Kultura.az

Mirzə Fətəli Axundov yaşadığı dövrün tələblərinə, qanunlarına, ehkamlarına nəinki boyun əyməyib əksinə mövcud mühiti dəyişməyə çalışıb mübarizə aparmışdır. M.F.Axundov Şərqi tam fəqli bir vəziyyətdə görmək istəyirdi. Axundovun bədii-fəlsəfi əsərlərilə tanış olduqca bunun əyani şahidi ola bilərik.

Öz orijinallığı, yeniliyi ilə fərqlənən Axundov ümumşərq mühitinə yeni nəfəs gətirdi. Onun məşhur beş komediyası və "Aldanmış kəvakib" povesti Şərqin ədəbi mühitində mövcud ənənəvi utopizmin, klassizmin hökmranlığına son qoymuş oldu. Dramaturgiyanın ədəbiyyatımıza gətirilməsi və onun əsasında milli teatrın yaradılması istiqamətində görülən işlərdə Axundovun rolu əvəzsizdir. Axundovun öz fəlsəfəsinin spesifikliyi onun Şərqə baxış bucağında daha qabarıq görünür. Şərqə münasibət xüsusilə onun komediyaları arasında "Hekayəti-müsöyö Jordan həkimi-nəbatat və Dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur" əsəri xüsusilə fərqlənir. Çünki bu əsərində Axundov iki mədəniyyəti, iki sivilizasiyanı qarşılaşdırır. Məstəli şah simasında öz cəhalətini, xurafatını, fanatizmini əks etdirən Şərq və Müsyo Jordan obrazında təzahür edən öz elmi-maarifçiliyi ilə fərqlənən Qərb!

Axundov bir maarifçi kimi üstunlüyü Qərbə verir lakin bu o demək deyil ki, o ümumiyyətlə Şərqə etinadsız yanaşıb əksinə Axundov daim Şərqin xüsusən qədim fars mədəniyyətini möhtəşəmliyini daim vurğulayıb. Sadəcə o, Şərqdəki mövcud fanatizmin, ehkamçılığın aradan qaldırılması yolunda çalışıb buna onun fəlsəfi əsərləri sırasında əsasəndə şah əsəri olan "Kəmalüddövlə məktubları" əsərində rast gəlirik. "Ey İran, hanı sənin o şövkətin və səadətin ki, Kəyumərəs və Cəmşid və Güştasıb və Nuşirəvan və Xosrov-Pərviz əsarında var idi?.. Ey İran, o zaman ki, sənin səlatinin Peymani-fərəngə əməl edirdilə, neçə min il dünyanın İranmisal səhfəsində əzəmət və səadət ilə kamiran oldula, xalq onların təhti-səltənətində neəmati-ilahiyyədən bəhrəyab olub, izzət və asayişdə zindəganlıq etdilər və yoxsulluq bilməzdilər və sailbəkəflik etməzdilər və həm daxili-məmləkətdə azad və həm daxili məmləkətlərdə möhtərəm idilər və İran padişahlarının şöhrət-şövkəti külli-afaqi tutmuşdu".

Axundovun Şərqdə əsas yeniliklərindən birini bizlər dövlətçilik, siyasi quruluş sislemlərinə baxışında görürük. Belə ki, qeyd etmək yerinə düşər ki, Axundova qədər həm Azərbaycan, həm də müsəlman Şərqinin mütəfəkkirləri cəmiyyətdə ədalətin formalaşması üçün tək şahın ədalətli olmasında görürdülər. Bakixanovun sözlərilə desək:

Şah bir edərsə zülmün xadimləri min edər,

Ölkənin iqtidarı, rövnəqi əldən gedər.

