1920-ci ilə qədər belə hesab edilirdi ki, Avropa artıq İslam üzərində total və yekun zəfərini qazanıb. Afrika və Asiyanın geniş əraziləri ilə saysız-hesabsız müsəlman əhalisi tamamilə Avropa imperiyalarının - bəziləri yerli şəhzadələrin, əksəriyyəti isə birbaşa koloniya rəhbərliyinin olmaqla - nəzarətində idi. Yalnız əldə etmək zəhmətinə çox da dəyməyən olduqca kasıb bir neçə uzaq dağ və səhra ərazisi müəyyən həddə suverenliklərini saxlayırdılar. Artıq Sovet Rusiyası adlanan keçmiş Rusiya imperiyasında isə (bu mühazirələr verilən zaman SSRİ hələ dağılmamışdı-tərc.) inqilab və vətəndaş müharibəsi mərkəzin nəzarətinin müvəqqəti zəifləməsinə səbəb olmuş və bəzi keçmiş çarlıq mülklərində müstəqil rejimlərin meydana gəlməsinə şərait yaratmışdı. Lakin bolşevik qələbəsi mərkəzi nəzarətin yenidən təsdiqləməsinə gətirib çıxardı. Sovetlər İttifaqı çarların Avropada əvvəllər sahib olduğu Baltik, Polşa və Balkan ərazilərindən bir müddət əl çəkməyə məcbur edildi; müsəlman ərazilərində rekonkista və yenidən birləşdirilmə (reintegration) tamamlandı. 1920-ci ilin aprelində qısa ömürlü müstəqil Azərbaycan Respublikası irəliləyən Qırmızı Ordu tərəfindən devrildi və onun yerində eynən Sovet Rusiyası nümunəsində bir Sovet Respublikası quruldu. Bu prosesi yerli kommunist komissarların ən yaxşı halda milli şəhzadə rolu oynaya biləcəyi tatar, başqırd və Mərkəzi Asiya müsəlman xalqlarının digər oxşar respublikaları təqib etdi. Britan, fransız, holland imperiyalarının müsəlmanları kimi Sovet Rusiyası müsəlmanları da yenidən Avropa paytaxtlı-mərkəzli siyasi sistemin bir parçası oldular; lakin onlardan fərqli olaraq, Sovet Rusiyasındakı müsəlmanlar eyni zamanda dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən anti-İslam təbliğatına tabe edildilər. Bu təbliğat həm birbaşa, həm də Allahsızlar Cəmiyyəti və Elmi Ateizm İnstitutu kimi qurumlar vasitəsilə aparılırdı. Təbliğat əlbəttə xristian təbliğatı deyildi və Qərb imperiyalarındakı xristian missiyalarının olduqca ehtiyatlı və ilkin işindən çox fərqləndi. Bununla yanaşı, o, sonrakı inkişafına baxmayaraq, tamamilə Avropa intellektual mənşəli olan radikal sekulyarizmdən qaynaqlanırdı.

İslamın mərkəzində yalnız iki müsəlman dövləti - Türkiyə və İran öz müstəqilliklərini qoruyub saxlaya bilmişdi. Lakin İran Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Rusiya, Britaniya və Osmanlı qüvvələrinin sərbəst şəkildə idarə edildiyi döyüş meydanına çevrildi və ölkə xaos vəziyyətinə düşdü. Hərbi əməliyyatların dayandırılması da hansısa dəyişikliyə səbəb olmadı. Əsrlər boyu əvvəlcə İslamın qılıncı, daha sonra qalxanı olmuş Osmanlı İmperiyası məğlubiyyətlə zəifləmişdi - paytaxtı işğal olunmuş, əyalətləri isə qalib Qərb gücləri ilə onların yunan mütəffiqləri arasında parçalanmışdı. Osmanlı İmperiyasının parçalanması 1920-ci ilin 10 avqust tarixində sultanın nümayəndəsi tərəfindən imzalanmış Sevr müqaviləsi ilə təsdiqlənərək maddiləşdi.

