Qəsd cəhdi
Keçən axşam məsləhətçi Tomsa qulağına radioqulaqlıq…
O, Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı idi
1919-cu il mayın 28-i. “Al bayraq” qəzetinin 15-ci sayında Ruhulla Axundovun “Həqiqi istiqlal istəyirik” adlı yazısı çap olunur.
Məqalədə yazılır: “Hanı istiqlal o məmləkətdə ki, əlləri ilə, canları ilə məmləkəti abad edən, zəhmətləri ilə əhalini doyuranlar hüquqsuz bir heyvan kimi, cəhalət içrə yaşadılar; hanı istiqlal o yerdə ki, millətin bütün haqqını bir ovuc müftəxorlar, müstəbidlər qəsb etmişdir?...Zavallı millətin boynuna yeni, açılmaz, qırılmaz zəncirlər taxır!...Kimə satılmadıq? İngilislərəmi, italyanlaramı?...Bu gün kağız üzərində gözümüzə soxulan istiqlal işçi xalq üçün budur, bundan ibarətdir...”
Bu məqalənin çap olunduğu gün Azərbaycan Cümhuriyyəti bir yaşını qeyd edirdi.
Bəs, Ruhulla Axundov kim idi?
O, 1897-ci il yanvarın 13-də Bakı quberniyasının Şüvəlan kəndində müəllim ailəsində doğulub. Atası Əlini kiçik yaşlarında itirən Ruhulla qohumlarının himayəsində böyüyüb, əvvəlcə kənd, sonra isə şəhər məktəbində oxuyub, ardınca Bakı realnı məktəbinə daxil olub, lakin maddi ehtiyaclara görə oranı tamamlaya bilməyib.
“Millətçilərlə mənim yolum bir deyildir”
İlk əmək fəaliyyətinə Orucov qardaşlarının mətbəəsində başlayan Axundov burada əvvəlcə fəhlə, sonra isə mürəttib, korrektor vəzifələrində çalışır. İlkin siyasi görüşləri fevral inqilabı ərəfəsində formalaşan Ruhulla yazırdı:
“Əzbər bildiyim Marselyoza mahnısını oxuyarkən, “Yaşasın azadlıq” deyə qışqırarkən, mən azadlığın və demokratik respublikanın konkret formalarını özümə o qədər də aydın təsəvvür edə bilmirdim...lakin bilirdim ki, millətçilərlə mənim yolum bir deyildir”.
Halbuki, o elə burjua-millətçisi olaraq güllələnəcəkdi.
O vaxta qədər isə onun parlaq yüksəlişi davam edəcəkdi...
1917-ci ildə sol eserlərə qoşulur, bir il sonra Bakı soveti dönəmində “Bakı Şurasının əxbarı” qəzetinin redaktoru olur, 1919-cu ilin mayında Kommunist Partiyasına daxil olur. Həmin il nəşr olunmağa başlayan “Kommunist” qəzetinin ilk redaktoru olur. Eyni zamanda “Hürriyyət” bolşevik qəzetinin redaksiya heyətinin üzvlüyünə seçilir.
Bu ərəfədə isə Azərbaycanda Cümhuriyyət elan olunmuş, gənc dövlətin Qərb tərəfindən tanınması uğrunda mübarizə aparılırdı.
Ruhulla Axundov isə yazırdı: “...İstiqlaliyyəti elan olunmuş Azərbaycanımıza baxarsaq, hər bir qədəmdə təcavüz, məzalim, xəyanət, səfalət görəcəyik. Millətinin və əhalisinin əksərini təşkil edən fəhlə və kəndlilər bu gün istiqlaldan istifadə edirmi?”
1919-cu ildə Azərbaycandan Leninlə görüşə gedən nümayəndə heyətinin tərkibinə R. Axundov da daxil olur. Həmin görüşdən sonra Ruhulla Lenin və Marksın əsərlərinin Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etməyə qərar verir.
Amma qəribədir, bütün bunlara baxmayaraq o, Azərbaycan Cümhuriyyətində vəzifə də əldə edir.
1919-cu ilin sentyabrında R. Axundov Müsavat hökumətinin Əmək nazirliyində ümumi şöbənin müdiri təyin olunur.
Və az keçmir ki, R. Axundov yenə Cümhuriyyətin əleyhinə yazı yazır.
