Leyla Depp: Bir də Saramaqodan tanıyaq Məsihi
Joze Saramaqonun “İsanın İncili” (1991) romanı son on…
Əslində bu sualda qüsur var. Sualın düzgün forması belə olmalıdır: Vətəndaşların vətəndaş mövqeyi olmalıdırmı? O cümlədən yaradıcı əməklə məşğul olan vətəndaşların vətəndaş mövqeyi olmalıdırmı? Bu suala “yox” demək – Aristoteldən üzü bəri böyük bir intellektual ənənənin üstündən xətt çəkməkdir.
Azərbaycanda bu sual tez-tez qalxır. Demokratik və alternativ qüvvələr ziyalı hesab etdikləri şəxslərdən siyasi-ictimai məsələlərlə bağlı mövqe qoymasını tələb edirlər. Anardan, Vaqif Səmədoğludan, Alim Qasımovdan, hətta bəzən olur ki, bu siyahıda Tünzalə və İlkin Həsənini də görənlər olur. Hər dəfə də bütün bu cəhdlər fiaskoya uğrayır. Ziyalının ictimai mövqeyi ilə bağlı gözləntilərsə bitmir.
Ən maraqlısı da odur ki, müxalifətdən olan siyasi liderlər və ümumiyyətlə, siyasətə iddiası olanlar çox zaman tələbkar alternativ düşərgənin yox, məhz “bu qədər ucadan susan ziyalıların” tərəfini tutur. Bu da ictimaiyyəti qıcıqlandırır. Məsələn, Seymur Baycanın müxalifət liderlərinə olan ən böyük tənqidi onların hələ də Anar və digərlərini müdafiə etməsidir.
Mənim anladığım qədər, Azərbaycan siyasətində indiyədək bu məsələyə üç yanaşma irəli sürülüb. Birincisi, İsa Qəmbər və digər köhnə nəsil siyasətçilərin mövqeyidir ki, təxminən belə icmal etmək olar: Anar və digərləri zamanında – 80-lərdə və 90-ların əvvəlində çox böyük xidmətlər göstərib, ölkənin müstəqilliyi və Qarabağ problemi kimi məsələlərdə prinsipial mövqe ortaya qoyub. Bir növ borclarından çıxıblar. İndi isə qocalıblar, gərək onlardan əl çəkək, lazımından artıq olanını istəməyək, qoy həyatlarını rahat başa vursunlar.
İkinci mövqeni bu yaxınlarda özü də ziyalı olan Cəmil Həsənli səsləndirdi və böyük ajiotaj doğurdu. Onu da təxmini icmal etsək, Cəmil müəllim deyir ki, mən Rüstəmin küyünə gedib bu p*xa düşmüşəm, görürəm necə çətindir bu xaçı daşımaq, heç düşmənimə arzulamaram, ona görə də qoy o biri ziyalılar başlarını aşağı salıb işlərini görsünlər, ya da rahat Əzrayılı gözləsinlər. Cəhənnəmə gedən özünə yoldaş axtaran kimi, bu qoca və xəstə halında Vaqif Səmədoğlunu da dartıb Milli Şuraya gətirməyin mənası yoxdur.
Üçüncü mövqeni isə Erkin Qədirli səsləndirib. “Vətəndaş mövqeyini” ümumiyyətlə mənasız ifadə adlandıran Erkin deyib ki, yaradıcı insanlar öz aləmlərindədir, bizim həmin aləmə girişimiz yoxdur. Ona görə də yazıçı və başqa yaradıcı insanları rahat buraxmaq, onları siyasətə gətirməmək, onlardan siyasi mövqe gözləməmək lazımdır. “Baharın 17 anı” filminin birinci seriyasında faşist həbsxanasında olan ziyalını dindirən Ştirlitsin çıxışını az qala sözbəsöz təkrar edən Erkin sonda maraqlı nəticəyə gəlir:
"Rusiyadan qurtulmaq istəyirsinizsə, rus kimi düşünməkdən əl çəkməlisiniz. Yazıçı və başqa yaradıcı insanlardan vətəndaş mövqeyi, siyasi düşüncə tələb etmək və ya gözləmək doğru deyil. Rus ədəbiyyatının, rus nihilizmin[in] və rus solun[un] təsiri altından çıxın".
“Vətəndaş mövqeyi” niyə mənasız ifadə olur? Və niyə ziyalının vətəndaş mövqeyi sərgiləməsi rus ədəbiyyatının, rus nihilizminin və rus solunun təsiri altında olmaq olur ki?
