Həccə gedib qayıtmamaq da olar
Mahiyyətcə Həcc ziyarəti bir neçə gün davam edən, fiz…
Mədəni ənənəsi qiymətdən düşən və ideoloji itsiqamətləri gözdən salınan toplumlarda dəyərlər problemi olduqca kəskin formada ortaya çıxır. Dəyərlər sistemində inam amilinin öndə getməsi şübhəsizdir. L.Feyyerbax, E.Fromm, V.Frankl və s. kimi filosofların inam haqda baxışları ilə tanışlıq, yetərincə dərk edilməyən Azərbaycan mütəfəkkiri Asif Atanın ”Mütləqə İnam” təlimini, eləcə də onun bütöv düşüncə irsini, fikrimcə, anlamağa yardım edə bilər. Bu məqsədlə hazırlanan növbəti yazımı oxuculara təqdim edirəm. (Silsilənin öncəki yazıları ilə buradan tanış ola bilərsiniz: 1)”Mistikadan sinergetikaya və ya universal inam axtarışında” http://kultura.az/articles.php?item_id=20130523011056007&sec_id=10 2) “Postateizm və dünyaya bütöv baxış” http://edebiyyat.biz/az/view/3200/ilahe-ucaruh-postateizm-ve-dunyaya-butov-baxis/? )
Bir çox sosioloji hesablamalara görə, modern ölkələrin əhalisinin çoxu dindardır; buna görə də ateistlərə nisbətən qeyri-ateist namizədlər prezidentliyə və b. dövlət idarəçiliyi qurumlarına seçkilərdə daha çox səs qazanır. Göründüyü kimi, XVIII əsrdən gələn Maarifçilik, sekulyar cəmiyyət ideyalarının, elm və texnikanın, rasionalizmin və b. inkişafı insanın inama tapınma məsələsinə çox az qarışa bilib. Hərtərəfli gəlişmiş Avropa, ABŞ kimi dövlətlərin “kosmik raketlərin ulduzlu səmaları şumladığı bir dövrdə” orta məktəblərində riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya kimi təbii elmlərlə yanaşı din dərslərinin tədrisi təəccüb doğurmaya bilməz. Kilsə doqmalarını şübhəyə alan cəsarətli düşüncə adamlarının fəaliyyətləri tarixin yaddaşından silinməyib. Reymarus, Volter, Düpüi, Volni, Evanson, Peyn, Spinoza, Brandes, Frezer, Nitsşe, Rassel və başqa mütəfəkkirlər Tövrat və İncilin təməlində Qədim Misir və Şərq mifləri və inanclarının durduğunu çoxdan isbat etmişlər. Bu sırada müasir “avam idealist”lərindən biri olan ünlü Amerika filosofu Jan Freskonun baxışları əsasında çəkilmiş və dünya xristianları tərəfindən qalmaqallarla qarşılanan ”Zeitgeist” (“Zamanın ruhu”) filmini də qeyd etmək gərəkdir. Quranın da öncəki din və inanclardan bəhrələnməsi araşdırmaçılar üçün gün kimi aydındır.
Əvvəllər din – tarixinin qaranlıq dönəmlərindən gələn “bəşəriyyətin uşaqlıq nevrozu” sayılırdısa, çağdaş zamanda inama ehtiyac – ilkin həyat tələbatları siyahısında getməkdədir. Dinlərin ifşası ilə üzə çıxan ateizm, skeptisizm, nihilizm, relyativizm və b. nəzəriyyələrin bəşəriyyəti xoşbəxtliyə apara bilmədiyi də göz qabağındadır. Dinin tanrıçılıq, peyğəmbərlik, müqəddəslik (sakrallıq), mərasimlər, dualar kimi institutları üzərində çox düşünülür, bütöv obyekt olan din fenomeni hissə-hissə tədqiq edilir.
