İmperializm mikrobu
2 noyabr 1721-ci ildə Pyotr senatorların xahişi ilə Vətən Atası v…
Başlanğıc olaraq bəzi el-oba adətlərinin sağlam təfəkkürlü, dünyəvi dəyərlərə qiymət verən, açıq düşüncəli, mədəni insanlara necə mənəvi zərbə vurması haqqında uzun-uzadı danışıb sizi yormaq istəmirəm. Bilənlər bilir: sağlam düşüncəli insan sağlam düşüncəli, aqrar təfəkkürlü insan isə elə aqrar təfəkkürlü insandır. Mübaliğəsiz deyirəm - bunların arasında ağla-qara arasında olduğu qədər fərq var.
Aqrar təfəkkürlü insan üçün arxaizm örnəkləri olan milli-mənəvi dəyərlər, el-oba adətləri, gələnək-görənəklər böyük önəm kəsb edir. Yuxarıda sadaladıqlarım bu insanlara dünyəvi dəyərlərə açılmağa, yeni, humanist mədəniyyəti əxz etməyə imkan vermir. Onlar dədə-baba qaydasıyla ailə qurmağı, ağsaqqal-ağbirçək məsləhətləri ilə oturub-durmağı, qonşuların arzu və istəklərinə uyğun yaşamağı özləri üçün qətiyyən ar bilmirlər. Çünki onlar arxaik əxlaq qaydalarına kodlanıblar, kanonları yırtıb çıxmağa təşəbbüs göstərmək üçün onlarda savad yoxdur; situasiyanı açıq başla təhlil edib qərar vermək qabiliyyəti yoxdur. Onlar hələ də toy kassetlərinə (disklərinə) baxıb özlərinə gələcək həyat yoldaşı seçirlər. Onlar hələ də analarının, nənələrinin çıraq işığında bir hamam küncündən tapdıqları halal süd əmmiş, bakirə qızlarla evlənirlər. Əxlaq kanonlarının, qayda-qanunlarının əsiri olan bu adamlar zifaf gecəsi qapı deşiyindən baxan yengələrin gözü qarşısında soyunub yatağa girməyi ayıb saymırlar. Qızın bakirə olmasına işarə olaraq göyə atəş açıb şadyanalıq etməyin sivil dünyada nə qədər gülünc olduğunu anlamırlar. Müəyyən səbələrdən bakirə çıxmayan qızları eşşəyin belinə tərsinə otuzdurub təhqirlə atalarının evinə yola salmağı əxlaqsızlıq kimi qəbul etmirlər, əksinə, bunu namus, qeyrət məsələsinə çevirirlər.
Nə isə, mətləbdən bir az uzaq düşdüm, qayıdaq Çəmənzəminlinin hekayəsinə. Yazıma bu qədər geniş başlanğıc verməyimin səbəbini bu hekayəni oxuyandan sonra düşdüyüm vəziyyətə bağışlayın. Rusiyada təhsil alıb yeni mədəniyyətə qucaq açmış bir gənc, bir gün təbii olaraq qürbətdə darıxaraq el-obasını, ailəsini, qohumlarını görmək üçün doğma vətənə qayıdır. Hamı sevinir, ona qulluq göstərir, könlünü xoş etməyə çalışır. Bilirsiniz bu necə olur, belə anları hamınız yaşamısınız. Belə qarşılanmanın arxasında dayanan sonrakı sərgüzəştləri də yaşamısınız – və bu sərgüzəştlərdən sonra başınızı götürüb aradan çıxmağınızı da yaxşı xatırlayırsınız. Müsəlman aləmində xoşbəxtlik çox uzun sürə bilməz - bu gün ağzınıza aş uzadan əllərin sabah sizi boğazlayıb ayaqlar altına atacağından heç biriniz sığortalanmamısınız - illah da ki, düşüncəniz, həyat tərziniz çevrənizdəki adamlardan bir balaca fərqlidirsə. Bir insanın xoşbəxtliyi, sərbəstliyi ətrafındakı adamların cılız iç dünyalarından doğan paxıllığa tuş gəlməlidir bir gün. Ancaq ilk həftə hər şey yaxşı keçir: Mir Qasım yağlı yeməklərdən yeyib ağacların sərin kölgəsində dincəlir, güc yığır. Bunun ardınca təbii dığ-dığlar başlayır: üç dostumuz var, beş düşmənimiz, el-oba nə deyər, başımızı yerə soxma, biz də ot deyilik, yerdən çıxmamışıq, böyüklərin sözündən çıxma və sair və ilaxır. Məzəmmətlər, ağsaqqal-ağbirçək məsləhətləri, qınaqlar... Bütün bu orta əsr dialektikası, əxlaq kodeksi Mir Qasıma gülməli görünürdü. Ancaq yediyi yağlı kabablar, üstünə cücə qoyulub dəmlənmiş dadlı aşlar onun orqanizminə öz ciddi təsirini göstərmişdi. Bir növ onun mənəvi dünyası cismani şəhvətinin arzuları qarşısında tərəddüdə uğramışdı.