Sevr şəhəri özünün incə farfor avandalıqları ilə məşhurdur. Diplomat sənətkarlar tərəfindən Sevrdə ərsəyə gətirilən müqavilənin də dəlik və kövrək olduğu sübuta yetirildi və tezliklə təmiri mümkün olmadan dağıdıldı. Müqaviləni dağıdan çəkici tutan əl Mustafa Kamal adlı və daha sonra Atatürk soyadı verilən sonuncu qalib osmanlı əsgəri, Türkiyə adlanan dünyəvi milli-dövlətin ilk prezidenti olmuş bir türk generalı idi. Amerikan xalq yaradıcılığında məşhur bir məsəl var: "məğlub edə bilmədiyin əli tut". Atatürk bunun hər ikisinin öhdəsindən gəldi (əli həm məğlub etdi, həm də tutdu); onun Avropa dominantlığını rədd etmə və sivilizasiyasını qəbul etmədəki ardıcıl fəaliyyəti dönüş nöqtəsi oldu, ki bu vəziyyət Konstantinopoldakı qələbə və Vyandakı məğlubiyyət ilə müxtəlif tərəflərdən tutuşdurula bilər.

Hansısa Avropa ölkəsinin hansısa Asiya ölkəsi tərəfindən məğlubiyyətə uğradılması birinci dəfə deyildi. Yaponiyanın Rusiya İmperiyası üzərində 1905-ci ildəki qələbəsi və Rusiyanın Uzaq Şərqə doğru yayılmasının qarşısını alması Osmanlı İmperiyası da daxil olmaqla, bütün Asiyaya kəskin sevinc və ümid hissi ərməğan etmişdi. Lakin Rusiyanın avropalı olduğu halda qərbli olmaması kimi, Yaponiya da asiyalı olmasına baxmayaraq uzaqda idi və az tanınırdı, xüsusilə Asiyaçılığın hələ bir konsepsiya kimi meydana çıxmadığı İslam torpaqlarında. Atatürk yunanları qovmaq və qüdrətli Britaniya İmperiyasını qarışdırmaqla bir xristian gücə qarşı əsrlər ərzində ilk əsaslı müsəlman qələbəsini qazandı və bu həyəcan dalğası fransız və britan Qərbi Afrikasından holland Şərqi Hindistanına qədər bütün İslam dünyası boyu yayıldı.

Anadoludakı Kamalist hərəkatı ilkin mərhələsində özünü demək olar ki, xüsusi dini terminlərlə ifadə edirdi. Hərəkatın bəyanına görə, onun məqsədi "İslam torpaqları" ilə "İslam xalqları"nı azad etmək və kafir işğalçıları dəf edərək qovmaqdı. Müsəlman əyanlar Kamalistlərin ilkin dəstəkçiləri arasında məşhur idilər.1920-ci ildə Ankarada çağırılan Birinci Böyük Millət Məclisinin 361 üzvündən 73 nəfəri professional din xadimi idi. 1921-ci ilin fevral ayında dəstək səfərbər etmək məqsədiylə Sivasda Pan-İslamist konqress keçirildi. Konqresdə ərəb ölkələrindən çoxlu nümayəndə iştirak edirdi və sədrliyi onlardan biri, Liviyadakı sanusi dini təriqətinin şeyxi edirdi. Döyüşdə həlak olanlar şəhid kimi təsvir edilir, qalib lider isə özünü Qazi elan etmişdi. Hər iki termin cihad - İslam uğrunda müqəddəs müharibə lüğətinə məxsus idi. Biri şəhid, digəri isə qalib döyüşçü hesab edilirdi. Əlcəzairli yazıçı Malek Bennabi öz xatirələrində Türkiyənin yeni müsəlman qəhrəmanı haqqındakı xəbərlərin və onun koloniya güclərinə qarşı qələbələrinin Əlcəzairdəki gənc müsəlmanlara necə güc verdiyini açıq şəkildə təsvir edir. Mustafa Kamal Asiya və Afrikanın hər yerində, zəfərləri ilə az və ya çox dərəcədə digərlərini də əcnəbi və imperialist kafirlərə qarşı mübarizələrində onu yamsılamağa ruhlandıran mükəmməl nümunə idi.