Son vaxtlaradək dinşünaslıqda müxtəlif cəmiyyət və mədəniyyətlərdə dinin rolu və funksiyalarını incələyən sosioloji yanaşma hakim idi. Dinin psixoanalitik konsepsiyalarının gəlişməsiylə (Z. Freyd, K.Q.Yunq, E.Fromm), habelə transpersonal psixologiyanın nümayəndələri tərəfindən əldə edilən bir sıra maraqlı nəticələrdən sonra (S.Qrof və onun məktəbi) dinin mahiyyətini anlamaqda sosioloji yanaşmanın məhdudluğu üzə çıxdı. Müxtəlif toplumsal konsepsiyalar dinin yalnız zahiri yanını – doqma və kultların ictimai mənasını – aşkarlayarkən, dinin mahiyyətini – insanın bir növ psixiki (ruhsal-mənəvi) transformasiyasını, ruhani dəyişilməsini, aydınlanmasını və şüurunun oyanmasını özündə daşıyan dini təcrübəni diqqətsiz qoyurdular.
Din
Terminoloji qeyri-aydınlığın dinin hər cür müzakisinə əngəl olmasını vurğulayan, bugünkü Azərbaycanın acı reallığı üçün olduqca əhəmiyətli “Psixoanaliz və din” əsərinin müəllifi Erix Fromma görə, ümumbəşəri fenomen – religia (din) – o bu və ya digər bir din növüylə asosiasiya (bənzətmə) yaradır. Lakin dildə başqa sözün olmamasından dolayı bir toplum tərəfindən bölüşülən, mənalı ömür sürməyə imkan yaradan və sədaqətli xidmət etməyə obyekt verən insan qruplarının paylaşdığı hər bir düşüncə və hərəkət sistemini Fromm “din” adlandırmağa məcbur olur: “Biz – sadiq olduğumuz şeydən ibarətik, sadiq olduğumuz şey isə davranışlarımızı təməlləşdirir.” Hermnevtikanın yardımı ilə dini mətnlərin yenidən dərki psixoloqlarda belə qənaət yaradır ki, dinlərdə insanın məqsədi – narsistliyi (özünə vurğunluğu, qeyri-tənqidiliyi) ötməkdir. Bütün dinlərin əsasında bir ümumi ideya – insan inkişafının son istiqaməti, onun özündən, öz hüdudlarından çıxması, ozünütransdentensiya durur. Tarix boyu gözlə görünən aləmin arxasında insan evladının hansısa bir ruhani ölçü duymasını, başqa bir aləmi düşünmək bacarığını onun ağlının ən möcüzəvi xüsusiyyətləri sayılır.
Mərasimlər
E.Fromma görə, mərasim (ritual) — fikir və hisslərin hərəkətlər vasitəsiylə simvolik ifadəsidir. Rituallar ümumi ideallarımıza sadiq olmamızı ifadə edir. Salamlaşmaq, artistlərə əl çalmaq, ölənlərə sayqıyla yanaşmaq və s. rasional ritualların sadə örnəkləridir: "Rituallara ehtiyac şübhəsizdir və hələ layiqincə qiymətləndirilməyib”.
Səcdə
E.Fromma görə, səcdə obyekti – qüvvələrin bir istiqamətdə birləşməsini, inteqrasiyasını, bütün şübhə və etibarsızlıqlarla öz məhdud mövcudluğundan kənara çıxmasını, həyatı mənalandırma ehtiyacını təmin etmək üçün idi.
Dindarlıq institutunun içəridən dağılması, çoxsaylı təriqətlərə bölünməsi, dini plüralizm, dünyəvi plüralizm kimi, insanların problemlərini azaltmadı, ancaq səcdə “kəbələrini” və bununla da insan nevrozlarını çoxaltdı. Delöz və Qattari tərəfindən “rizoma ” adı verilən “total eyniliyin” yaratdığı dəhşətli fəsadlar, müasir filosofların həyəcan təbilinə səbəb olubdur. Yaşadığımız XXI əsrdə heç bir matrik ierarxiyanın olmaması (matrisa -- mütləq etalon deməkdir) – məzmunu, (informasiyanı) heçnə ilə tutuşdurulmaması – bəşərin məhvinə gətirib çıxaracaq səbəb kimi göstərilir. İndi dünyanın bir nömrəli sualı ”həqiqi olan nədir?” sualıdır.
