Belə mərasimlərdə önəmli olan mərasim iştirakçılarının “möcüzəyə” inandıqlarını səmimi olaraq göstərmələri, inanırmış kimi davranmalarıdır, mərasimə uymaları, oyunpozan kimi görünməmələridir; bəlkə də sonralar dövlətin yaranmasına gətirən həmrəylik duyğusunun ilkin ibtidai forması budur. Bu mərasimlər əlavə olaraq potensial etirazçıların periyodik olaraq neytrallaşdırılmasına da xidmət edir.  “İdeal” bir ibtidai topluluqda  mərasimdən kənarda qalmaq belə topluluğa qarşı gəlmək kimi qəbul olunur. İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə bu adətlər artıq unudulsa da, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə antropolojik atavizm olaraq qalmaqdadır (Bu mərasimlər haqqında Malinovski qeyd edir: “Sehrbaz və sehrin təsirinə düşən adam eyni anda həm  şüurludur, həm də aldadılmağa hazırdır və aldanmaq istəyir. Yerli, öz inancını özü üçün nəzərdə tutduğundan daha intensiv hiss edir və qorxur”).

Sadə insanların əksinə, tanınmış bir yazarın, ictimai-siyasi xadimin, hətta alimin dindar kimi düşünməsi (halbuki proza, siyasət və elm,  dini düşüncəni aşmaqla yaranır) isə təəccüb doğurmur, bunlar “normal” dindar sayılırlar. İnananların müqəddəs kitabında cinlər haqqında surə varsa, dinlə xürafatı ayırmaq nə dərəcədə mümkündür? Mələk sürəti hesablayan fizik-alim dünyagörüş və savad sarıdan heç bir şansı olmamış ələm gəzdirəndən daha çox qınanmalı deyilmi? Biz ziyalılarımızdan və alimlərimizdən mütərəqqi düşüncənin təbliğatını, tanıdılmasını gözləməli deyilikmi?

 Son bir neçə ildir ki,  alimlərimizin məşğul olduqları elm sahəsinin məntiqi sonluğunun din olduğunu ciddi cəhdlə göstərməyə çalışmaları ənənə halını alıb. Onlar öz sahələrinin metodologiyasını texniki olaraq, vərdiş nəticəsində mənimsəyirlər, fəqət nəticələr haqqında danışarkən dinə apelyasiya edirlər. Bu həm də o deməkdir ki, elm bizdə müstəqil disiplin, öz özlüyündə bir dəyər sayılmır, dindən legitimlik almalıdır, bizdə elmi doğrular yox, avtoritetdən qaynaqlanan doqmalar etibarlı sayılır. Dünya bilgi çağında yaşasa da biz nə bilgi yaratmırıq, nə də yaradılan bilgidən faydalana bilmirik. Daha çox müəyyən bir məişət situasiyasına hesablanmış ənənəvi reseptlər və instinktlərlə davranırıq. Dəyişən dünyada sabit ovqat hədəfimizdir : ciddi, kədərli, əhlikef,  şair dalğınlığında, xəyanətə uğramış və ya Polad Ələmdar modunda-münasib üz ifadəsi ilə birlikdə.

 Bizim alimlər astronom kimi hesablamalar aparır (az sayıda özünü əziyyətə salanlar), danışanda isə bir astroloq kimi danışırlar. Alimlərimizin bu vərdişləri “CERN”-dəki tədqiqatların Qurana görə legitimləşdirilməsindən tutmuş mələklərin sürətini hesablamağa, kainatın genişləməsini Quranda tapmaqdan tutmuş (bu genişləmə əcnəbi alimlər tərəfindən kəşf olunduqdan sonra təbii ki) “türk alimi” Harun Hahyanın “elmi çalışmaları” ilə təkamül nəzəriyyəsinin çürütdüyünü bəyan edən biologiya aliminə qədər dəyişir (“Şeyx Nəsrullah” effekti fərqli şəkillərdə təkrarlanır, Harun Yahya kimi lotuya Azərbaycanda alim deyilməsi və “kitablarının” Axundov adına Milli Kitabxanaya qoyulması elmimizin və sekulyar düşüncəmizin nə qədər tənəzzül etdiyinin acı nümunəsidir). Əksər alimlər həm də elmdə uğur qazana bilmədikləri üçün elmin daha asan qavranan, bol vədlərlə və qorxuyla dolu, rahatladıcı və pafoslu dinə gətirdiyini iddia edir, bir moda, bir kütlə psixologiyasi təsiri ilə sürətlə “dinə keçid alırlar”. Avropada Orta Əsrlərin son dövrlərində sonralar dinlə dövlətin ayrılması ilə nəticələnmiş ”imana gətirən ağıl” arayışını yenidən dirildirlər, ancaq qarşılarında onlara etiraz edən filosoflar yoxdur. (Təəssüf ki insanların problemlərinin hökümət tərəfindən həll olunmaması, bir çox hallarda hökümətin vətəndaşa mane olması da sekulyarizmi siyasi nihilizm kimi hiss etdirir və insanlar ədaləti və güvəni dində axtarırlar).