Son illərdə Mustafa Kamal haqqında digər bir mif meydana çıxdı və müəyyən müsəlman kəsimlərində ilkin mükəmməl qəhrəman (obrazını) sıxışdıb çıxardı. Müasir radikal və millitant müsəlmanların demonologiyasında Atatürk görkəmli yer tutur - lakin öz xalqının avropalılara qarşı çıxaraq onları məğlub edən qoçaq müdafiəçisi kimi yox, daha çox qələbə anında avropalılara qoşulan, son təhvil və satqınlığın günahkarı olan yaramaz kimi. Fundamentalistlərin fikir dünyasında, İslam artıq xaricdən və daxildən iki tərəfli hücum altındadır və bu, müəyyən müddət belə davam edəcəkdir. Çoxlu və güclü xarici düşmənlərə bəzən səlibçilər kimi də tanınan imperialistlər, onların mütəffiqi missionerlər, kuklası sionistlər, rəbiqi kommunistlər daxildir. Xüsusilə Avropa ideologiyalarından təsirlənən bəzi fundamentalistlərin də daxil olduğu müəyyən dairələrdə bu rollar mübadilə edilə bilər. Lakin həm daha pis, həm də daha təhlükəli olanı daxili düşməndir; ona görə daha pisdi ki, onun düşmənçiliyi açıq deyil, xəlvəti və xaindi. Ona görə daha təhlükəlidi ki, o daxildən vurur və fırıldaqları müsəlman cəmiyyətini dini bütövlük və ilahi rəhbərlikdən məhrum edir. Onun məhrum etdiyi elə bir şeydir ki, bu məhrumetmə olmasaydı müsəlman cəmiyyəti bu xarici düşmənlərin əhəmiyyətsiz hücumları ilə əvəl-axır hesablaşa bilərdi.

Bu daxili düşmənlər siyasi cəhətdən hetrogendir: onlara Kral Faruk və Misir prezidenti Nasser, şah və onun İrandakı liberal və sosialist rəqibləri, Suriya prezidenti Hafiz əl-Əsəd və İraq prezidenti Səddam Hüseyn kimi məşhur xadimlər daxildir. Hamısının bir ortaq xüsusiyyəti varsa, o da islahatçı olmalarıdır - başqa sözlə, dirçələn İslamın nəzərində neo-paqandırlar; məqsədləri İslam normalarını, qanunlarını və dəyərlərini zəiflətmək və onları Qərbdən ixrac edilən bütpərəst normaları, qanunlar və dəyərlər ilə əvəz etmək - de-sakrallaşdırmaq, de-islamlaşdırmaqdır. Xülasə, ilahi quruluşa və ilahi rəhbərliyə malik müsəlman cəmiyyətini qərbliləşdirməkdir. Və bu şeytani yolda onların ortaq xələfi, xilafəti ləğv etməyi ilk dəfə ağıla gətirən, müqəddəs qanunu kənara qoyan və onu əsrlər boyu hüquq, ədalət, mədəniyyət və təhsil məsələlərində sərəncamda olan etibarlı hakimiyyət tərəfdarlarından məhrum edən pioner Mustafa Kamal olmuşdu.