Gəlin boynumuza alaq ki, hər bir kişinin içərisində onun mədəni səviyyəsindən, savadından, dünyagörüşündən asılı olmayaraq bir öküz yatır. Bu öküz gözü qarşısında yellənəcək bir qırmızı əsgi parçası arayır ki, sıçrayıb meydana tullansın. Onun ortaya çıxması bizim öz ehtirasımızın yüyənini nə dərəcədə yığıb saxlaya bilməyimizdən asılıdır. Ancaq geci-tezi var, bu öküz bir gün içimizdən bayıra tullanıb qırmızı əsgini buynuzlamalıdır.
Uzun sözün qısası, Mir Qasımın içərisindəki öküz bir həftədən artıq duruş gətirə bilmədi, sıçrayıb bayıra çıxdı. Mir Qasım təslim olub ağ bayrağı başı üzərinə qaldırdı (yeri gəlmişkən, bu bayraq zifaf gecəsi döşəyə tikilən ağ mələfədən heç bir şeylə fərqlənmir). Rusiyada təhsil alıb yeni mədəniyyət əxz etmiş bu gənc, anasının məsləhəti ilə özünün 15 yaşlı dayısı qızına elçı düşür. Sonuncu pullarını xərcləyib toy tədarükü görür və burada ibtidai icma quruluşundan bu vaxta kimi formalaşmış qədim xalq adətləri işə düşür. Mir Qasım anasının sözünü yerə salmamaq, qohum-əqrəbanın, qonum-qonşunun dilinə-dişinə düşməmək üçün bir-birindən absurd məsləhətlərə əməl etməli olur. Sivil dünyada əxlaqsızlıq kimi qəbul edilən, ancaq aqrar əxlaq kodeksi ilə yaşayan ölkədə namus-qeyrət təcəssümü olan qaydalar bu gəncin içindəki şəhvət hissini, onunla da birlikdə içindəki öküzü öldürməyə başlayır. Toyun vurhavurundan, bayağı musiqinin gurhagurundan, fiziki və mənəvi yorğunluqdan əzab çəkən gənci gecə yatmağa qoymurlar ki, camaat qapının arxasında durub səndən faydalı əməl gözləyir. Dur hərəkət elə, kişi döyülsən? Başımızı yerə soxma! Mir Qasımın bu camaat üçün absurd səslənən “Ay balam, arvad mənim deyil, imkan verin bir az yatım dincəlim, çox yorğunam, sonra nə edərik özümüz bilərik” cümləsi ananın və südəmər çocuq olan təzə gəlinin şırıltı ilə göz yaşları tökməsinə, yengələrin və qohumların şiddətli qınağına səbəb olur. Nə isə, bəylər və xanımlar, məsələ o yerə gəlib çatır ki, güclə səhəri açan gənc evdən baş götürüb bir rus qəsəbəsinə qaçır. Səhərdən axşama kimi orada gözəl rus xanımları ilə əylənib, şənlənib axşam öz evinə qayıdır. Bu vaxta kimi onun içərisindəki öküz tamamilə ölmüşdü – küncdə oturub yaşlı gözlərini ona zilləyən qızcığaz isə onun diqqətini qətiyyən cəlb etmirdi. Hekayədə bir yaxşı yer var, orada deyir ki, bu qız hələ uşaq olduğundan naz-qəmzə etməyi də bacarmırdı. Yəni onu sevməyən bir kişidə şəhvət hissi oyatmağı da ona öyrətməmişdilər – bəyəm özləri bunu bacarırdılar?
Hekayə məntiqi sonluqla nəticələnir: üçüncü gecəni də birtəhər yola verib qıza barmağının ucu ilə toxunmayan Mir Qasım səhər tezdən xəlvətcə əşyalarını toplayıb Rusiyaya qaçır...
Fərhad Yalquzaq
Kultura.az