Uzun illər elmi vərdişlər qazanıb elmi çalışmalar aparmaq elmi təfəkkürün formalaşması üçün təkbaşına yetərli deyil.  Alim, elmi uğurlara imza ata bilər, ancaq öz sahəsi haqqında danışarkən səhvə yol verə bilər, alim olmayan biri isə elmi düşüncənin, metodun önəmini daha yaxşı görə bilər. Həm ciddi elm adamı olmaq, həm elmin fəlsəfəsini dərk etmək və onu yorulmadan təbliğ etmək də mümkündür, ancaq bu Carl Sagan nümunəsində olduğu kimi xüsusi hazırlıq və ciddi zəhmət tələb edir.

Elmin ən yüksək bilgi qaynağı sayılması (bu qənaət artıq dinin lehinə dəyişir), alimlərin ixtisasdan kənar sahələrdə (kibirdən qaynaqlanmaqla) diqqətsiz fikirlər söyləmələrinə və bəşəri elmlərdən xəbəri olmadan cəmiyyət və  onun qanunauyğunluqları  haqqında ehtiyatsız danışmalarına səbəb ola bilir. Cəmiyyətin molekulyar-kinetik nəzəriyyə ilə tam anlaşılacağını iddia edən fiziklərimiz mövcuddur.
Əlbəttə istənilən alim (alim üçün arzu edilən bir hal olmasa da) bir inanca sahib ola bilər, etiraz edilən bu inanc deyil, inancın elmin danışmalı olduğu sahələrdə susmalı olduğunun, dövlət işlərindən kənarda dayanmalı olduğunun nəzərdən qaçırılmasıdır. Uzun yolu yenidən keçmək yox, mütərəqqi ulusların praktikasından, təcrübələrindən nəticələr çıxarmaq lazımdır. Son 30 ildə Pakistan, Əfqanıstan, İran və hazırda Türkiyədə baş verən proseslər, ümumilikdə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının 57 ölkəsinin indiki halı da bizə xəbərdarlıq sayılmalıdır, şəriətə təslim olmamış olmağımız bir əksiklik yox, üstünlük kimi görülməlidir.  Görəsən bir ildə neçə kafir müsəlman ölkələrinə mühacirət edir?

Günümüzdə dini təbliğatçı rolunda çıxış edən bir çox qurum və tanınmış şəxslər vardır. Bunlar dini təbliğat üçün rahatlıqla portallardan, TV-ekranlarından, qəzetlərdən faydalanırlar. Ancaq elmin, rasional düşüncənin vəkilliyi edən heç kim yoxdur. Hətta Elmlər Akademiyası əməkdaşları belə zaman zaman dini reklam edirlər. Əvvəla dində elmin tapılması qeyri-ciddi məşğuliyyətdir, ikincisi dində elmə zidd müddəalar çoxdur. Sadəcə bu alimlər mənzərənin tamamını görmədikləri üçün psevdo-elmi müddəaları müdafiə edirlər. Elmi düşüncəni mənimsəməmiş “alim”, elmi (sınaqdan keçirilə bilən) hipotezlə dini müddəanı bir birindən ayıra bilməz.

Təəssüf ki dində elmi həqiqətlərin olması xüsusiylə Türkiyədəki dini cərəyanların tərəfdarlarının dünyagörüşünün zəiflyindən faydalanaraq ortaya atılmış, əksi göstərilmiş müddəalardır ki indi bu ölkəmizdə yeni moda olmaqdadır. Digər “uğurlarla” yanaşı Türkiyə dindarları kafir cinlərin radyoaktiv materiyadan təşəkkül etdiklərini “kəşf” etmişdilər.

