çarpışır və onun bir ayağını qoparır. Balina sümüyündən özünə protez düzəltdirən Ahab sonralar bütün həyatı boyunca Mobi Dikdən qisas almaq duyğusu ilə özünü yeyib-bitirir. Elə bu qisas romanı dəhşətli bir nifrət və kin dastanına çevirir. Bizə hekayəni nəql edən İsmailin də içində olduğu "Pequod" gəmisinin heyəti sahildən uzaqlaşana qədər əsl məqsədlərindən xəbərsizdilər. Yalnız çarəsiz bir məsafəyə qədər üzdükdən sonra gəminin kapitanı Ahab öz çılğın planını açıqlayır: ucsuz-bucaqsız dünya okeanında o nəhəng albinosu - Mobi Diki tapmaq və onu öldürmək. Bu planın onu da, gəmisini də fəlakətə aparacağını yəqin ki, özü də ehtimal edir. Amma içindəki nifrət və məntiqsiz qisas duyğusu artıq bütün qorxu və vicdan duyğusunu korşaldıb. Bu məqamda xatırlayaq ki, bəzi ədəbiyyat təhlilçiləri Ahabın və "Pequod" gəmisinin ölkələrin və onları öz iyrənc şəxsi məqsədləri üçün fəlakətə aparan rəhbərlərinin rəmzi olduğunu söyləyirlər.
"Mobi Dik" romanı dünya ədəbiyyatında ən çətin oxunan romanlardan biri hesab olunur. Birxətli macəra romanlarından fərqli olaraq oxucu demək olar ki, hər bölmədə müxtəlif informasiya, fəlsəfi sorğulamalar, bibliya hekayətləri, miflərə istinadlar, gerçək həyatla miflərin müqayisəsinə rast gəlir. Tarix boyunca balinalar haqqında söylənilmiş sitatlardan tutmuş, bütün balina növlərinin ən xırda təfərrüatlı təsvirinə qədər, Yunus peyğəmbərdən Əyyub peyğəmbərə qədər, Eliyahdan İsaya qədər çox şey var bu romanda. Hekayə təzəcə relsə düşüb oxucunu özünə çəkməyə başlayır ki, qəfil spermli (ya da spermasetli) balinanın kəlləsinin içinin təsviri başlayır, sonra bu kəllə ilə "Heidelberg çəlləyi"nin müqayisəsi gəlir.
"Pequod" sakinləri arasında maraqlı söhbətlərin, münaqişələrin arasında birdən, əfsanələrdəki Leviafanın, qəhrəmanlarla döyüşən əjdahaların da nəhəng balinalar olması haqqında araşdırmalar peyda olur.
Romanın nəqletmə texnikası da fərqlənir və bir az mürəkkəbdir. Hadisələr birinci şəxsin dilindən nəql edilir. Amma bu heç də roman boyu belə sadə formada davam etmir. Fəsillər təxminən bir neçə formada nəql olunur.
Birinci qrup fəsillər birinci şəxsin dilindən söylənilir və bu şəxs İsmaildir. Romanın süjetinə daxil olan və özünün birbaşa şahidliyi ilə baş verən hadisələr danışılır (birinci şəxsin mərkəzdən təhkiyəsi).
İkinci qrup fəsillər də birinci şəxsin dilindən nəql edilir. Ehtimal etmək olar ki, bu da İsmaildir. Lakin burda daha çox öz şəxsi təcrübəsindən danışır. Bu hissələrdə avtobioqrafik məqamlara rast gəlmək olur. Bir növ, burdakı İsmailin Melvilin özü olduğunu ehtimal etmək olar.
Üçüncü qrup fəsillər sanki üçüncü şəxsin dilindən söylənilir. Çünki bu fəsillərdə baş verən hadisələrdə məkan və zaman baxımından İsmailin şahidliyi mümkün deyil (birinci şəxsin periferial təhkiyəsi). Hətta romanın son fəsillərində İsmaili unuduruq. Çünki fəsillər boyunca İsmailin varlığı xatırlanmır. Bir dəfə Mobi Diklə çarpışma zamanı heyətin bir üzvünün suya tullandığı və qayığın arxasına keçdiyi söylənilir. Epiloq hissəsində yenidən İsmailin səsini eşidirik və suya tullananın İsmail olduğunu öyrənirik.
Dördüncü qrup fəsillər isə pyesləri, lirik şeirləri, Zəbur ayələrini xatırladır. Müəllifin müdaxiləsi yoxdur. Ya dialoqlar var, ya monoloqlar, ya da nəğməvari cümlələr.
Romanın mərkəzi qəhrəmanını da müəyyən etmək çətindir. İsmailmi, Ahabmı, yoxsa Mobi Dikin özümü? Roman boyunca zaman-zaman hər üçü hadisələrin mərkəzinə çevrilir, sonra isə bir müddət gözdən itir.
1851-ci ildə tamamlanmış "Mobi Dik" yazılarkən müəllif əsasən iki hadisədən təsirlənib. Birinci hadisə, 1820-ci ildə "Essex" adlı balinaovlayan gəminin nəhəng bir balina tərəfindən batırılmasıdır. Digər hadisə isə, 1839-cu ildə Çili yaxınlığında Mocha Dick adlı nəhəng ağ balinanın öldürülməsidir. Amma yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Herman Melvilin bioqrafiyasına az-çox bələd olanlar romanda kifayət qədər avtobioqrafik çalarlar görə bilərlər. 18 yaşından dəniz həyatı yaşamağa başlayan Melvil daha sonralar balinaovlayan gəmilərdə də çalışmış, hətta gəmilərin birindən qaçaraq yamyamların olduğu adalarda bir müddət yaşayıb onların ənənələrini öyrənmişdi.
