Orxan Pamuk – Əziz Nesin ölən gün…
Xəbəri – Əziz Nesinin öldüyünü baqqalda dalğın-dalğın qəzetlərə baxarkən gördüm…
Pisliyi indi dayandırmaq lazımdır, bunun üçünsə onun anlamına varmaq labüddür. Tolstoy insanları tarixən bir-birilə bağlayan bütün əxlaqi hisslər və bu bağlardan doğan mənəvi-dini uydurmaları sevgi, nəfsini saxlama və müqavimətin abstrakt ehkamlarına aparıb çıxarır. Qeyd olunan ehkamlar istənilən tarixilikdən və deməli, istənilən mahiyyətdən məhrum olduğundan, ədibə görə, bütün dönəmlər və xalqlar üçün yararlı sayılır.
Lev Trotskinin dahi rus yazıçısı Lev Tolstoy haqqındakı məşhur essesinin ikinci hissəsini kultura.az-ın oxucularına təqdim edirik...
Birinci hissəni bu linki açaraq oxuya bilərsiniz: http://kultura.az/articles.php?item_id=20140509101645632&sec_id=1
II
Bu iki Tolstoydan hansının, şair və ya nəsihətçinin Avropada məşhurluq qazandığını müəyyənləşdirmək çox çətindir. Hər bir halda burjua kütləsinin Yasnaya Polyanadan olan qocanın dahiyanə sadəlövhlüyü üzərində istehzasının arasından özünəməxsus mənəvi məmnunluq hissi sızılır: məşhur şair, milyonçu, “bizlərdən biri”dir, bundan əlavə, əsilzadə əxlaqi niyyətlərdən çıxış edərək əyninə yanyaxa köynək, ayaqlarına çarıq geyinir, odun doğrayır. Burda sanki bütöv bir sinfin, bütöv bir mədəniyyətin günahı yuyulur. Amma bu, eyni zamanda hər burjua gicbəsərinin Tolstoya yuxarıdan aşağı baxmasına və hətta onun ağlının yerində olmasına şübhə ilə yanaşmasına mane olmur. Beləcə, qoca Smaylsın həyasız fəlsəfəsinə bazar felyetonunun təlxək paltarını geyindirən Maks Nordau kimilər masaüstü Lambrozosunu əlində al bayraq edərək, Lev Tolstoyda cırlaşma əlamətlərini axtarır. Belələri üçün qazanc dalınca qaçmayanlar dəli hesab olunur.
Amma burjua pərəstişkarlarının yazıçıya şübhə, ironiya və ya iltifatla baxmasından asılı olmayaraq, sonuncusu onlar üçün psixoloji tapmaca kimi qalır. Onun bir neçə dəyərsiz tələbəsi və təbliğatçısını bir kənara tullasaq, - onlardan biri, Menşikov indi rus Qammerşteyni rolunda çıxış edir, - deyə bilərik ki, ömrünün son 30 ilində Tolstoy-nəsihətçi həmişə tənha olub. Bu vəziyyət səhranın ortasında qızmar günəş altında dayanmaqdan da faciəlidir... Öz mühafizəkar torpaq sevgisilə pərdələnən Tolstoy yorulmadan mənəvi dünyasını istənilən təhlükədən qoruyur. O özü ilə burjua liberalizmi arasında həmişəlik dərin bir şırım açır və birinci məqamdaca “zəmanəmizə xas inkişaf mövhumatını” bir kənara tullayır.
“Çox pakizə, - o çığırır, - elektirk işıqlandırma, telefonlar, sərgilər, Arkadiyanın konsert və tamaşa dolu bağları, siqarlar və kibrit qutuları, mühərriklər, çox gözəl; amma hamısı lənətə gəlsin, - və yalnız onlar deyil, həm də dəmir yolları, dünyanın çit və mahud fabrikləri, lənətə gəlsin bunların hamısı ki, onların istehsalı üçün 99/100 insan qul əməyinə məhkum olub və minlərlə insan fabriklərdə çürüyür”.
Əmək bölgüsü zənginləşdirir bə həyatımızı bəzəyir? Amma o, canlı insan ruhunu şikəst edir. Cəhənnəm olsun əmək bölgücü! İncəsənət? Həqiqi incəsənət insanları ayırmamalı, əksinə, Allah ideyası ətrafında toplamalıdır. Bizim incəsənətsə yalnız seçilmişlər üçündür, o, insanları bir-birindən ayrı salır, və elə buna görə də yalana xidmət edir. Tolstoy cəsarətlə “yalançı” incəsənəti rədd edir. Bu siyahıda Şekspir, Höte, özü, Vaqner, Beklin də var.
O, təsərrüfatla bağlı maddi qayğılardan, zənginlikdən qaçır, əyninə kəndli paltarı geyinərək, sanki rəmzi şəkildə mədəniyyətdən imtina mərasimi keçirir. Yalnız bu rəmzin arxasında nə durur? Bu rəmzdə “yalana”, yəni tarixi prosesə qarşı nə dayanır?