Arzu edək ki alimlərimiz din üçün narahat olmasınlar, dini burada yayan çox güclər var. Diqqətlərini daha çox elmin yayılmasına sərf etsinlər. Axundov adına Milli Kitabxanada Harun Yahya kimi bir peşəkar fırıldaqçının kitablarının olmasından, 20 ildə dilimizə bir dənə də olsun elmi-popilyar kitab tərcümə edilməməsindən narahatlıq keçirsinlər. Ancaq hələ ki belə bir narahatçılığın işartıları belə görünmür. Universitet rektoru dərs ilinin əvvəlində universitet müəlliminə Həccə getməyə izin vermədiyi üçün tənqid olunur, partiya sədri, hüquqşünas millət vəkili Fazil Mustafa, ona görə səhv olan rektorun hərəkətinə görə bütöv bir ali təhsil qurumuna-Neft Akademiyasına- “Mazut Akademiyası” deyərək guya dəyərdən salır, yazısı bu başlıqla “Yeni Müsavat” qəzetində çap olunur. Halbuki bu gün Azərbaycanda rastlaşdığımız bilikli gənc mühəndislərin çoxu bu akademiyanın məzunlarıdır. Bu qəzəbi, kini  anlamaq mümkün deyil.  Əslində yadelli işğalçılara qarşı vuruşmuş Babəkə dünən dini motivlə ”sapık” deyənin bu gün Neft Akademiyasına “Mazut Akademiyası” deməsi təəccüblü deyil. Ümid edək ki Fazil bəy hədəfi böyüdüb Respublikamızı şəriətlə idarə olunmadığına görə qınamayacaq.

(Olduqca az olsalar da, ictimai rəyə təsir edənlər arasında  millətvəkili Qüdrət Həsənquliyev kimi din mövzusunda daha rasional düşünənlər də var: “Din-Azadlıq-Tolerantlıq” mövzulu beynəlxalq konferansda “F.Mustafa bildirib ki Azərbaycanda İslamın qılınc gücünə qəbul olunması fikri illüziyadır. İslam dinində zorakılıq olmadığına görə, tarixçilərin sovet dövründə uydurmalarını indi tezis kimi qəbul etmək düzgün deyil” (Əlbətdə, Osmanlı əsgərləri səfərə gedərkən yol üstü yedikləri meyvələrin pulunu ağacın budağına bağlayarmışlar-bunu bir türk tarix müəllimi iddia edirdi).

Eyni konteksdə millətvəkili Qüdrət Həsənquliyev:

“Gənclərimizin İslama güclü axını var və onlar bu dinə siyasi, maddi rifah üçün gəlirlər. Dövlətin nəzarəti olmasa, İslam dini ölkədə radikallaşacaq, buna görə də Azərbaycanda ekstremizm üçün şərait var”. İranda əmmaməli, Türkiyədə qalstuklu mollalar vasitəsilə dini radikalizmin inkişaf etdiyini vurğulayan Q.Həsənquliyevin fikrincə, dini ekstremizmin zaman-zaman qarşısını almaq asan olmayacaq, bunun üçün də ölkədə təbliğat işi gücləndirilməlidir (www.avropa.info). Qüdrət bəyin əsaslı xəbərdarlığına vəhabizmin vətəni olan Səudiyyə Ərəbistanının qrant donoru olaraq Amerika  ilə müqayisə olunacaq həcmdə qrantlar ayırdığını da qeyd etmək lazımdır.)
Alim niyə din mövzusunda diqqətli olmalıdır? Əvvəla dini mövzuları yaxşı bilmədiyi, qulaqdan dolma yollardan öyrəndiyi üçün. İkincisi başqa bir epistemolojik sistemdə alim kimi yetişib sonra dini tərifləməsi haqsız rəqabətdir. İnsanlar fərqi görə bilmir, fərqli nailiyyətin dini təqdir etməsinin dini doğruladığını sanırlar. Hələ ki alim sözünə etibarın qalması da din lehinə PR kimi işləyir. Belə getsə həkimlərimiz də xəstələrinə reseptlə bərabər  dua da yazacaqlar.