12 yanvar 1920-ci ildə, “Bugünkü vəzifəmiz” adlı yazısında isə Ruhulla Axundov açıq şəkildə Cümhuriyyəti tanımadığını biruzə verir. Denikinlə bağlı Şura hökumətinin Azərbaycan və Gürcüstana göndərdiyi təkliflə bağlı
Axundov yazır:
“Qafqazdakı cümhuriyyətlər hökumətlərinin Şura hökumətinin bu təklifinə nə cavab verəcəyi bizi əlbəttə ki, maraqlandırmır. Bizim üçün əhəmiyyətli olan Azərbaycan və Gürcüstan xalqının bu təklifə nə nəzərlə baxmasıdır...”.
Və Azərbaycan Cümhuriyyəti Rusiya tərəfindən işğal olunur.
1920-ci ilin 7 noyabrında oktyabr inqilabının bir illiyində Ruhulla Axundov artıq əvvəllər səksəkə ilə yazdığı yazılardan fərqli olaraq müsavatçıları açıq şəkildə cəllad adlandırır:
“Elə bil keçən il deyildi ki, Müsavat cəlladları başımızın üstünü kəsdirmişdilər, elə bil keçən il deyildi ki, bir kəlmə “ehtiyatsız” söz üçün səni tutub Denikinə töhfə göndərirdilər, yaxud həbsxanada tələf edirdilər, yaxud Səidbəyovların, Qoçu Nəcəfqulu, Mirrəhim və bu kimi həşərat oğlanların gülləsinə qurban edirdilər...Bu il üçrəngli müsavat bayrağı əvəzinə, üç rəngli Denikin bayrağı əvəzinə, ilanlı-əjdahalı ingilis bayrağı əvəzində, İtaliya, Fransa, Amerika bayraqları əvəzində (ki hərəsi Azərbaycanda bir ağalıq, bir hakimlik əlaməti idi) Azərbaycanın yaşıl və ala dağlarının qarlı təpələrində yalqız bir bayraq yellənir, ağ hilallı beş guşə ulduzlu qızıl bayraq!”
21 aprel 1922-ci ildə “Onuncu Ümumbakı firqə konfransı”nda isə Ruhulla Axundov açıq şəkildə müsavatçıları təhqir edir: “Qoy Müsavatın, daşnakların, menşeviklərin, eserlərin zəncir köpəkləri və otaq tulaları hürə-hürə özlərini yırtsınlar...”
Məruzələr artdıqca, Şura hökumətinə sədaqətlə xidmət etdikcə R. Axundov pillə-pillə vəzifəyə yüksəlir.
1923-cü il. R. Axundov “Kommunist” qəzetinə Moskvadan teleqram göndərir: “Lenin yoldaş düşmənlərimizin acığına, dostların şadlığına ölmədi”.
1927-ci ilin yanvarında Ruhulla Axundov Azərnəşrin direktoru təyin olunur. Elə həmin ay Yeni Türk əlifbasının Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin tərkibinə daxil edilir. Latın qrafikalı əlifbaya keçidin əsasını qoyanlardan biri də məhz Ruhulla Axundov idi. O, çıxışlarının birində deyir: “Bu əlifba məhz Azərbaycan Kommunist Partiyasının və bütün partiyamızın çox böyük nailiyyəti, qələbəsi, təntənəsi, dünya miqyasında qələbəsidir”. 1928-ci ildə onun redaktorluğu ilə “Rusca-türkcə lüğət” çap olunur.
1927-ci ilin martın 27-də isə R. Axundov Azərbaycan Xalq Maarif komissarı təyin edilir. Lakin bu uğurlardan başı gicəllənən R. Axundov bir səhvi nəticəsində bütün vəzifələrini itirir. Belə ki, 1928-ci ildə R. Axundov Moskva-Xarkov sərnişin qatarının vaqon-restoranında sərnişini döyür. Buna səbəb sərnişinin pəncərənin pərdəsini onun israrlarına rəğmən qapamaması olub. Akt tərtib olunarkən, Ruhulla Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin (MİK) üzvü olduğunu təsdiqləyən bileti göstərir... Və bütün vəzifələrindən azad olunur. Amma səbəb bu idimi?
Bir qədər əvvələ gedək. Cümhuriyyət devriləndən sonra və repressiya illərinə qədər Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə rəhbərlik edənlərə diqqət edək: Qriqori Kaminski (1920-21), Sergey Kirov (1921-26), Levon Mirzoyan (1926-29), Nikolay Gikalo (1929-30), Vladimir Polonski (1930-33), Ruben Rubenov (1933), Mircəfər Bağırov (1933-53).