Simvollar
İnsan beyninin fəaliyyəti araşdırmalarının son nəticələri göstərir ki, beynin şüuraltı (qeyri-şüuri) bölməsi informasiyanı ancaq simvollar, obazlar vasitəsiylə qavrayır. Çox güman ki, bir zamanlar insan içgüdüsü (intuisiyası) daxili ehtiyacları obrazlı dillə, simvollarla, metaforalarla dilə gətirmiş, nəticədə din fenomeni ortaya çıxmışdı. Sonralar insanlar həmin o simvollardan, obrazlardan o qədər bərk yapışmışlar ki, simvolların daşıdığı mənalar qıraqda qalmışdı... “Susqun kütlənin kölgəsində” əsərində çağdaş mədəniyyətin kəskin tənqidçilərindən biri olan fransız filosof Jan Bodriyar, “susqun” insan kütləsinin diini mərasim “parıltılarını” “qızıl” saymasını ifşa etmişdi.
İnam
U.Ceyms, E.Fromm, A.Adler, K.Yunq, V.Frankl, Loş və başqa ünlü psixoloqlar inam hissinin, inam amilinin insan mövcudluğunun əsas şərti sayaraq, din fenomenini (inamı) iki yerə ayırırlar: ictimai və individual inam (U.Ceyms), avtoritar və humanist inam (E.Fromm), daxili dindarlıq və zahiri dindarlıq (Olport), sosial dindarlıq və ruhani dindarlıq (Lenski) və b. L.Feyyerbaxın fəlsəfi görüşlərində də insan həyatının strateji anlayışlarının din qurumu tərəfindən mənimsənilməsi və spekulyasiyalara sürüklənməsi tənqid edilir. Bu filosofa görə, tanrıya inam – insanın öz mahiyyətinin sonsuzluğuna və həqiqiliyinə inamdır...
Din institutu tarixsəlliyə, rəvayətsəlliyə, əsatirsəlliyə bağlılığına görə keçmiş yönümlüdür. İnam isə gələcək yönümlüdür, çünki inam – gələcəyi, din isə keçmişi idealizə edir.
Ruhanilik
"Dindarlıq" və ”ruhanilik” sözləri tarix boyu bir-birinə qarışdırılmış, eyni anlayış sayılmışdı. Lakin həyat təcrübəsi göstərir ki, dindar olmayan kəs ruhani ola bilər (yəni mənəvi, idraki, iradəvi cəhətdən pak, təmiz ola bilər) və əksinə – dindar adam qeyri-ruhani, murdar əxlaq sahibi ola bilər. Bu anlayış qarışıqlığının səbəblərini Vitqenşteyn kimi filosoflar dil problemlərində görürlər...
Haydeggerin ardınca loqoterapiyanın banisi Viktor Frankl da insan şəxsiyyətinin təsvirində sosial-mədəni kontekstə daxil olan üçölçülü model işlədir: 1. fiziki (bədənsəl həyat), 2. psixiki (duyğular, hisslər ), 3. ruhsal və ya ruhani (həyatın mənasını, təməlini, inam, sevgi, dəyərlər, ədalət, azadlıq, məsuliyət və b.). Loqoterapiya –”məna vasitəsiylə müalicə” deməkdir. V. Frankl məna səviyyəsini belə qeyd edir: cari anın mənası və fövqal-məna. Mənaya gedən iki əsas yol – yaşanılanların dəyəri, yaradıcılıq dəyərləri və həyat məqsədlərinin dəyəri. Frankla görə, biz mövcudluğumuzun mənasını yaratmırıq — tapırıq; başqa sözlə, məna —“konkret anlanan və realizə edilən imkandır.”