Bu yaxınlarda professor Rafiq Əliyevin “Yeni sivilizasiyaya doğru və ya qeyri-səlis məntiq və din” adlı bir məqaləsi çap olunmuş  və yazıda  mübahisəli fikirlər irəli sürülmüşdür. Rafiq müəllim öz sahəsinin dünya miqyasında tanınmış mütəxəssislərindəndir, elmi uğurları ilə fəxr etdiyimiz həmyerlimizdir, bu səbəblə yazısı diqqət çəkməyə bilməz. Məqalənin yazılması üçün müəllifin təşviq olunduğunu,  elmi kitab və məqalələrdən istifadə edildiyini, tanınmış ilahiyyatçı Hacı İlqar İbrahimoğlu tərəfindən redaktə edildiyini bildirməsi Rafiq müəllimin məqaləsində etiraz ediləcək tezislərin olmasına mane olmayıb. Rafiq müəllim keyfiyyətcə fərqli  alimlərimizdən olsa da bu məqaləsini sistemli tənqid etmək mümkün deyil,  yazı ehtiyatsız təqdim edilmiş tezislərdən və mübahisəli hipotezləri aksiom kimi qəbul edilməsindən ibarətdir.  Yazı belə başlayır:

“Aləmlərin ilahi düzümünü yaradan və onların taleyini idarə edən Tanrıdır. O, əvvəl və axır, aşkar və gizlindir. O, hər şeyi biləndir (Hədid surəsi, 3-cü ayə). YERimizdə də hər şey onun iradəsiylə qanunauyğun harmoniyada qurulub. Əfsuslar olsun ki, indi insanlar bu qanunları çox vaxt dərk edə, onlara əməl edə bilmirlər.”

Burada müəllifin apriori mütləq qəbulu var, dünyanın Tanrı tərəfindən yaradıldığına (bir alim kimi) necə əmin ola bilərik? Əgər arqument, bunun müqəddəs kitabda yazıldığıdırsa, onda “heç bir teziz özü özünün sübutu ola bilməz” fəlsəfi çıxarışını xatırlamalıyıq-dini kitabın bunu deməsi kifayət deyil, kənar bir təsdiq də olmalıdır. Əgər “səbəbsiz heç nə yaranmır” deyilsə və bir rəssam ilə onun rəsm əsəri misal gətirilsə, hazır olan materiyadan bir əsər yaratmaqla yoxdan materiya yaratmanın fərqli olduğunu, bu analogiyanın uğursuz olduğunu deyəcəyik.

 Rafiq müəllim sonrakı sətirlərdə tənqid edəcəyi ikili məntiq vasitəsiylə Tanrını açıqlayır, “ O əvvəl və axırdır, aşkar və gizlindir”. Lakin yazı başdan başa ikili məntiqin tənqidinə həsr olunur. İnsanların anlaması üçün analogiya, müqayisə və əks anlayışlar şərtdir. Bir tərəfdən “dünya qiyamətə bu qədər yaxın olmayıb” deyilir, sonra “yaşadığımız aləmdə dünyanın axırını öncədən görə bilmərik, proqnoz edə bilmərik. Buna 3-cü səviyyəli məntiq cavab verə bilər – Tanrı məntiqi, müqəddəslərin məntiqi” fikri milenarizm düşüncəsidir, üstəlik proqnoz edə bilmiriksə qiyamətin yaxın olduğunu hardan bilirik? İnsanlar yüz illərdir ilahi qanunları dərk edə bilmirsə, qanunlarmı çox mürəkkəbdir, insanların düşüncəsi mi kasaddır? Bəlkə Şeytan effektiv işləyir? Axı xilas kitabı bu qədər çətin anlaşılmamalıdır.

 Və əgər aləmlərin nizamı Tanrı iradəsidirsə və Tanrı mütləqdirsə -ki iradə tərif etibarıyla reallaşmış arzudur, niyyətdir-dünyanın qaranlığında  Tanrı iradəsinin  də rolu olmurmu?

“Bu gün yer üzündə insanlar birgəyaşayış prinsiplərindən uzaq düşüb, təbiətlə, kosmosla vəhdətdə yaşamır. Hər tərəfdə ayrı-seçkilik, konfliktlər, iqtisadi və sosial bərabərsizlik, haqq və azadlığın tapdanması, mənəvi və fiziki ərazilərimizin zibillənməsi, çirklənməsi göz qabağındadır.”-Ekoloji vəziyyət xaric, dünya tarixi hər zaman belə olub. Sanki daha əvvəllər bir “əsri-səadət” yaşanıb ancaq indi dünyanın “zayı çıxıb” düşüncəsi gizlidir bu cümlələrdə. Təbiət sadəcə mövsümlərin gözəlliyi deyil, vəhşi heyvanlar, quraqlıq, sellər, zəlzələlər də təbiətdir. Dinozavrla, timsahla, yirtici heyvanlar və saysız hesabsız parazitlərlə vəhdət halında necə yaşamaq olar? İnsanlar elmi həm də təbiətin kaprizlərindən müdafiə olunmaq üçün yaratmadılarmı?