Atatürk sözsüz ki, İslami quruluşu və Şəriəti ləğv edən və hətta nigah, baş geyimi, əlifba kimi əvvəldən müqəddəs sayılan məsələlər də daxil olmaqla, dövlət və sosial həyatın bütün səviyyələrində avropalı praktikasını qəbul edən ilk müsəlman rəhbər idi. Bu fərmanlarla müsəlman türklər öz dillərini latın əlifbası ilə yazmağa, eyni vaxtda yalnız bir arvadla evlənməyə, öz fəs və türbanlarından imtina edərək onları papaq və şlyapa ilə əvəz etməyə məcbur edildilər. (Lakin) Bu dəyişikliklər kaprizli bir avtokratın müvəqqəti şıltaqlıqları deyildi. Onlar dərin sosial və həqiqi mədəni transformasiyanın xaricə istiqamətlənmiş və gizli ifadəsi – habelə qəbulu - idi. Onun qərbliləşmə islahatlarının bir çoxu digər müsəlman dövlətləri tərəfindən təqib edildi. Həmçinin bu dövlətlərin bəzilərinə həm radikal, həm də ənənəvi cinsdən olan İslam millitantları başçılıq edirdi. Lakin onların heç biri bu islahatları müqayisəyə gələ bilən səy, ardıcıllıq və ya müvəffəqiyyətlə həyata keçirə bilmədi. Axır vaxtlar onların əleyhinə İslam dünyasında - hətta Türkiyəyə də təmas edən - güclü reaksiya var.

Kamalist inqilabı və onu ruhlandıran fəlsəfənin uzun öntarixi var və (bu tarix) müəyyən mənada Avropaya edilən ilk türk basqınlarına qədər gedib çıxır. Türklər silah-sursat və digər hərb sənətlərində avropalıları təqibin həyati əhəmətliliyini tezliklə başa düşdülər və labüd şəkildə bu silah-sursatı düzəldən, satan və müəyyən həddə hətta idarə edən adamlarla əlaqə qurdular. Onlar həm xammal, həm də istehsalat məhsullarında böyük həcmdə olan və artan alış-veriş vasitəsilə, demək olar ki, lap əvvəldən bir çox Avropa dövləti ilə iqtisadi əlaqə saxlayırdılar. Lakin osmanlılar və digər müsəlmanlar, kafir Qərblə olan bu və bir çox digər münasibətlərində kontaktdan çəkinirdilər və belə bir əlaqəni bir qismi müsəlman dövlətlərinin qeyri-müsəlman əhalisindən, xeyli hissəsi azad edilmiş qullardan, digər qismi də İslam torpaqlarında xoşbəxtlik yaxud bəxt axtaran qaçqın və dönüklərdən ibarət geniş vasitəçilər sinfi tərəfindən çirkləndirilmə sayırdılar. Bu vasitəçilər ev sahibi olan müsəlman cəmiyyəti üçün Avropa mədəniyyət şokuna qarşı qoruyucu yastıq yaxud, bəlkə daha dəqiqi, təcrid vasitəsi kimi xidmət edirdilər. Avropadan olan yəhudi qaçqınlara artıq on beşinci əsrin sonunda çap maşınları quraşdırmağa icazə verilmişdi və bu nümunələr yunanlar, ermənilər və ərəb dilli xristianlar tərəfindən təqib olundu. Lakin onlara yalnız öz dillərindən və Avropa əlyazmalarından çapa icazə verilirdi; ərəb əlyazmalarından, ərəb yaxud türk dillərindən çapa icazə yox idi. İstanbulda ilk çap maşınlarının qurulmasına icazə verən imperiya fərmanı 1727-ci ilə qədər ləngidi. Bu işə başlayanlar İslama iman gətirmiş bir macar ilə diplomatik səfərdən qayıdan bir türk məmuru idi. Bəziləri ərəb tipoqrafiyasındakı bu qədimi qadağanı Allahın kitabının gəldiyi orijinalın toxunulmazlığının, digərləri isə mirzə və kalliqraf gildiyalarının şəxsi marağının adına yazırlar. İstənilən halda nəticə dəyişmədi.

