Böyük skandallar əsəri – “Kandid”
Araz Gündüz “Hər yamanlığın i&cced…
Kultura.az oxucularına məşhur İran yazıçısı Sadiq Hidayətin maraqlı bir hekayəsini təqdim edir.
Bu, burnu kirli saman sarısı və ayaqlarına qədər qara xallı şotland cinsli bir it idi...
Veramin meydanı insanlar ac qalmasın deyə işləyən bir neçə çörək sexi, qəssab, əttar, iki çayxana və bir bərbərdən ibarət idi. Meydan və od yağan hava altında yarı çılpaq, yarı yanmış gəzişən insanlar qürub çağının ilk mehini və gecənin düşməsini gözləyirdilər. Nə insanlarda, ağaclarda, heyvanlarda hərəkətlilik vardı, nə də dükkanlarda bir iş. Od yağan havadan insanların başına ağırlıq çökür, gəlib keçən maşınların qaldırdığı toz mavi səmadakı seyrək toz buludunu davamlı olaraq qatılaşdırırdı. Meydanın bir tərəfindəki qoca çinarın gövdəsi oyulmuş, amma yenə də ağac inadla əyri-üyrü budaqlarını hər yana uzatmışdı. Tozlu yarpaqların kölgələndirdiyi yerə böyük, geniş bir səki düzəldilmişdi. İki uşaq burada səs-küylə südaşı və qabaq tumu satırdı. Çayxananın önündəki arxdan bulanıq su axmaqdaydı, əgər buna axmaq demək mümkündürsə.
Burada diqqəti cəlb edən yeganə tikili hamar qübbəli, yarısına qədər oyum-oyum yarılmış silindir formalı divarı ilə məşhur Veramin minarəsi idi. Tökülmüş kərpiclərin yaratdığı oyuqlarda yuva salmış sərçələr belə bu isti havadan səslərini kəsib mürgüləmişdilər. Səssizliyi arda pozan tək şey bir itin iniltiləri idi.
Bu, burnu kirli saman sarısı və ayaqlarına qədər qara xallı şotland cinsli bir it idi. Elə bil bataqlıqda qaçarkən palçıq ləkələri qalmışdı üstündə. Qıvırcıq qulaqları, qıvır-qıvır kirli tükləri və parlayan bir quyruğu vardı. Qıllı üzündə insandakına bənzəyə cin kimi iki gözü parıldayırdı. Gözlərinin dərinliklərində insana xas bir ruhu olduğu hiss edilir, gecə vaxtı həyatın bütün hərarətini özündə hiss edəndə gözlərində ucsuz-bucaqsız şeylər dalğalanırdı. Bu gözlərdə başa düşülməsi çətin ifadələr vardı. Bu nə aydınlıq idi, nə də ki bir rəng. İnanılası çox çətin bir şeydi-haradasa yaralı ceyranların gözlərində görünənlərdən. Onun gözləri ilə insan gözləri arasında bənzərlikdən daha çox bir növ bərabərlik görünürdü. Əzab, iztirab və ümidlə gözləyən bir cüt qara göz. Bütün bunları sadəcə avara bir itin üzündə görmək olar.
Onun yalvarış dolu dərdli gözlərini nə görən olurdu, nə də ki anlayan. Çörəkçinin köməkçisi dükkanın qabağında onu döyür, qəssabınkı isə daşla vururdu. Əgər bir avtomobilin kölgəsinə sığınmış olsa, sürücünün qabarlaşmış ayaqqabısı ilə vurduğu təpiklərdən də nəsibini alırdı. Hər kəs yoruluncaya qədər “it gününə” salandan sonra südaşı satan uşaq ona işgəncə verməkdən xüsusi həzz alırdı. Belinə dəyən hər daş bir inilti deməkdi və heyvan inlədikcə uşaq “səni imansız” deyərək qəhqəh çəkib gülürdü. Hər kəs uşaqla razılaşmışdı elə bil. Çox bilmişcəsinə uşağı qıcıqlandırıb sonra da qəhqəh çəkib gülməyə başlayırdılar. Allah haqqı üçün döyürdülər. Məzhəbin lənətlədiyi, yeddi canlı pis bir itə əziyyət etmək onlar üçün çox təbii idi.