Demək olar ki bütün mütəfəkkirlər formaca fərqli, mahiyyət etibarilə eyni olan əqidənin təsiri altında idilər, lakin Axundov isə bütün bu ənənəvi siyasi görüşlərə son qoyaraq dövlətin güclənməsi, cəmiyyətdə ədalətin formalaşması üçün təkcə bir şəxsin yox, bütün cəmiyyətin savadlanmasının və onların iradəsilə demokratik qanunların qəbul edilməsinin vacibliyini vurğulayırdı. Axundov ilk dəfə olaraq despotizmə, diktatorluğa qarşı çıxaraq "konstitusiyalı monarxiya" sistemi şəraitində dövlətin yaradılmasının tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Yenə həmin əsərə "Kəmalüddövlə məktubları" əsərinə müraciət etməklə bunun əyani şahidi ola bilərik: "Padişah gərək fərmauşxanalar açsın və məcmələr yapsın və millət ilə ittifaq etsin və millət ilə yekdil və yekcəhət olsun. Mülkü yalqız özünün bilməsin, özünü ancaq vəkili-millət hesab eləsin və xalqın müdaxiləsi ilə qəvanın vəz etsin və parlamentlər tərtib eləsin və qəvanin iqtizasınca rəftar etsin və xudrəy heç bir əmələ qadir olmasın, yəni proses məsləkinə düşsün və sivilizasyon dairəsinə qədəm bassın..."

Axundov Şərqin geriləməsinin ən açılı problemləri sırasında əlbəttə ki, fanatizmi, cəahələti görürdü. Bu cəhalətin mövcudluğu insanların bir-birinə münasibətinə də təsirsiz ötüşmür. Ən əsas da o dövrdə özünün ifrat formasında çıxış edən qadına münasibət məsələsi - "qadın hüquqsuzluğu" problemi idi. Axundov bu məsələ ətrafında yazdığı "Hekayəti xırs-quldurbasan" komediyası daha çox önə çıxır. Bütün Şərq qadınlarının ümumi oxşar vəziyyəti həmin komediyada Pərzadın obrazında təzahür edir. Bu komediyadaki Pərzadın sözlərində biz Şərq qadınının vəziyyətinin nə yerdə olduğunun şahidi oluruq: "Nə edəyim, əlimdən nə gəlir? Atam ölübdür, bir anam ilə qalmışam əmimin ixtiyarında; qardaşım yox, bir köməyim yox. Əmim istərmi ki, məni özgəyə ərə versin, atamdan qalan sürünü, ilxını özgəyə tapşırtsın?"

Axundov bir maarifçi kimi sxolostik təfəkkürün, köhnəlmiş ağır adət ənənələrin mövcudluğu nəticəsində azad sevginin ölməsinə, insanları bir-birinə düşmən etməsi qənaətinə gətirib çıxardır. Azad sevgi məsələsində bir demokrat, humanist mövqedən çıxış edən Axundov cəmiyyətin üzərində hökmranlıq edən dini qanunların qorunmasını tənqid edərək özünün "Yek kəlmə" adlı fəlsəfi məqaləsində yazır: "Bir azad kişi ilə bir azad qadın, evlənmək qeydi olmadan, hər iki tərəfin razılığı üzrə bir-biri ilə yaxınlıq edirlər. Şəriətin nə haqqı var ki, onlardan hər birinə yüz taziyanə vurdurur? Bu iş insan şəxsiyyətinin tam əmniyyətinin ziddinə deyilmi və ədalət müxalif deyilmi?

Axundovu narahat edən məsələlərdən biri də Şərqdə vicdan azadlığı məsələsi idi. O eynilə Volter kimi insanlara qardaşlıq ideyasını aşılayaraq heç bir insana onun dini inancina görə qiymət verməsini qəbul etmirdi. Onun üçün insan azadlığı, insan həyatının müqəddəsliyi çox önəmli idi və bu onun Şərqdə fanatizmə qarşı apardığı mübarizənin ən bariz nümunəsidir ki, bunu da biz onun həmin məqaləsində görə bilərik: "Keçmişdə Avropada isə vilər Tövratın fitvasına əsaslanaraq bütpərəst və müşrik qulların alınıb satılmasını caiz sayırdılar... Lakin o tərəfdən ingilislər qalxaraq dedi ki, bütpərəstlər və müşriklər də bizim kimi insanlardır, bizim qardaşlarımızdırlar. Etiqad azadlığı sayəsində insan növü azadlıq hüququnda məhrum ola bilməz".