 Bir yazımda qeyd etdiyim kimi, bizim dünyamız qalaktikalar içərisində balaca bir gəmidir.-Bu orta məktəb bilgisidir və müəllim bunu daha öncələri ifadə etdiyini niyə xatırlatmaq istəyir? Əslində biz normal təhsilli olsaydıq, bu tezis o qədər aydın görünərdi ki Rafiq müəllim bunu əvvəl də ifadə etdiyini təkrar vurğulamazdı-“Bir dəfə demişəm, yenə deyirəm “Okeanlarda su var”” kimi səslənir.
Bütün zamanların dahisi Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun”unda Məşədi İbad müsəlmanlıq sərhədini aşıb “əsl müsəlman” anlayışına girir. Bu cümlədə müəllifin nəyi nəzərdə tutduğu tam aydın deyil.

Qeyri-səlis məntiq təfəkkürünə keçən insanlarda tolerantlıq, dözümlülük, ağlın çevikliyi o qədər inkişaf etməlidir ki, müqəddəs kitabların sakral mənasını anlaya bilsinlər.

Burada Sokratik yanılma var, Sokrat düşünürdü ki insanlar doğrunu bilmədikəri üçün pislik edirlər, pisliyin qaynağı cəhalətdir. Doğrunu bilsələr, davranışları yaxşıya doğru dəyişəcək. Odur ki Sokrat işini gücünü atıb özünü insanları söhbətə çəkməyə, onlara həqiqəti anlatmağa həsr etmişdi, axırda Sokratı öldürdülər.  Digər tərəfdən məşhur iqtisadçı Şumaxerin buddizmdən təsirlənmiş yeni iqtisadi yanaşması ya da Kapranın Kartezyen düşüncəni tənqid edən holistik yanaşması da mütərəqqidir, ancaq insanların bunlara ciddi maraq göstərmədikləri məlum oldu. Nəzəri olaraq qulağa xoş gələn sistemlər vardır, ancaq bunlar praktikada tətbiq oluna bilərmi? İnsanların mənimsəyəcəyi və davamlı ola bilən  bir sistemin bazisi ola bilərlərmi? Mütərəqqi, faydalı sistemi papaq kimi başa qoymaq olmur. Əvvəlcə qeyri səlis məntiq təfəkkürrünə keçilməli, sonra ağlın çevikliyi çox inkişaf etdirilməli, daha sonra müqəddəs kitabların sakral mənası anlaşılmalı, sonra bunlar praktik həyata tətbiq olunmalıdır-çox faydalı bir yol kimi görünmür açıqcası. Baxça və orta təhsilə, Adler və Pestalozziyə daha çox önəm vermək daha effetiv olar.

Əslində Rafiq müəllimin yazısı haqqında daha çox yazmaq olar, ancaq bir anda biz Ramiz Rövşən şeirində “Tanrı məntiqi”-nin (qeyri-səlis məntiqdən də üstün məntiq sistemidir Rafiq müəllimə görə ) tapıldığını görüb kifayətdir deyə bilərik.

“Bircə Allah bilir hardasan indi”. Yox, bu fikir Tanrı məntiqinə söykənir. Nə demək olar? Ənənəvi şərq qeyri-müəyyənliyi, “biz kimik ki, biz bilmərik O bilər” fatalizmi, bilinməzlik şahəsəri olan bu cümlədə Rafiq müəllim məntiq görür. Digər səhv Aristotel məntiqinin Xristiyanlığa təsiri haqda mülahizələrdir. Rafiq müəllim bildirir ki Aristotelin yaratdığı binar məntiq Xristiyanlığa təsir etmişdir. Ancaq İslamda olduğu kimi Xristiyanlıqda da cənnət-cəhənnəm, Allah-Şeytan kimi binar qütblər Xristiyanlıq Aristoteli tanımazdan əvvəl var idi. Arsitotelin Xristiyanlığa təqdim olunması üçünsə xristiyanların heretik saydıqları monofizit və Nesturilərin Abbasilərə sığınması, Aristoteli ərəb dilinə, bir neçə əsr sonra isə ərəb dilindən latın dilinə tərcüməsi lazım gəldi. Qaldı ki Xristiyanlığın zəifləməsində Aristoteli Xristiyanlıqla uzlaşdırmağa çalışmalarının da əhəmiyyətli rolu olmuşdur.