Məcburi səyahətlər, quru və dənizdə alınan əsirlərin məhdudlaşdırılmış girişindən savayı, diplomatik missiyalar faktiki olaraq yalnız təhsilli müsəlmanlara Xristian Avropaya səyahət etmək və orada müəyyən müddət qalmaq, bu və ya digər dərəcədə Avropanın təhsilli xristianları ilə görüşmək, söhbət etmək imkanı verirdilər. Bununla yanaşı, bu cür missiyalar az və nadir idi, həmçinin çox vaxt məqsəd, müddət və təsir baxımından da məhdudlaşdırılırdı. I Francis və I Elizabeth kimi bəzi avropalı monarxlar Osmanlı sultanının hörmət və hətta xeyirxahlığını qazandıqları və müəyyən növ mütəffiqliyə daxil olduqları xəyalına qapılırdılar. Osmanlı tərəfindən belə bir (mütəffiqlik) qavrayışın hansısa dəlili yoxdu. Nə vaxt ki, müqəddəs torpaqları azad edən rəqib səlibçi liderlər Levantda dörd çarlıq qurdular və dərhal bir-birlərinə qarşı müsəlman mütəffiqlər axtardılar, o vaxtdan etibarən müsəlman hökmdarlar başa düşdülər ki, Xristian aləmi hətta İslamdan daha çox xırda savaşçı birliklərə bölünüb və onlar arasındakı qəbilələrarası konfliktlər müəyyən üstünlük üçün istifadə edilə bilər. Səlibçiləri müşayət-təqib edən xristian tacirlər müsəlman bazarlarında cürbəcür mallar alıb-satmaqla yarışır və hətta yaxşı qiymətə, əlverişli maliyyə ilə silah-sursat və digər müharibə materialları təklif edirdilər. Eyni zamanda - yerli konsulluq və səfirliklər, Aleksandriya, Beyrut və həmçinin Qalata kimi dəniz limanlarındakı aktiv və böyüyən beynəlxalq cəmiyyətlər də daxil olmaqla – İslam torpaqlarında mövcud olan xeyli Avropa diplomatik missiyası ilə, əlbəttə ki, müsəlmanların əlaqələri vardı. Lakin bütövlükdə götürdükdə, görünür müsəlman idarəçilər bu kontaktlara az əhəmiyyət verirdilər, müsəlman intellektuallar isə onlardan da az. Osmanlı rəsmiləri sözsüz ki, şimal-qərb sərhədinin kənarındakı, didişən qəbilə və "millətlər"dən xəbərdar idilər, lakin çox vaxt onların idarəçiliklərini ixtisaslaşmış rəsmilərə verməyi qəbul edirdilər. Onların vəzifəsi sərhədlərdə nizam yaratmaq, tabe (yaxud hələ tabe) edilməmiş və onlardan kənarda yerləşən xalqlara göz qoymaq idi.

Vyanadan geri çəkilmə diplomatik əlaqələrdə yeni eranın başlanğıcı oldu. Özünün uzun tarixi ərzində Osmanlılar ilk dəfə sülh müqaviləsi üçün danışıqlar aparmaq ehtiyacı ilə üz-üzə qaldılar və bunun səbəbi də zəifliklik, uzun və əldənsalan müharibədə yenilən tərəf olmaları idi. Avropa silahının gücü döyüşdə özünü göstərdisə, Qərb diplomatiyasının yararlılığı danışıqların gedişi zamanı üzə çıxdı. Britaniya, Fransa və Niderland dövlətləri öz xeyirləri naminə türkləri tamamilə məğlubiyyətdən xilas etmək yaxud daha çox, dəqiq desək, avstraliyalılar və onların mütəfiqqlərini əldə etdikləri qalibiyyətdən tamamilə yararlanmaqdan məhrum etmək istəyirdilər. İstanbuldakı Britaniya və Hollandiya səfirlərinin ixtisaslaşmış müdaxilə və ağıllı məsləhətləri sayəsində türklər daha yaxşı şərtlər əldə etdilər. Öz səyləri ilə onlar bunun öhdəsindən gələ bilməzdilər.