M. Bağırova qədər Azərbaycanı qeyri-millətlərdən olan şəxslər idarə ediblər. Bu şəxslərin ölkə daxilində qurduğu siyasi gedişlər içərisində azərbaycanlı xadimlər tərəf tutmağa məcbur olublar. N. Nərimanovun “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” Stalinə məktubunda da biz bu problemləri görürük. Nərimanov R. Axundov haqqında bu məktubunda yazırdı:
“…Vaxt olacaq ki, Azərbaycan fəhləsi və kəndlisi belə bir sual qoyacaq: kimdir müqəssir? Onda bu adamlara aydın olacaq ki, Hüseynovlar, Qarayevlər, Axundovlar (Ruhulla) öz şəxsi mənfəətləri üçün Sovet Azərbaycanını simasızlaşdırır və onun mənafeyini topdan və pərakəndə satırdılar”.
Amma Nərimanovu son mənzilə yola salanlar içində Ruhulla da olur.
Daxili çəkişmələr Levon Mirzoyanın dönəmində də davam etmişdi. Qatar hadisəsi sadəcə bir bəhanə idi. Çünki çox keçmədən Ruhulla yenidən vəzifə alır.
Belə ki, bu hadisədən sonra Ruhulla Axundov Moskvaya qayıdır, təhsilini davam etdirir, Bakıya qayıtdıqdan sonra yenidən vəzifəyə təyin olunur. 1930-cu ildə Azərbaycan KP MK katibi seçilir. 1936-cı ildə isə Azərbaycan SSR-nin 15 illiyi münasibətilə Lenin ordeni ilə təltif olunur. Həmin il Axundov ASSR Xalq Komissarları Soveti yanında incəsənət işləri idarəsinə rəis təyin olunur. Elə həmin ilin dekabrın 17-də Ruhulla həbs olunur.
Və bütün sədaqətinə baxmayaraq, o güllələnir...
Lenin və Marksı dilimizə çevirən ilk adam
Ruhulla Axundov Marks və Leninin əsərini dilimizə çevirən ilk adamdır. 1919-cu ilin 25 oktyabrında “Oktyabr inqilabı” qəzetində yazdığı “Karl Marks” adlı yazısında Marksın həyat və fəaliyyətini Azərbaycan oxucusuna təqdim edir, “Kapital”ın bəşərə yol göstərən əsər olduğunu bildirir və öz məsləhətini verir:
“Onun həyatı tarix bəşəridir. Ey tarix bəşəri öyrənmək istəyən, qare! Oxu, böyük müəllimimizin həyatını bil”.
Qəzetin həmin sayında Axundovun Leninin həyatı ilə bağlı da ayrı məqaləsi yer alıb.
Hətta Ruhulla Axundov 1927-ci ildə Lenin haqqında yazırdı:
“Böyük alimlər, məşhur ustadlar, nəhayət “124 min” peyğəmbərlər hamısı bir yerdə və hər birisi təklikdə unudular, lakin Lenin unudulmaz; çünki bunların hamısının bir yerə yığsan bəşəriyyətin dirilməsi yolunda Leninin etdiyini edə bilməyiblər”.
Bu ərəfələrdə Ruhulla Axundov ölkədə amansız şəkildə davam edən ateistləşdirmə təbliğatının da rəhbərlərindən olur. Dindarların təqib olunması, adət-ənənələrin qadağan olunması, məscidlərin dağıdılması, köhnə qiyafəlilərin düşmən elan olunması hərəkatını yürüdənlərdən olur. “Allahsızlar cəmiyyəti” bu ərəfələrdə peyda olur.
Hətta 1924-cü ildə Aşura ilə bağlı yazısında da, R. Axundov Nikolay və Müsavat hökumətini qınayır ki, onlar xalqı bu cəhalətdən xilas edə bilmədi, Şura hökuməti edəcək.