Emprisizmin yaranması, sxolastiklərin məntiqi bütləşdirmələrinə, “biz dünyaya gec gəlmişik, deyilən hər şey deyilib, vəzifəmiz həqiqəti durmadan təkrar etməkdir, hazır (dini) öncüllərdən məntiqlə nəticə çıxarmaqdır” yanaşmasına qarşı çıxılması ilə mümkün olmuşdur.  Aristotel fizikası və məntiqi əvvəl sxolastikanı zəiflətmiş, bu fizika və məntiqin aşılması (məntiqin aşılması çox sonra oldu və kvant mexanikası yarandı) isə  elmin -Qaliley və Nyuton fizikasının yaranmasına kömək etmişdir. Bu prosesdə sxolastiklərin qarşısına yeni yaranan intellektuallar sinifi çıxmışdı.

 Rafiq müəllim yazısının sonunda Ramiz Rövşən poetikasına intensiv applikasiyası, şairin “ölüm” və “Allah” mövzularında avtoritet olması və bunların hətta qeyri səlis məntiqin də idrakından yuxarıda dayanmasını deməsi ilə artıq  tənqidə gərək qalmır.  Rafiq müəllimin qeyri səlis məntiqi təkcə dinə yox həm də Ramiz Rövşən poeziyasına gətirir- o poeziya ki başdan başa qaradır, insanı əməli fəaliyyətdən çəkindirəndir- və Rafiq müəllim bu məntiqi təqdir edir. Bu pessimizm şahəsərləri ilə dünya necə qurtulacaq? Ramiz Rövşən poeziyasından bəzi dillər əzbəri şüarlara diqqət edək:

-Göy üzü daş saxlamaz.
-İlan balası böyüyüb ilan olar.
-Burax gedim Ay işığı, mən o deyiləm.
-Bu yaz gecəsində ölməyə nə var.
-Bilsək dünyaya gəlməzdik, analar aldatdı bizi.
-Dünya qəfil işıqlansa görərik kim kimin evindən çıxır.
-Qara paltarlı qadın, qəbrim damır ağlama.
-Yuxuda ölmək asan deyil.
-Ümidim yox bir adama.
-Bir ölüm havası dəydi üzümə.
-Çıx qapıya ölüm küsüb getməsin.

Vs. və ilaxır.

Bu təslimçilik,  ölüm təbliğatçılığı, insana inamsızlıqdırmı Tanrı məntiqinə aparan poeziya? Qaradan başqa rəng yoxdur, bir stimul, müsbət çalar yoxdur. Şairlərimizin sevimli mövzusu olan ölümü-ki əksərən təbii ölümdür-bioloji hadisə kimi qəbul edib poeziyadan çıxarmaq çətindirmi? Əzrayılla əlləşməkdən nə çıxacaq?

Olduqca sadə və dəfələrlə təsdiqlənmiş bir həqiqəti qəbul etmək lazımdır : Dinlə inkişaf etmiş bir cəmiyyət belə yoxdur, eləcə də elmsiz inkişaf etmiş cəmiyyət mövcud deyil. Şərqin mistikliyindən, təslimçiliyindən, nəsihət ədəbiyyatından, elmə, prozaya, bəşəri elmlərə (sosiologiya, psixologiya, antropologiya, sosial-psixologiya, menecment nəzəriyyəsi), Webervari bürokratiyaya (bilgi təməlli idarə) keçmək lazımdır. Dini-mifolojik-poteik təfəkkürdən elmi-rasiyonal düşüncə müstəvisinə yüksəlmək lazımdır. Bir ulusun tarixin hansı mərhələsində olması onun düşüncə sisteminə baxaraq anlaşılar, mütərəqqi dünyanın ölkələri elmin, sekulyar düşüncənin, sosial elmələrin və menecmentin sferasındadırlar.

İnsanlar sadə ikili məntiqi anlamamışkən sizin daha çox ehtimallar içərən qeyri səlis məntiqinizin yaradacağı qarışıqlıqla nə edəcəklər?
Onsuz da elm dinə aparırsa, biraz da elmin vəkilliyini edək, dinin burada vəkili çoxdur. Məncə Rafiq müəllim fideizmi yenidən “kəşf” etməkdənsə, gənc nəsilləri elmə, oxumağa həvəsləndirəcək bir elmi-populyar kitab yazmaqla daha çox faydalı olar,  bizləri daha çox sevindirər.

Yalçın İslamzadə

Kultura.az