On səkkizinci əsrin gedişində, Avropaya gedən Osmanlı misiyyaların sayı artdı və səfirlərin hesabatlarında artıq yeni bir ton vardı; hesabatlar maraq ifadəsi, bəzən hətta heyranlıq və hərdən Devlet-i Aliyye-i Osmaniyeye (Osmanlı dövlətinə) təqlinə dəyər müəyyən Avopa təcrübələrini məsləhət görmək cürətləri ilə seçilirdi. Əsrin sonuna qədər Osmanlı sultanı III Səlim müxtəlif Avropa paytaxtlarında daimi səfirliklər təsis etdi və beləliklə Avropanın rezident missiyalar vasitəsilə davamlı diplomatik əlaqələrin aparılması praktikası təqib edilməyə başlandı. Bu, İslamda əvvəllər mövcud olan səfir göndərmənin universal praktikasından radikal ayrılıq demək idi; daha əvvəl səfirlər yalnız söz çatdırmaq üçün göndərilirdi və sözünü dedikdən sonra geri çağrılırdı. Təsis edilən bu səfirliklər isə böyük (Osmanlı) İslam dövlətinin Avropa siyasi sisteminə inteqrasiyası üçün yol hazırladı; misiyalar həmçinin Gənc Türk rəsmilərinin ardıcıl nəslinin Avropa şəhərlərində bir neçə il qalması, Avropa dillərini öyrənməsi və Avropa sivilizasiyası barədə müəyyən birinci əl biliklər əldə etməsi üçün imkan yaratdılar.

1693-cü ildə, türklərin irəliləyən avstriyalıların qarşısından geri çəkildiyi bir dövrdə, William Penn münaqişələri tənzimləmək və müharibələrin qarşısını almaq üçün Avropa dövlətləri təşkilatını yaratmağı təklif edən kiçik bir kitab çap etdirdi. Bənzəri həmin dövrün adamlarında rast gəlinməyəcək şəkildə, o təklif edirdi ki, türklər İslamdan imtina edib xristianlığı qəbul etmək şərti ilə razılaşsalar, Türkiyə də bu Avropa Assosiasyasına qoşulmaq üçün dəvət edilməlidir. Belə bir şərtin qəbul edilməsi indi olduğu kimi o zaman da, sözsüz ki, absurdluğuna görə mümkünsüzdü. Avropa gücləri sultanı Paris Müqaviləsinin (1856) 7-ci maddəsinə əsasən, Avropa İttifaqı kimi tanınan fikir ayrılıqları birliyinə formal olaraq qəbul edərkən belə bir şərt qoyulmamışdı. Avropa İqtisadi Birliyinə Türkiyənin üzvlük ərizəsinin məzmununda formal olaraq hər hansı dini tələb qeyd olunmur, buna baxmayaraq, əlamətlərdən görünür ki, debatlarda bu yöndə fikirlər mövcuddur. Müasir dünyəvi Avropada, istər cəmiyyətin daxilində, istərsə də xaricində, dini şərt qoşmaq ideyası həm təhqiredici, həm də vaxtı keçmiş hesab edilə bilər. Lakin bir çox Avropa dövləti hələ də giriş tələbinə din olmasa da, sivilizasiya - mədəniyyət, sosial adətlər və hər şeydən əvvəl siyasi normalar - şərtləri qoşa bilər. Nə Türkiyə və digər İslam dövlətlərinin bu tələbləri yerinə yetirmək arzusunda yaxud qabiliyyətində olub-olmamasından, nə də bütün bu baş verənlərdən sonra Avropa dövlətlərinin onları irəli sürməyə hələ də hüququ və qabiliyyəti çatıb-çatmamasından asılı olmayaraq, onların hər ikisi kritik və qarşılıqlı əlaqəli məsələlərdir.