Südaşı satan uşaq o qədər qısnadı ki, yazıq heyvan dözə bilməyib minarəyə gedən küçəyə tərəf qaçdı; daha doğrusu ac-yalavac bədənini çətinliklə sürütləyib bir su yoluna sığındı. Başını əllərinin üstünə qoyub dilini çıxardı, yarıyuxulu, yarı ayıq halda qarşısında buğulanan əkin tarlasına baxmağa başladı. Bədəni yorğun idi, sinirləri sızıldayrıdı. Su yolunda bütün bədəninə bir rahatlıq yayıldı. Yarı canlı tərəvəzlərin, nəmli köhnə ayaqqabı təkinin, ölü və ya diri şeylərin cürbəcür qoxuları qatmaqarışıq və uzaqda qalmış xatirələri canlandırırdı burnunda. Tarlaya daha da diqqətli baxanda instinkt olaraq bir istək güc gələrək xatirələrini lap başından canlandırırdı. Amma bu dəfə həmin hiss elə güclü idi ki, elə bil qulağının dibində bir səs onu hərəkətə, atılıb-düşməyə səsləyirdi. Yaşıllıqlarda atılıb-düşmək üçün qarşısıalınmaz bir istəkdi bu duyğu.
Genetik bir duyğu idi bu. Çünki bütün babaları Şotlandiyada düzənliklərdə azad yetişdirilmişdilər. Ancaq indi o qədər halsızdı ki, bədəni tərpənməyə belə imkan vermirdi. Halsızlıq və gücsüzlüklə qarışıq acı bir duyğuya gömüldü. Unudulub yoxa çıxan bir ovuç duyğu həyəcana çevrildi.
Əvvəllər cürbəcür vəzifələri və ehtiyacları vardı. Sahibinin evində yad bir adamı ya da yad bir iti qovalamaq üçün sahibinin səsinə qaçmalı idi; onun uşağı ilə oynamalı idi; bilib-tanıdığı adamlara necə davranması gərəkdiyini bilməli idi; vaxtı gəldikdə yeməyini yeməli, bəlli vaxtlarda da tumarlanmağı gözləməliydi. Amma indi bütün bunların hamısından məhrum edilmişdi.
Artıq bütün işi-gücü qorxu içində titrəyərək zibilliklərdən yemək artıqları tapmaq, gün boyunca kötəklənmək, inləməkdi. Qoruyacaq tək şeyi olmuşdu bu. Əvvəllər cəsarətli, qorxusuz, təmiz və ətli-qanlı idi. Amma indi qorxaq, gözümçıxdına salınmış bir heyvan olmuşdu. Bir səs eşitsə, yaxınlığında bir şey tərpəşsə, tir-tir titrəyir, hətta öz səsindən belə dik atılırdı. Əslində pintiliyə və zibilliyə öyrəşmişdi. Bədəni qaşınırdı. Birələri təmizləyəcək ya da yalayacaq halı da qalmamışdı. Hiss edirdi ki, artıq zibilliyin bir parçasıdı. İçində bir şeylər ölüb sönmüşdü.
Bu cəhənnəmə düşməyindən iki qış keçmişdi, hələ də doyunca bir şey yeməmiş, gözü rahatca bir yuxu görməmişdi. Şəhvəti, duyğuları kortalmış, bir Allahın qulu onu oxşamamış, gözlərinə baxan olmamışdı. Buradakı insanlar sahibnə bənzəyirdilər amma duyğuları, xasiyyətləri, davranışları yerdən göyə qədər fərqlənirdi. Əvvəllki insanlar onun dünyasına daha yaxıdılar elə bil: əzablarını başa düşür, hisslərini anlayırdılar, onu daha çox himayə edirdilər.
Onun başını ən çox gicəlləndirən şey, meydandakı oğlanın satdığı südaşının qoxusuydu. Düppədüz anasının sütünə bənzəyə və uşaqlıq çağlarını xatırladan bu maye anidən bir keylik hissi yaradırdı. Daha balaca olanda anasının döşündən o bəsləyici isti mayeni əmərkən anası yumuşaq diliylə onu yalayıb təmizləyərdi. Anasının qoynunda qardaşı ilə yan-yana uzanarkən aldığı kəskin qoxu, anasının və südünün ağır və kəskin qoxusu burnunda canlandırdı.
Süddən sərxoş olduğu vaxtlar bədəni isinib rahatlayır, axıcı bir istilik bütün damarlarına, sinirlərinə yayılardı. Xumar-xumar anasının məməsinə baxar, sonrasında bütün bədəninə yayılan zövq verici titrəyişlə dərin bir yuxu gələrdi. Kortəbii olaraq əllərini anasının məməsinə sıxmaqdan, zəhmətsizcə, heç yerə qaçıb eləmədən sütə yetməkdən daha böyük bir zövq ola bilərdimi?