Repressiya
Ruhulla Axundovla Mircəfər Bağırov arasında 20-ci illərin sonunda çox yaxşı münasibətin olduğu yazılır. Mircəfərin ona “Əzizim, Ruhulla” xitabı ilə başlayan dost məktublarının olduğu bildirilir. Hətta Mircəfər Ruhullanın evində də qonaq olmuşdu. Amma həmçinin onun Stalinə satanın da Mircəfər olduğu qeyd olunur. Ruhulla ilə bağlı Mircəfərin üç dəfə Stalinə məruzə etməsi bildirilir və Stalinə hələ 20-ci illərin əvvəllərində bəzi toplantılarda Ruhullanın Stalinə qarşı çıxması, Trotskinin bəzi fikirlərini müdafiə etməsi yadına salınır.
Stalinin isə heç nəyi unutmadığını (həm dostluğu, həm düşmənçiliyi) Rəsulzadə ilə bağlı olaydan bilirik.
Bəlkə də, Mircəfər Bağırov onu özünə rəqib hesab edib. Qeyd etdiyimiz kimi, 20-ci illərin lap əvvəllərindən tərəflər arasında kəskin qarşıdurmalar olub. M. Bağırov məhkəməsində Ruhullanı vicdanlı kommunist kimi tanıdığını bildirmişdi. Mircəfərin Ü. Hacıbəyli kimi insanları repressiyadan xilas etdiyi də bəllidir. Ruhulla kimi Sovet Azərbaycanının ən böyük ideoloqunu da xilas edə bilərdi. Amma Ruhullanın mövqeyi Mircəfər üçün açıq rəqib siyahısına daxil olurdu. Amma bu mövzu hələ də qaranlıq olaraq qalır.
Və dekabrın 17-də işə gedərkən həbs olunan Ruhulla 1938-ci il aprelin 22-dək həbsdə qalır.
İstintaq prosesində ona on il əvvəl, 1921-ci ildə bir müzakirədə Trotski platformasına niyə səs verməsinin hesabı soruşulur. Halbuki, Ruhullaya Lenin ordeni veriləndə də bu fakt bəlli idi.
1937-də bir çoxları kimi, Ruhulla da Trotski paralel Mərkəzə üzv olmaq, əksinqilabçı mövqe tutmaq suçundan mühakimə olunur. Həmçinin bu ərəfədə “Pravda” qəzetində trotskiçi və müsavatçı elan olunurdu. Nəhayət, onu ağır cinayətkar kimi Moskvaya aparırlar. Və o əmrin yuxarıdan imzalandığını başa düşüb, “etiraf edir”. Xalq Daxili İşlər Komissarı Yejovun adına yazdığı ərizədə bildirir: “Doqquz aydır ki, həbsxanada yataraq həqiqəti deməkdən imtina edirdim. Mən öz partiyama, xalqıma qarşı olan bütün cinayətləri gizlədirdim. Və indi hiss edirəm ki, öz inadkarlığıma nail olmaq boş cəfəngiyyatdır”.
Lenini tərcümə edən, ölümünə qədər Leninə inanan adam 1938-ci ildə Leninin doğum günü tarixi olan 22 apreldə güllələnir.
Rəsulzadə isə illər sonra 1952-ci ildə yazacaqdı:
“Azərbaycanın sovetləşdirildiyi ilk gündən başlayaraq Müsavatçılıq və Panturanizmə qarşı amansız mübarizə aparan Ruhulla Axundov, “Panturanizmin zəhərli bir nümayəndəsi və və “Müsavat partiyasının zavallı bir agenti” kimi günahlandırıldı”.
Ailə həyatı
Ruhulla həyat yoldaşı Frida ilə 1920-ci ildə tanış olub. 1921-ci ildə Moskvada Azərbaycandan qurultaya gələn nümayəndə heyəti içərisində Ruhulla da olduğundan, orada daha da səmimi münasibət qururlar. Nəhayət, ailə həyatı qururlar. Fərid və Aneliya adlı iki uşaqları olur. Ruhulla həbs olunanda Fəridin 14, Aneliyanın isə 3 yaşı vardı. 1937-ci il iyunun 20-də Frida da həbs olunur, 8 il həbsdə qalır. Oğlu Fərid isə sonralar müharibədə həlak olur.
Dilqəm Əhməd
Qaynaq:
1. Ruhulla Axundov – “Seçilmiş əsərləri”, “Azərnəşr”, 1977
2. Nəsiman Yaqubov – “Ağrılı ömürlər”, “Yazıçı”, 1990
3. M. Ə. Rəsulzadə - “Əsərləri”, “Qələm”, 2013
4. M. Süleymanov – “1928-ci il. “Sovet Pompaduru” Ruhulla Axundov”