Türklər və onların ardınca da digər müsəlman xalqlar Avropa dövlətlərinin ittifaqında iştirak etməklə yeni alətlərdə ustalaşmalı və yeni akordlar öyrənməli idilər - Avropa akordları müsəlman mədəniyyətinin musiqisindən çox fərqlənirdi. Xüsusilə, onlar Avropa dillərini və bu dillərdə yazılan qeyri-müqəddəs əlyazmaları öyrənməli idilər. Erkən əsrlərdə bunlar nəinki vacib, heç arzuolunan hesab edilmirdi. Minimum kommunikasiya ehtiyacı üçün belə, müsəlmanlar öz qeyri-müsəlman tabelilərinə yaxud onlara qaçqın və ya macəraçı, tacir və ya səfir kimi pənah gətirmiş avropalılara arxalanırdılar. Erkən orta əsrlərdə paqan Yunanıstanın fəlsəfi və elmi əsərlərinin böyük hissəsi - baxmayaraq ki tərcümələrin yunan ədəbiyyatı və tarixi ilə heç bir əlaqəsi yox idi - ərəb dilinə tərcümə edildi və müsəlman mədəni irsinin vacib hissəsinə çevrildi. Müsəlmanların nəzərində rəqib və dəyişdirilmiş dinlə pozulmuş olan Xristian Avropaya aid heç bir kitabı belə bir oxşar tərcümə hərəkatı ilə - çox kiçik və nəzərə çarpmayan istisnalar xaric - ərəb, türk yaxud fars dilinə çevrilməmişdi; lingua franca kimi italiyan dilinin müəyyən hibrid formasından istifadə edən bəzi dənizçilər, tacirlər və digər kiçik əmlaka sahib adamlardan savayı Avropa dillərindən birində danışa və başa düşə bilən çox az müsəlman vardı və Avropaya aid hansısa kitabı oxuya bilənlər ondan da az idi.

Bu vəziyyət on səkkizinci əsrin gedişində - İslamı yenidən dəyərləndirmənin birinci əsrində xeyli dəyişdi. Avropa dilini öyrənməkdə ad çıxaran ilk müsəlman rəsmisi Said Əfəndi oldu. O, 1720-ci ildə Parisə gedən bir diplomatik missiyada atasını müşayət edirdi. Onun müasiri olmuş bir fransız şahidinə görə Said Əfəndi geri qayıtdıqda fransızcanı "ana dili kimi əla" danışırdı və heç də təsadüfi deyil ki, ilk türk çap maşınının əsasını qoyan adam da o oldu. Bu maşında çap olunmuş ilk kitablardan biri Avropada mövcud olan dövlət və hökümət formalarını; qitənin fiziki və hərbi coğrafiyasını; Avropa dövlətlərinin hərbi güclərini (təlim, komanda strukturunu, döyüş metodlarını müəyyən qədər müzakirə edərək) təsvir edən traktat idi.

Lakin bu, siyasi intellekt ehtiyacından daha çox, hərbi ehtiyac idi. Hərbi ehtiyac müsəlmanları kafir dillərini öyrənmək, hətta ən pisi, kafir torpaqlarına risk etmək kimi xoşagəlməz məsələlərə təşəbbüs göstərməyə sövq etdi. İrəliləyən Avropanın qarşısını almaq üçün Avropa hərbi metodlarını öyrənmək vacib idi və bunun üçün avropalı müəllimlər tələb olunurdu. On səkkizinci əsrin gedişində bir çox avropalı təlimçi osmanlı qüvvələrini öyrətmək üçün işə götürüldü - onların çoxu (Avropaya) dönük və avanturistlər idilər, ya türk dilini öyrənir, ya da tərcüməçilər vasitəsilə dərs keçirdilər. Əsrin sonunda, III Səlim yeni fransız hökümətindən hərbi missiya göndərməyi xahiş etdi - bu uzun silsilənin birincisinə kiçikli-böyüklü bir çox Avropa dövləti töhfə verdi. On doqquzuncu əsrin əvvəllərində, ən azı üç idarəçi, Misir paşası, onu təqib edən türk sultanı və İran şahı bir qrup gənci Avropaya təhsil almağa göndərdilər. Onlar kafir qitənin hərb və bilinməyən digər sənətlərini öyrənməli idilər. Avropalı dillərini öyrənmək işi zəif inkişaf edirdi; 1844-cü ildə İstanbulun ingilis sakini Charles White hansısa qərb dilində danışan və kitab oxuya bilən çox az sayda təhsilli türkün adını çəkə bilərdi. Lakin sonrakı inkişaf daha sürətli oldu. Yunan müstəqillik savaşı və nəticədə Osmanlının yunan tərcüməçilərinin son uzun silsiləsinin asılması türkləri inandırdı ki, onlar daha Avropa dövlətlərinin canlı əlaltısına çevrilmiş yunan tabelilərə inanmasınlar və gərəkli bilik və qabiliyyətləri özləri əldə etməlidirlər. Sarayda və daha sonra bir sıra digər osmanlı nazirliklərində dil ofisi quruldu. Kafir dillərini öyrənmək və istifadə etmək daha alçalma deyildi, əksinə bu iş getdikcə qəbul olundu, daha sonra faydalı hesab edildi və nəhayət vacib görüldü.