Onun qıvırılmış qulqalarını dişləyər, yıxılar, durub qaçardılar. Daha sonra bir oyun yoldaşı da tapmışdı – sahibinin oğlu. Bağçada onun arxasınca qaçar, hürəyər, paltarını dartışdırardı. Hələ sahibinin oxşamalarını, onun əlindən yediyi yeməkləri heç unutmamışdı. Amma sahibinin oğlunu daha çox sevirdi. Çünki həm oyun yoldaşıydı, həm də onu heç döyməzdi. Sonra birdən-birə anasını və qardaşını itirdi. Geriyə sadəcə sahibi, oğlu, həyat yoldaşı və qoca xidmətçi qalmışdı. Hər birinin qoxusunu ayrıca tanıyar, ayaq səslərini uzaqdan seçərdi. Günorta və axşam yemək vaxtlarında masanın ətrafında gəzişər, yeməkləri qoxulayardı. Bəzən sahibinin yoldaşı ərinin qarşı olmasına baxmayaraq sevgi dolu böyük bir tikə ayırardı ona. Qoca xidmətçi gələndə “Pat!.. Pat!..” deyə çağırardı və yeməyini taxta yuvasının yanındakı xüsusi qaba qoyardı.
Patın məst olması onun bədbəxtliyini də hazırladı. Çünki sahibi Patın evdən çıxıb dişi itlərin arxasınca düşməsinə icazə vermirdi. Bir payız günündə sahibi əvvəlcədən tanıdığı, evə tez-tez gələn iki nəfərlə birlikdə avtomobilə minərkən Patı da çağırıb onu ön tərəfdə oturtdu. Pat sahibi ilə bir neçə dəfə maşınla gəzintiyə çıxmışdı, amma o gün məst halındaydı, fərqli bir həyəcan içindəydi. Bir neçə saat getdikdən sonra bu meydanda dayandılar. Sahibi o iki adamla həmin minarənin yanından keçib getdi. Təsadüfə bax ki, bir dişi itin qoxusu Patın öz cinslərində axtardığı, bu xüsusi iy onu dəli-divanə etdi. Qoxuladı, qoxuladı və nəhayət özünü saxlaya bilməyib bir bağçanın su yolundan həyətə girdi.
Sahibinin səsinin onun üstündə çox qəribə təsiri vardı. Çünki bu səs özünü borclu hiss etdiyi bütün vəzifələrini və məsuliyyətlərini xatırladırdı. Amma yenə də dünyadakı güclərin ötəsində bir güc onu dişi itlə birlikdə olmağa məcbur etmişdi. Qulağının kənardan gələn səsləri eşitməməyə başladığını, ağırlaşdığını hiss etmişdi. İçində şiddətli duyğular oyanmışdı. Dişi itin qoxusu başını gicəlləndirəcək qədər kəskin və güclü idi.
Bütün əzələləri, bədəni və hisslərinə nəzarəti itirmişdi. Amma çox keçmədən dəyənəklə, bel sapıyla qovalayıb, girdiyi su yolundan geri qaytardılar onu.
Pat təəccüblü, yorğun amma quş kimi yüngülləşmiş halda sahibini axtarmağa başladı. Bir neçə küçədə onun qoxusundan izlər qalmışdı. Hər tərəfi axtardı, müəyyən məsafələrdə özünə xas işarələr buraxdı. Qəsəbədən kənarda olan xarabalığa qədər gedib, yenidən geri gəldi. Sahibinin meydana qayıtdığını anlamışdı-onun kəsif qoxusu digər qoxulara qarışmışdı. Görəsən sahibi onu burada buraxıb getmiş ola bilərdi? İztirabla qarışıq xoş bir qorxu yayıldı bədəninə. Pat sahibi, ağası olmadan necə yaşaya bilərdi ki? Çünki sahibi onun üçün tanrı deməkdi. Amma yenə də onu axtarmağa gələcəyindən əmindi. Qorxu içində bir neçə küçə qaçışdı. Amma bu zəhməti boş yerə idi.
Nəhayət gecə vaxtı yorğu-arğın meydana qayıtdı. Sahibindən əsər-əlamət yox idi. Bir-iki dəfə daha gəzdi qəsəbəni, sonra dişi itin yerini tapdı, su yoluna tərəf getdi. Amma daşla tutmuşdular su yolunu. Bağçaya girmək ümidiylə yeri qazmağa başladı – xeyr, mümkünatı yox idi. Ümidini itirdikdən sonra elə oradaca yuxulamağa başladı.