Məgər Viktor Hüqo “Səfillər” romanını, Emil Zolya Fransa prezidentinə “Mən ittiham edirəm!” adlı açıq məktubunu yazanda, Con Stüart Mill qadın hüquqlarını tələb edəndə, Şandor Petefi Budapeşt barrikadalarında vuruşanda, Henri Toro quldarlığa, Remark və Brext faşizmə qarşı çıxanda, ixtisasca dilçi alim Noam Çomski ABŞ xarici siyasətini tənqid edəndə “rus nihilizminin” təsiri altınamı düşmüşdülər?
İndi siz deyin, nihilism nədir? Şair Şandor Petefinin Budapeşt barrikadalarında mütləqiyyətlə vuruşması, yoxsa Milli Şuranın icazəli mitinqində iki sözü məntiqi ardıcıllıqla deyə bilməyən siyasətçi Erkinin “vətəndaş mövqeyini” inkar etməsi?
Aristotel və vətəndaş mövqeyi
Erkinin böyük çılğınlıqla inkar etdiyi “vətəndaş mövqeyi” Aristoteldən üzü bəri gələn böyük bir intellektual ənənədir. İki min ildən çox yaşı var. Vətəndaş mövqeyi elə qüvvətli məfhumdur ki, Facebook-da kimisə blok etmək kimi sadə üsulla onu yoxa çıxarmaq mümkün deyil.
Aristotel insanı bitkilər və heyvanlarla müqayisə edərək belə qənaətə gəlirdi ki, bitkilər də yaşayır, heyvanlar da yeyib-içir, ona görə insanın sadəcə yaşaması və sadəcə yeyib-içməsi onun məqsədi ola bilməz. İnsanın daha ali məqsədi var və bu məqsəd öz təyinatını dövlətdə tapır. İnsan yalnız dövlətdə yaşayaraq və ictimai-siyasi münasibətlərə girərək insan ola bilər. Müasir dillə desək, yəni insan gərək dövlətdə vətəndaş olsun və vətəndaş mövqeyinə sahib olsun. Dövlətdən kənarda yaşayanlar isə insan ola bilməzlər. Onlar ya allahdır, ya da vəhşi heyvandan fərqləri yoxdur. Çünki insan by definition lap əvvəldən “siyasi heyvandır”.
Nahaq yerə qədim yunanlar siyasətlə maraqlanmayan vətəndaşlara “idiot” demirdilər və bu söz də müasir dildə öz neqativ konnotasiyasını nahaqdan qazanmayıb.
Aristotelin vətəndaşlıq və müasir dildə, vətəndaş mövqeyi anlayışı da havadan yaranmayıb. O, böyük filosofun xoşbəxtlik anlayışına əsaslanır. Aristotelə görə xoşbəxtlik ən böyük nemətdir və bu nemətə çatmağın ən böyük yolu da məhz vətəndaş mövqeyinə sahib olmaqdır.
Çox təəssüf ki, azərbaycanlıların xoşbəxtlik anlayışı hələ Aristoteldən öncəki mənasında qalıb. Adından da göründüyü kimi, xoşbəxt olmaq üçün adamın gərək bəxti xoş ola. Yaxşı bəxtin varsa, deməli xoşbəxtsən. Aristotel isə hesab edirdi ki, insan xoşbəxt olmaq üçün fəzilətlərə sahib olub o fəzilətlərə uyğun da hərəkət etməlidir. Yoxsa “xoşbəxtlik kimi ən böyük və ən gözəl neməti təsadüfün ümidinə buraxmaq axmaqlıq olardı”(Ar. EN 1099b24). Ən ali fəzilətlər isə o fəzilətlərdir ki, ictimai-siyasi həyatda iştirak etməyə, insanın ictimai-siyasi münasibətlərə girməsinə imkan yaradır.
Beləliklə, insan öz ən ali məqsədini reallaşdırmaq və ən ali nemətə – xoşbəxtliyə nail olmaq üçün ən ali fəzilətlərini işə salıb ən ali insan cəmiyyətində – dövlətdə ən ali fəaliyyətlə – ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmalıdır.
(Burada bir qeyd çıxaraq deyim ki, Aristotelə görə daha ali fəaliyyət var – dünyanı seyrə dalmaq və düşünmək, bu isə ancaq tək-tük rast gəlinən böyük filosofların işidir.)