Dillərin öyrənilməsi məhdud sayda təhsilli müsəlmana Avropa bilik və ideyalarına çıxış imkanı verərkən, çap işinin yayılması ilə müşayət olunan tərcümə fəaliyyətlərinin artması bu bilik və ideyaları xeyli daha böyük auditoriyalara gətirdi. On səkkizinci əsrin sonuna qədər müsəlman dillərinə çox az qərb kitabı tərcümə edilmişdi. Bu kitabların çoxu da coğrafiya, tibb kimi faydası aşkar olan elmlərlə əlaqəli idi. Tibb ilə əlaqəli kitablar xüsusilə siflisin diaqnozu və müalicəsi ilə bağlı idi. Yaxın Şərqə bu xəstəliyi özləri tanış olduqdan az sonra avropalılar gətirmişdi və hazırda da - ərəb, fars, türk kimi dillərdə - firəngi (firangi) adlanaraq frank yaxud avropalı xəstəliyi kimi tanınır. O, bəzən müsəlman müəlliflər tərəfindən Qərb ideya və fəaliyyətlərinin yayılması və təqdimatı üçün metafora kimi işlədilir.

On doqquzuncu əsrin əvvəllində İstanbul və Qahirənin çap maşınlarında çıxarılan ilk tərcümələr hələ də əsasən "praktiki" elmlərə həsr olunmuşdu. Lakin onların içində üçü Napoleona, biri Böyük Katerinaya aid olmaqla müxtəlif tarixi əsərlər də vardı. Bunlardan bir qədər sonra tərcümə olunan digər əsər Volterin "İsveçli XII Çarls" tarixi idi. Güman ki, bu əsərlər də öz vaxtında praktiki hesab edilirdi. Eyni söz Makiavellinin 1825-ci ildə Məhəmməd Əli Paşa tərəfindən hazırlanan "Şahzadə"sinin tərcüməsi üçün də deyilə bilər. O, çap olunmamışdı, lakin əlyazması qalmaqdadır. Ədəbi - poeziya, nəsr, daha sonra dram - əsərlərin tərcüməsi on doqquzuncu əsrin ortalarından başladı. İyirminci əsrin əvvəllərinə qədər ərəb, fars, türk dillərinə xeyli əsər tərcümə olunmuşdu və yeni ədəbiyyat əsasən qərb modellərindən təsirlənərək hər üç dildə inkişaf edirdi. İyirminci əsrin sonuna qədər ənənəvi ədəbi formaların türk dilində nəsli kəsildi, ərəb dilində cuzi, fars dilində isə daha az səviyyədə qaldı.

EUROPE AND İSLAM
BERNARD LEWIS 
THE TANNER LECTURES ON HUMAN VALUES 
Brasenose College, Oxford University, March 12, 1990

Tərcümə: Misir Məmmədli