Pat gecə yarısı öz iniltisiylə yuxudan dik atıldı. Bir neçə küçə dolaşdı, divarları qoxladı, bir müddət beləcə avara-avara dolaşıb gəzdi. Sonra çox acdığını hiss etdi. Meydana qayıtdıqdan sonra burnuna cürbəcür qoxular gəldi. Gecədən qalma ət, təzə çörək və qatıq qoxuları hamısı bir-birinə qarışmışdı. Bir tərəfdən də günahkar hissinə qapılmışdı. Başqalarının mülkünə girmişdi. Sahibinə bənzəyən bu adamlardan dilənməli, onu buradan qovduracaq bir rəqib çıxmazsa, yavaş-yavaş buranın mülkiyyət haqqını əlinə keçirməliydi. Əlində yeməklər olan bu məxluqlardan biri bəlkə də ona baxa bilərdi.
Ehtiyatla, qorxudan titrəyə-titrəyə yeni açılan və içəridən pişmiş xəmir qoxusunun yayıldığı çörək sexinin qabağına yaxınlaşdı. Qoltuğunda çörək olan bir adam onu çağırdı: “Gəl..gəl...”. Bu səs nə qədər qəribə gəlmişdi ona. Adam onun qabağına bir parça isti çörək atdı. Pat qısa bir tərəddütdən sonra ehtiyatla yaxınlaşıb çörəyi yedi və onun üçün quyruğunu buladı. Adam əlindəki çörəyi piştaxtaya qoyub qorxu və ehtiyatla Patın başını tumarladı, sonra da iki əliylə itin xaltasını açıb çıxardı. Pat necə də rahatlamışdı! Elə bil bütün vəzifə və məsuliyyəti onun üzərindən götürmüşdülər. Amma təkrar quyruğunu bulaya-bulaya dükkan sahibinə yaxınlaşanda böyründən güclü bir təpik yedi və inildəyə-inildəyə oradan uzaqlaşdı. Dükkan sahibi gedib arxda əlini yudu. Pat dükkanın qabağında olan xaltasını hələ də tanıyırdı.
O gündən bəri Pat, bu insanlardan təpik, daş və dəyənəkdən başqa bir şey görməmişdi. Qanlı-bıçaqlı düşmanıydılar və ona əziyyət verməkdən həzz alırdılar.
Pat özünün aid olmadığı, heç kimin onu başa düşmədiyi yeni bir dünyaya gəlmişdi. İlk bir neçə günü çox çətin keçdi. Sonra yavaş-yavaş öyrəşdi. Həm də küncdə bir yerdə zibil tökülən yer tapmışdı. Zibillərin içində sümük, yağ, dəri, balıq başı kimi ləzzətli artıqlarla tanımadığı başqa yeməklər də tapılırdı. Günün geri qalan hissəsi qəssabla çörək sexinin qabağında keçirdi. Gözü qəssabın əlindəyidi, amma ləzzətli şeylər əvəzinə daha çox kötək yeyir və yeni həyatına uyğunlaşmağa çalışırdı. Əvvəlki həyatından tək-tük bulanıq görüntülərlə bəzi qoxular qalmışdı. Nə vaxt çox çətinliyə düşsə, bu itmiş cənnətdə bir növ təsəlli və xilas yolu tapır və özündən asılı olmadan xatirələr gözündə canlandırırdı.
Pata ən çox əzab verən şey heç kimin onu tumarlamaması idi. Davamlı sıx-boğaz edilən, qapazlanan uşaq kimiydi. Amma yenə də incə hissləri tamamiylə ölməmişdi. Həm də əvvəlki həyatından çox bu əzablı və işgəncə dolu yeni həyatında tumarlanmağa daha çox ehtiyacı vardı. Tumarlanmağı gözləri ilə dilənirdi. Sevgisini göstərib əliylə onun başını tumarlayacaq adama canını verməyə hazır dayanmışdı. O da sevgisini, sadiqliyini göstərmək, fədakarlıq etmə ehtiyacını hiss edirdi özündə. Belə görünürdü ki, heç kimin onun sadiqlik göstərməsinə ehtiyacı yox idi. Heç kim onu himayəsinə almır, hansı gözə baxsa kin və pislikdən başqa bir şey oxuya bilmirdi. Bu insanların diqqətini çəkmək üçün etdiyi hər hərəkət elə bil onları daha da əsəbiləşdirirdi.
Pat su yolunda mürgüləyərkən bir neçə dəfə inləyib oyandı. Deyəsən kabus görürdü. Bu vaxt dəhşətli bir aclıq hiss etdi-ətrafdan kabab qoxusu gəlirdi. Şiddətli aclıq halsızlığını və digər əzablarını unutduracaq dərəcədə işgəncə verirdi. Çətinliklə qalxıb ehtiyatla meydana tərəf getdi.