Axundovun yaradıçılığının unikallığı da onu Şərqdə mövcud ənənəvi sxolostik fəlsəfi təlimə münasibəti məsələsi idi. Hələ islam dinin formalaşdığı ilk dövrlərdən etibarən müsəlman alimlərində antik yunan filosoflarının ən əsas da Aristotelin təsirini görürük. Bu təmin təsirin nəticəsi idi ki, Avropadakı mütəfəkkirlər məhz islam filosoflarının əsərləri vasitəsi ilə yenidən bu dahi filosofun yaradıçılığı ilə tanış oldular və İntibah dövrünü məhz bu filosofun yaradıçılığından istifadə edib həyata keçirməklə inkişafa nail oldular. Lakin çox təəssüf olsun ki, müsəlman alimləri Aristoteldən qısa müddətlik istifadə etdilər. Buna rəğmən onlar dünya elminə İbn Sinalar, əl Fərabilər verdilər, lakin bu prosesi onlar sistemli həyata keçirə bilmədilər, nəinki həyata keçirə bilmədilər, onlar azad düşünmək qabiliyyətinə, rasionalizmə düşmən olan "təqlidçilik" kimi xəstəliyə mübtəla oldular. Biz Azərbaycan mühitində bunu Axundovun müasiri A.A.Bakıxanovun yaradıçılığına qədər davam etdiyini görə bilərik. Axundov isə bu xəstəliyə qarşı mübarizə apararaq həmin ənənəvi fəlsəfi təfəkkürü rədd etdi və fəlsəfi cəhətdən Şərq mühitinə bir yenilik gətirən "Həkimi ingilis Yuma cavab" məqaləsini yazdı. Həmin məqaləsində bizlər rasionallizmə, realizmə üstünlük verən, kainatın yaranma prosesinin izahında sxolostikadan tam azad olaraq fəaliyyət göstərən Axundovu görürük: "Ey şəriətçilər əşya öz mahiyyət və əslində səbəbə möhtac deyil, o ancaq bir növdən başqa növə, bir haldan başqa hala keçməsində və növbələşməsində səbəbə möhtacdır. Məsələn, nütfə və toxum öz mahiyyət və zatında deyil, bir hələtdən başqa halətə keçməsində və növbələşməsində doğurana və ağaca möhtacdır. Bizim münaqişəmiz növləşmədə deyil, varlıqdan əşyanın mahiyyətidir və bu mahiyyət bu varlıqdır! - heysiyyətincə tamamilə yoxluğun ziddidir, külli-varlıq heysiyyətincə kamil və əhatəedicidir; yəni maddeyi-kəsəratın cəmedicisidir. Əşya mahiyyətinin nə əvvəli var, nə də sonu olacaqdır. Amma onun çoxluqdakı növbələşmə və dəyişmələri dənizin mədd və cəzri kimi sonsuz bir şəkildə görünür və müşahidə olunur".

Bütün bunlar Axundov yaradıcılığının nəticəsidir ki, sonrakı dövrlərdə Şərqdə formalaşan maarifçi ordusu daim bu navator mütəfıkkirdən bəhrələnmişdir. Axundovun qoyduğu ictimai-siyasi, etik-estetik problemlər və onların həlli istiqamətində bildirdiyi fikrlər ondan sonra gələn ictimai- siyasi xadimlərin öz fəaliyyətlərində bunları həll etməyə çalışdıqlarının şahidi oluruq.

Tural Metesoy

Kultura.az

Dramaturq filosof

Uyğun Məqalələr

Qaymaq sevənlər

Macəra qıtlığı

Ümid