Tolstoyun ictimai fəlsəfəsini azca özümüzü zorlayaraq, elə öz əsərləri əsasında aşağıdakı “proqram” tezisləri şəklində təqdim edə bilərik:
1. İnsan köləliyini hər hansı bir sosioloji qanunlar deyil, qanuniləşdirmələr istehsal edir.
2. Zəmanəmizin köləliyi üç qanuniləşmədən irəli gəlir: torpaq, vergilər, mülkiyyət.
3. Yalnız rus deyil, istənilən hakimiyyət zorakılıq yolu ilə ən dəhşətli cinayətlərin (özü də bütün bu cinayətlər cəzasız qalır) həyata keçirilməsi üçün idarə rolunu oynayır.
4. Həqiqi sosail islaha yalnız ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin dini-əxlaqi mükəmməlləşmsilə çatmaq mümkündür.
5. “Hökümətlərdən azad olmaq üçün onlarla xarici vasitələrlə mübarizə etməyə lüzum yoxdur, sadəcə bütün bunların iştirakçısı olmamaq və müdafiə etməmək lazımdır”. Yəni: a) nə əsgər, nə feldmarşal, nə nazir, nə kəndxuda, nə vəkil, nə də parlament üzvü öhdəçiliyini öz üzərinə götürməmək; b) hökümətlərə könüllü şəkildə nə birbaşa, nə də dolayısı ilə vergi verməmək; v) hökumət idarələrindən, həmçinin hökümət pullarından (nə maaş, nə də təqaüd şəklində) istifadə etməmək; q) öz mülkiyyətini hökümət zorakılığının tədbirlərilə çəpərləməmək.
Əgər bu sxemdən dini-əxlaqi mükəmməlləşmə haqda dördüncü maddəni çıxarsaq, yetərincə bitkin anarxist proqram əldə edərik: ilk planda qəddar qanuniləşdirmələrin məhsulu olan cəmiyyətin mexaniki təsviri qabardılır; sonrakı pillədə, ümumiyyətlə, dövlət və cəmiyyətin formal imtinası durur və ən nəhayət, mübarizə üsulu kimi passiv ümumi tətil və ümumi boykot göstərilir. Lakin məhz dini-əxlaqi tezisi istisna etməklə bütövlükdə bu məntiqi inşanı öz memarı – Tolstoy ruhu ilə birləşdirən yeganə bağı qırmış oluruq. Ədibin qarşısında dayanan məsələ kapitalist quruluşu əvəzinə “kommunist” anarxiyasını gətirmək deyil, ümumiyyətlə, icma-əkinçi quruluşunu “xarici” dağıdıcı təsirlərdən qorumaqdır. Tolstoy xalqçılığında olduğu kimi, öz “anarxizm”ində də aqrar-mühafizəkar başlanğıcı təmsil edir. İqtisadi inkişafın zərbələri altında təbii məhvinə uğrayan kasta-sex əxlaqını cəmiyyətdə ideoloji yolla bərpa etmək və möhkəmləndirməyə can atan ilkin frankmasonçuluqda olduğu kimi, Tolstoy da dini-əxlaqi ideyanın gücü hesabına yenidən təmiz təbii-təsərrüfat məişətini yaratmaq istəyir. Bu yolda o, mühafizəkar anarxistə çevrilir, çünki ona hər şeydən öncə dövlət şallağının Karatayev icmasını rahat buraxması lazımdır. O, bəşəriyyət taleyinin asılı olduğu iki dünyanın: burjuaziya və sosializmin davasını kökündən qəbul eləmir. Onun baxışlarında sosializm maraq dairəsi xaricində olan liberalizmin yalnız bir növü olaraq qalır. Marks və Bastia onun üçün kapitalist mədəniyyətinin, torpaqsız işçilərin, dövlət məcburiyyətinin “yalançı prinsipindən” heç nə ilə fərqlənmir. İnsan düzgün yolla addımlamırsa, onun qısa və ya uzun olmasından asılı olamayaraq, hansı məsafə qət etməsinin zərrə qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Xilas yalnız geriyə çevrilməkdədir.
Tolstoy uzun müddət çətin yaşam tərzinin bir müddət sonra “tarixi, sosioloji və digər inkişaf qanunları ilə” öz-özünə yaxşılaşacağını düşünən elmin ünvanına yetərincə həqarətli ifadələr tapmaqda çətinlik çəkir.
Pisliyi indi dayandırmaq lazımdır, bunun üçünsə onun anlamına varmaq labüddür. Tolstoy insanları tarixən bir-birilə bağlayan bütün əxlaqi hisslər və bu bağlardan doğan mənəvi-dini uydurmaları sevgi, nəfsini saxlama və müqavimətin abstrakt ehkamlarına aparıb çıxarır. Qeyd olunan ehkamlar istənilən tarixilikdən və deməli, istənilən mahiyyətdən məhrum olduğundan, ədibə görə, bütün dönəmlər və xalqlar üçün yararlı sayılır.