İndi də bir az Azərbaycan dilinə tərcüməsi haqqında. Belə önəmli və qəliz bir kitabın dilimizə tərcüməsi gözəl hadisədir. 2011-ci ildə Kamran Nəzirlinin tərcüməsi ilə 150 cildlik dünya ədəbiyyatı silsiləsində nəşr olunub. Rahat oxunur, tərcümə yormur və rahat anlaşılır... Amma romanın ilk cümləsinin tərcüməsi problemlidir və bir az korrektəyə ehtiyacı var.
"Mobi Dik"in ilk cümləsi dünya ədəbiyyatında ən yaxşı ilk roman cümlələrindən biri hesab olunur. Amma azərbaycanca oxuyanda bunu hiss etmək olmur. Niyə? Əslinə baxaq. Deməli, orijinalda ilk cümlə belədir: "Call me İshmael", yəni təxminən "İsmail deyin mənə", yaxud "İsmail deyə çağırın məni". Bizim dilə tərcümədə isə belədir: "Mənim adım İsmaildir". İlk baxışdan ciddi yanlışlıq olmasa da, əsəri oxuyan və təhlil edənlər üçün fərq görünür.
Birincisi, romanı nəql edən İsmail olsa da, onun haqqında romanda ətraflı məlumat yoxdur, heç adının İsmail olması da dəqiq deyil, çünki romanın heç bir yerində ona kimsə İsmail adı ilə müraciət etmir. Adı bəlkə də İsmaildir, bəlkə də deyil. "İsmail" adının İbrahimin oğlu İsmayıl peyğəmbərə göndərmə olduğu, roman boyunca İsmailin fikir və davranışlarının, taleyinin Bibliyadakı İsmayılla bağlı hissələrlə uyğunlaşdırıldığı ehtimal edilir. Hər ikisi vəhşi təbiətin ortasında çarəsiz qalır, hər ikisini sanki gözəgörünməz qüvvə hər dəfə xilas edir. Yəni müəllif oxucunu təhkiyəçinin İsmail olduğuna inandırmır, sadəcə İsmail rolunda görməyə çağırır. Əvvəlcədən xəbərdarlıq edir.
Digər tərəfdən, müəllif təhkiyəçinin necə adlandırılmasını oxucuya sadəcə təklif edir, diktə etmir. Birbaşa dialoq qurur oxucu ilə, daha səmimi dialoq. Sanki kiminləsə ilk dəfə görüşürsünüz, əsl adınıza əhəmiyyət vermədən, "məni filankəs deyə çağıra bilərsən" deyirsiniz (bu filankəs ləqəb də ola bilər, adın qısaldılmış forması da).
Həm də ilk cümlədə oxucunun diqqətini İsmailə yönəldib onu rəmzi mərkəz kimi göstərməyə, İsmailin ruhunu anlamağa, sonra o mərkəzdən çıxarıb digər hekayətlərə doğru qovmağa çalışır. Romanın içərilərinə doğru getdikcə ilk cümlənin mahiyyəti özünü aydın göstərir. Bu cümlənin ən gözəl ilk roman cümləsi olmasının da səbəbi bunlardır, ilk cümlənin romana istiqamət verməsidir. Ola bilsin ki, tərcüməçi bu ilk cümlənin romandakı əhəmiyyətinə fikir verməyib. O da ola bilər ki, orijinaldan xəbərsiz redaktorun yersiz müdaxiləsi baş verib.
Başqa bir məqam. Artıq şərqdə, elə bizim dildə də öz variantını tapmış mifik adların orijinaldakı kimi verilməsi də oxucuda anlaşılmazlıq yaradır. Əyyub peyğəmbərin "İob" kimi, Yunus peyğəmbərin "İona" kimi yazılması, məsələn. Bəlkə də, tərcüməçinin özünə görə məntiqli səbəbi var bunu etməyə, amma ən azından qeydlərdə izahını vermək olardı. Oxucuların əksəriyyəti üçün "İonaya tarixi baxış" adlı fəsildə söhbətin Yunus peyğəmbərin balığın qarnında sağ qalması əfsanəsindən getdiyini anlamaq bir az çətin olacaq.
Əksər tərcüməni əsli ilə müqayisə etdikdə əlbəttə ki, bəzi uyğunsuzluqlar üzə çıxır. Uyğunsuzluq hesab etdiyim bir neçə məqamı söyləməkdə də məqsədim romanın Azərbaycan dilindəki oxucularına diqqətli olmaları üçün məlumat verməkdir sadəcə. Yoxsa onsuz da oxumamağa bəhanə axtaranların, "görürsən, azərbaycancası səhvdir, oxumaq lazım deyil, türkcə intellektual dil deyil, rus dili düşmən dildir, orijinalı da yaxşı bilmirəm", deyə söyləməsi üçün deyil. Kifayət qədər normal tərcümədir. Onsuz da, sıradan bir oxucu olaraq başqa dildə oxusaq belə, kitabda o qədər informasiya və termin, fəlsəfə qatı olan və başqa mətnlərə göndərməli cümlələr işlədilir ki, yüzdə yüz anlamağımız inandırıcı görünmür. Odur ki, öz dilimizdə də oxuyub həzz almağımız mümkündür.
Rəşad Səfər
Kultura.az