Nahaqdan deyil ki, hələ Aristoteldən xeyli əvvəl, Afina üçün yeni qanunlar yazarkən Solon vətəndaş müharibəsi zamanı vətəndaşların mütləq iki tərəfdən birinə qoşulmasını məcburi etmişdi. Perikl isə öz məşhur “dəfn nitqində” Afina dövlətinin böyüklüyün göstərmək üçün deyirdi:
"Burada hər bir fərd təkcə öz işləri ilə yox, həm də dövlətin işləri ilə maraqlanır: hətta daha çox öz şəxsi işləri ilə məşğul olanlar da ümumi siyasət haqqında ətraflı məlumata sahibdirlər – bu da bizim xüsusiyyətimizdir: biz, siyasətlə maraqlanmayan şəxs haqqında demirik ki, o, ancaq öz işlərilə məşğuldur, biz deyirik ki, onun ümumiyyətlə burada heç bir işi yoxdur!"
Və yaxud da Afinada 30 tiranın hakimiyyəti zamanı Sokrata əmr ediləndə ki, məşhur demokrat Salaminli Leonu tutub edam üçün hökumətə təhvil versin, Sokrat “ədalətsiz və günah iş” görmək istəmədiyi üçün hökumətin əmrinə itaətsizlik göstərmişdi.
Əlbəttə, “yunanlar demokratiyanı yekəbaşlığından yaradıb” deyən Erkin Qədirli üçün sağ avtoritarizm, sağ meylli diktatura və ya siyasi səhnənin sərt tədbirlərlə təmizlənməsi daha düzgün yol kimi görünə bilər, amma tarix Afina siyasi səhnəsini sərt tədbirlərlə təmizləyən və 1,500 məşhur demokratı edam edən 30 tiranın yox, Sokratın tərəfindədir.
(Yunanların yekəbaşlığının demokratiyanı necə məhv etdiyinin şahidi olmaq üçün təkcə Fukididin möhtəşəm “Peloponnes müharibəsi”ni oxumaq kifayətdir.)
Bir daha rus qafası haqqında
İndi burada Lokkdan, Hobbsdan, Monteskyödən, Volterdən, Russodan, Kantdan, Robert Dahldan uzun-uzadı sitatlar çəkməklə davam etməyin mənası yoxdur. Kiçik bloq yazısında bunların hamısını əhatə etmək də mümkün deyil. Sadəcə, onu qeyd etmək lazımdır ki, demokratik dövlətin bütün müasir siyasi nəzəriyyələri “məlumatlı vətəndaşların” (informed citizenry) fəaliyyətinin vacibliyini nə dərəcədə vurğulayır.
Vətəndaş sadəcə beş ildə bir dəfə səs verməklə kifayənlənməli deyil. Buna müasir nəzəriyyədə “seçki avtoritarizmi” deyirlər. İnsan o qədər mükəmməl varlıq deyil ki, başqa insanları idarə etməyi ona kor-koranə tapşırsınlar. Buna görə də vətəndaşlar dövlətin siyasəti, eləcə də iqtisadi, sosial və mədəni həyat və yeniliklər barədə daim məlumatlı olmalı və öz aktiv fəaliyyətləri vasitəsilə hökuməti daima nəzarətdə saxlamalıdır. Vətəndaşların, xüsusən də onların qaymağı olan ziyalıların aktiv vətəndaş mövqeyi olmasa, demokratik nəzarət mexanizmləri işləməsə, bütün yollar əvvəl-axır Mosula aparacaq.
Bəs bilirsinizmi əsl rus qafası nədir? 30-cu illərdə Sovet İttifaqında bərqərar olmuş ziyalı məfhumunu müdafiə etmək. Ziyalılar öz peşələrinə uyğun “sexlərdə” birləşsinlər, məsələn, yazıçılar – Yazıçılar İttifaqında, başlarını aşağı salıb “öz aləmlərində yaşasınlar”, bir də hərdən hökumətə lazım olanda, ayağa qalxıb Əlcəzairdə fransız imperializminə, Vyetnamda isə ABŞ imperializminə qarşı odlu-alovlu poemalar yazsınlar. Ayrı vaxt da nə qədər istəyirlərsə, öz doğulduqları kolxozları tərifləsinlər, dövlət də onların işinə qarışmasın.
Məgər Faşist İtaliyası yaradıcı insanları fil dişindən qüllələrə həbs etməmişdimi? Ey Eucenio Montale, qapıl öz xəyal dünyana, bir-iki simvolist şeirini yaz, biz isə parlamenti qovaq və onun binasını rəşadətli əsgərlərimiz üçün kazarmaya çevirək!
Əli Novruzov
Mənbə: alinovruzov.com/2014/07/10/10civic/