Tolstoy tarixi qəbul etmir. Bu, onun düşüncələrinin əsasını təşkil edir. Burda ədibin inkarının metafiziki azadlığı ilə yanaşı, öyüdlərinin praktik gücsüzlüyü də durur. Onun arzularığı yaşam tərzi Samara quberniyasının boş çöllərində əkinçi kazakların keçmiş həyatıdır. Bu həyat tarix xaricindədir: o, daima təkrarlanır, təzələnir. İnsanların tarix adlandırdıqları isə bəşəriyyətin həqiqi ruhunu təhrif edən cəfəngiyat, qəddarlıq, yanlışlığın məhsuludur. Tolstoy tarixlə bərabər irsiyyəti də pəncərədən çölə tullayır. Qəzet və jurnallar cari tarixin bir sənədi kimi nifrətəlayiqdir. O, dünya okeanının bütün dalğalarını öz köksündə əks etdirmək istəyir. Tolstoyun tarixi korluğu onu sosial məsələlər dünyasında uşaqcasına bacarıqsız edir. Onun fəlsəfəsi çin rəssamlığını xatırladır. Ən müxtəlif dönəmlərin ideyaları perspektivdə deyil, bir səthdə paylaşdırılıb. Ədib müharibə əleyhinə məntiqi arqumentlərə arxalanır və onları möhkəmləndirmək üçün Epiktet, Molinari, Lao-tszı, II Fridrix, İsayya peğyəmbər, felyetonçu Qarduendən misallar gətirir. Yazıçılar, filosoflar və peyğəmbərlər onun üçün öz dönəmlərini deyil, mənəviyyatın əbədi kateqoriyalarını təqdim edir. Tolstoya görə, Konfusi Qarnakla yanaşı addımlayır, və Şopenhauer özünü yalnız İsanın deyil, həmçinin Musanın yanında görür. Özünün hə-hə, yox-yoxuna qarşı qoyduğu tarixi dialektikanın faciəvi təkbaşına döyüşündə o, hər addımda çarəsiz ziddiyyətlə qarşılaşır. Və ədib dahiyanə tərsliyinə layiq nəticə çıxarır: “insanın düşdüyü vəziyyətlə mənəvi fəaliyyəti arasında uyğunsuzluq, - o söyləyir, - həqiqətin ən düzgün əlamətidir”. Amma bu idealist təkəbbür özü özünün edamını daşıyır, Tolstoy qədər iradəsinin ziddinə olaraq tarix tərəfindən qəddarcasına istifadə edilən ikinci bir yazıçının adını çəkmək olduqca çətindir.
O, bir moizəçi-mistik, siyasət və inqilab düşməni kimi uzun illər ərzində öz tənqidilə çoxlu sayda xalq sektaçılarının qaranlıq inqilabi şüurunu yemləyir.
Kapitalist mədəniyyətini bütövlükdə inkar edən Tolstoy Avropa və Amerika burjuaziyasında dostyana qəbullanır, sonuncusu onun nəsihətlərində özünün məzmunsuz humanizminin təsvirilə yanaşı, inqilabi çevriliş fəlsəfəsinə qarşı psixoloji sığınacaq da tapır.
Mühafizəkar anarxist, liberalizmin amansız düşməni Tolstoy öz səksəninci ildönümündə rus liberalizminin qərəzli-siyasi nümayişinin əlində al bayrağa çevrilir.
Tarix onun üzərində qələbə çalır, amma sındıra bilmir. Ədib indi də, ömrünün ahıl dönəmində əxlaqi üsyanının qiymətli istedadını bütünlüklə qoruyub saxlayır.
Cinayətkar əksinqilab dövünün ən qızğın çağında öz dar ağaclarının kəndirlərini başımız üzərindəki günəşə sarmağa çalışarkən, ətrafda rəsmi ictimai fikrin alçaldılmış qorxaqlığı iy verərkən xristian mərhəmətinin qəzəbdən xali olmayan bu son həvarisi özünün “Susa bilmirəm” ifadəsini asanlara və susanlara bir lənət kimi yağdırır.
Eyb etməz, o, şəfqətli diqqətini inqilabi məqsədlərimizdən əksiltsə də, tarixin onun özünə bu inqilabi yolları çözməkdən imtina etdiyini bilirik. Biz onu mühakimə etmirik. Və biz həmişə Tolstoyda yalnız bəşər incəsənəti durduqca əbədiyaşar nəhəng dahini deyil, həmçinin ona riyakar kilsə sıralarında sakitcə durmağa, onların cəmiyyətinə və onların dövlətinə uyğunlaşmağa imkan verməyən və ədibi saysız-hesabsız pərəstişkarları arasında tənhalığa məhkum edən əyilməz əxlaqi cəsarəti qiymətləndirməyi bacaracağıq.
“Neue Zeit”.
Sentyabr 1908-ci il
Tərcümə etdi: Kifayət Haqverdiyeva
Kultura.az