Tanrı - ideal – idealizm
Psixoloq tədqiqatları göstərir ki, insan, qarşısına qoyduğu məqsədə çatanda krizisə düşür, böhrana məhkum olur, çünki böhran – hər bir enerji-informasiya sisteminin qanunauyğun inkişaf mərhələsidir. Bu – beynin şüuraltı qatına qoyulan inkişaf proqramının dəyişilmə çətinlikləri ilə bağlıdır. Ona görə də planların gerçəkləşməsi üçün şüuraltıya yönləndirilən istəklər, arzular, planlar olduqca yüksək olmalıdır. Bir sözlə, insan – maddi rifah, şan-şöhrətdən artıq olanları — əlçatmaz idealları gerçəkləşdirməyi düşünməlidir. Bununla da o, həm özünü ruhani böhrandan qurtarmış olar, həm də dünyanın yaşam təməllərini qorumuş olar. Pessimizmi və şübhəçiliyi ”idraki yetkinlik”, idealizmi isə ”gənclik xəstəliyi” sayanlara Albert Şveyser kimi filosoflar sinə gərir və həyatın mənasını böyük idealları yaşatmaqda və yaşamaqda görür.
E.Frommun “Psixoanaliz və din” əsərindən aşağıdakı fikirlərə diqqət yetirək: “İnsan “ideal”a sahibolma və ya olmama seçimində azad deyil; ancaq o, müxtəlif ideallar arasında, hakimiyyətə xidmət, dağıdıcılığa və ya idrak və sevgiyə xidmət etmə seçimində azaddır. Bütün insanlar “idealistdirlər”, onlar bədənsəlliyin təminetmə sərhərdlərinə çıxan nələrəsə can atırlar. İnsanlar məhz hansı ideallara inanmasıyla fərqlənir. İnsanın ən yaxşı və ən şeytani təzahürləri mahiyyətcə onun bədəninin yox, “idealizminin”, ruhununkudur. Ona görə də hər bir ideal və ya diini duyğunun dəyərli olduğunu savunan relativizm – təhlükəli və yanlışdır. Dünyəvi ideologiyaları da daxil etməklə, idealları insan ehtiyacı kimi anlamalıyıq və onların həqiqi olub-olmadıqlarını insan qüdrətini sərgiləyən və insan dünyasının harmoniya tələbinə gerçək cavab kimi baxmalıyıq. İdealizm haqda deyilənlər diini ehtiyaclara da aiddir... İnsan heyvanlara, ağaca, qızıl və ya daş bütlərə, görünməyən allaha, müqəddəs insana və ya iblis donlu rəhbərlərə; əcdadlarına, millətinə, sinifinə və ya partiyasına, pula və ya uğura səcdə edə bilər. Onun dini - dağıdıcılığın və ya sevginin, insan istismarının və ya qardaşlığının gəlişməsinə təkan verə bilər; o, idraka yol verər, idrakı iflic də edə bilər. İnsan öz sistemini dünyəvi sistemlərdən fərqlənən diini sistem saya bilər, lakin dininin olmasını da düşünə bilər, o öz xidmətini – hakimiyyət, pul və ya şöhrət kimi bəlli dünyəvi məqsədləri – fərasətliliyə və gərəkliliyə xidmət kimi yoza bilər. Məsələ dinin olub-olmamasından getmir, məsələ -- nəcür (hansı) dindən gedir: bu – ya bəşər inkişafına, insani qüvvələrin aşkarlanmasına işləyən dindir ya da – qüvvələri ölgünləşdirən, iflicləşdirən dindir... Dinin tarixdəki universal oluşu da istiqamət sisteminə və ibadət, xidmət obyektinə ehtiyacın olmasını kifayət qədər təsdiqləyir... İdeal və idealizm anlayışları insanın zatındakı özünüdəyişmə arzusundan gəlir. Bu istəyin zəif səsini insan eşidəcəkmi və onun dalınca nə qədər gedəcək — bunlar tutulan yoldan (inancdan, ruhani praktikadan, terapevtdən) asılıdır... Doğum – birdəfəlik akt deyil, uzun sürəcdir. Həyatın məqsədi – tamam doğulmaqdır. Amma bunun xüsusi faciəvi ünsürünə görə əksəriyyətimiz bu doğuluşdan öncə ölürük....”
İlahə Ucaruh
Kultura.az