Elə bu vaxt bir maşın toz-duman edərək Veramin meydanına girdi.
Avtomobildən bir adam endi, Pata tərəf gəlib başını tumarladı. Bu adam onun sahibi deyil, səhv etmir. Çünki sahibinin qoxusunu yaxşı tanıyırdı. Amma necə olmuşdu ki, onu tumarlayacaq bir adam çıxıb gəlmişdi. Pat quyruğunu bulayıb adama tərəddütlə baxdı. Görəsən səhv etmirdi ki? Onu tumarlamasına səbəb olacaq xaltası da yox idi. Adama geri qayıdıb yenə də onun başını tumarladı. Pat da arxasınca düşdü. Olduqca təəccüblənmişdi. Çünki adam Patın çox yaxşı bildiyi və içərisindən gözəl qoxular gələn otağa girmişdi. Qayıdıb divarın dibindəki divanda oturdu. Ona isti çörək, qatıq və başqa yeməklər gətirdilər. Adam çörək tikələrini qatığa batırıb onun qabağına atırdı. Pat atılan tikələri əvvəlcə tez-tez yeyirdi, sonra isə ağır-ağır. Sevimli və acizlik ifadə edən gözlərini adama zilləyərək quyruğunu sallayırdı. Oyaq idi yoxsa yuxu görürdü? Pat kötək yemədən lazımınca qarnını doyurdu. Bəlkə özünə yeni sahib tapıb? İstiyə baxmayaraq adam qalxıb minarəyə gedən küçəyə yola düşdü. Bir az keçəndən sonra dolanbaclı küçələrdən keçdi. Pat da qəsəbənin kənarına qədər o adamın arxasınca düşdü. Sahibinin getdiyi bir neçə divarlı xarabalıqlara qədər onu izlədi. Bəlkə bu adamlar da öz dişilərinin qoxularını axtarırdılar. Pat divarın kölgəsində adamı gözlədi. Sonra başqa bir yoldan meydana qayıtdılar. Adam yenə də onun başını tumarladı, meydanda kiçik bir gəzintidən sonra Patın tanıdığı maşınlardan birinə mindi. Patın avtomobilə çıxmağa cəsarəti çatmırdı. Kənarda dayanıb ona baxırdı.
Avtomobil birdən toz qaldıraraq hərəkət etdi. Pat da o saat maşının arxasınca qaçmağa başladı. Xeyir, bu dəfə adamı əldən verməyə niyyəti yox idi. Dili sallanmışdı, amma bədənində hiss etdiyi bütün ağrılara baxmayaraq var gücüylə qaçırdı. Avtomobil qəsəbədən uzaqlaşdı, çöllərdən keçdi. Pat iki-üç dəfə maşına yetsə də yenə geridə qaldı. Bütün gücünü yığıb ümidsizcə qaçırdı. Amma maşın ondan sürətli gedirdi. Səhv etmişdi; həm də qaçaraq maşına yetmək istəyərkən olduqca yorğun düşmüşdü. Özündən gedəcək qədər halsızlaşmışdı.
Bütün orqanları nəzarətdən çıxmış, ən kiçik hərəkət etməyə belə heyi qalmamışdı. Nə üçün qaçdığını, haraya getdiyini bilmirdi. Dayandı, tənginəfəs qalmışdı. Dili sallanmış, gözləri qaralmağa başlamışdı. Boynu bükük halda yolun kənarına getdi. Bir tarlanın kənarında axan suyun başındaca qarnını isti və nəmli quma qoydu. Onu heç aldatmayan instinkti ilə buradan qalxa bilməyəcəyini hiss etdi. Başı hərləndi. Düşüncələri, hissləri silinməyə, bir-birinə qarışmağa başlamışdı. Qarnı çox pis ağrıyırdı. Gözlərində heç də xoş olmayan bir parıltı var idi. Qıc olmalar, qıvranmalar içində əlləri və ayaqları yavaş-yavaş hissizləşir, mülayim və kef verici bir sərinlik gətirən soyuq tərlər tökməyə başlamışdı.
Axşama tərəf Patın üzərində üç ac qarğa uçurdu. Patın qoxusunu uzaqlardan almışdılar. Onlardan biri çox ehtiyatla Patın yaxınına gəldi, diqqətlə baxdı. Patın tamamiylə ölmədiyinə əmin olandan sonra uçub getdi. Bu üç qarğa Patın iki iri gözünü oymaq üçün gəlmişdi.
Tərcümə: Ayaz
Kultura.az
