Gur, çirkli saqqal içində cılızlaşan qaraqabaq çöhrəsini yana çevirib, fürsətdən istifadə edərək dünyadan əl-ətək çəkib zahidliyə üz tutan böyük yazıçının nadir fotosunu çəkməkdə olan,əski zamanların hansısa modernfotoqrafına qaşqabaqla nəzər salır. Cavanlığında varlı-hallı aristokrat kimi zəngin həyat sürən, indisə yastıburunlu xalis rus mujikinə çevrilən bu əsəbi qoca taxta qabda yemək yeməyə, mujiklərlə dərdləşməyə, kotan sürməyə, ot biçməyə, torpaqlarını kəndlilərə paylamağa, kitablarının satışından gələn gəliri uzaq məmləkətlərdə yaşayan, ağır həyat keçirən kəndlilərə göndərməyə başlamış..Fəqət bu zəhmətkeş mujik bu halında beləAvropanın ən mədəni dillərinə bələdliyini qoruyur!Örnəyi, ahıl yaşlarında yazdığı “Sənət nədir?” əsərində alman, ingilis, fransız dilində oxuduğu fəlsəfi əsərlərdən estetikaya dair ortaya çıxardığı sitatların rus dilində geniş şərhini aparır və Avropanın nizamlı-intizamlı, səliqəli-səhmanlı “yüksək kültür” xadimlərinin bu şəşəəli düşüncələri, sanki qədim dini kitabələrdən çıxıb gələn, quru çörəklə qidalanan əsəbi peyğəmbərin kəskin və məğlubedilməz zəkasının saldırıları altında çürüyüb heçə-puça çıxır. Ləzzətli kontrastdır!(İndiki söhbət Tolstoyun əsərindən bəhs etdiyindən, ona yandaş çıxmağın zənn edirəm zərəri olmaz)

Dövrünün bütün fəlsəfi-ədəbi düşüncə cərəyanları bu qocanın mənəvi səbatını sarsıtmağı bacarmadan, yaratdığı bədii dünyanın yanından yüngül külək kimi ötüb keçir. Modern düşüncə klişelərininheç birinə təslim olmur, hər mühakiməsi, iradı, tənqidi, sevgisi, nifrəti sinirlərindən, özgürcəsinə doğulur. Tolstoyun daxili azadlığı heyranedicidi. Bəli, “Azad ruh”u. Sənətkarı təkrarsız, öz növünün təki edən bu demonik, yırtıcı, əsrarəngiz qüvvə böyük nemətdi. Qədir-qiyməti sən deyən bilinməsə də. Arzum: qoy bu qüvvə, üzərindən ötüb keçiləsi bu fani dünyamızda hələ uzun əsrlər boyunca yaşasın.

Tolstoy “İvan İliçin ölümü” povestini əlli dörd yaşında yazmağa başlayıb, əlli səkkiz yaşında bitirib. Əsər bir məhkəmə binasının otağında yığışan məmurlar arasında baş verən mübahisənin qısa təsviriylə başlayır. Müzakirə qızışmağa macal tapmamış, söhbətdə iştirak etməyib qəzetin təptəzə, “mətbəə ətri” qoxan nömrəsinə nəzər salan Pyotr İvanoviç bir xəbərdən deyəsən təlaşlanıb digər yoldaşlara İvan İliçin öldüyünü xəbər verir. İnanmırlar, qəzetə özləri nəzər salırlar: “Qara nazik haşiyənin içində çap edilən məlumatda yazılmışdı: “Praskovya Fyodorovna Qolovina, qohumları və tanışları, məhkəmə palatasının üzvü, sevimli əri İvan İliç Qolovinin 1882-ci il fevralın 4-ü tarixində vəfat etməsi barədə dərin hüznlə xəbərdar edir. Cənazə cümə günü, günorta saat 1-də qaldırılacaq”.

“Sevimli əri” və “dərin hüznlə” kəlmələrinə diqqət edək. Qəzet parçasındakı məlumatdan da göründüyü kimi bu qadın İvan İliçi özünə sevimli ər sayırmış və onun ölümü səbəbindən dərin kədərə qərq olub. Az sonra aydın olur ki, demə, İvan İliç xəbəri eşidib təəccüblənən məmurların da əziz yoldaşıymış və hamı onun xətrini sevirmiş. Fəqət nədənsə, xəbəri eşidən iş yoldaşların ağlına gələn ilk fikir, bu ölümün onların və tanışlarının iş həyatına, vəzifə dəyişikliyinə, mövqe yüksəlişinə göstərəcəyi təsirlə əlaqəli olur. İvan İliçin “xətrini xeyli əziz tutan” Fyodor Vasilyeviç nəhayət ki, indi Ştabelin, ya da hansısa Vinnikovun yerinə keçə biləcəyini, bu vəzifənin ona çoxdan vəd edildiyini və baş tutacaq irəliləyişin donluğunu səkkiz yüz manat artıracağını düşünür. İvan İliçi əziz yoldaşı bilən digər bir cənab, Pyotr İvanoviç isə birbaşa qohumunun taleyinə diqqət kəsilir: 

“Qaynımın Kaluqadan buraya dəyişdirilməsini xahiş eləmək lazım gələcək. Arvad xeyli şad olacaq. Day bundan sonra da deyinməz ki, onun qohum-əqrabası üçün heç bir iş görməmişəm.” Zavallı Pyotr İvanoviç..Yəqin arvadı, qohumlarına bir xeyri dəysin deyə hər axşam onu dümsükləyib baş-beynini yeyirmiş. Və nəhayət İvan İliçin ölümüylə tale Pyotr İvanoviçin üzünə gülür və onun bezgin qəlbində gizli ümid işığı yaranır. “Bu xəstəlikdən ayağa qalxa bilməyəcəyini bilirdim. Yazıq kişi” deyə Pyotr İvanoviç ucadan dillənir. Bir az əvvəl səssizcə, başlarının içində, beyinlərinin hansısa gizli küncündə, el dilində ifadə etsək- ürəklərindəmaddi mənfəət, işgüzar vəzifə haqq-hesablarıaparan İvan İliçsevər cənablardan biri indi yüksək səslə onun ölümündən duyduğu üzüntünü dilə gətirir. Və indi, bayaqdan ürəklərində qaynayan gizli fikirləri kiminsə sezəcəyindən qorxmazcasına, səsli halda İvan İliçin xəstəliyi, ailə vəziyyəti barədə söhbətləşib, dəfn mərasiminə baş çəkmək barədə qərara gəlib, məhkəmə iclasına qayıdırlar.

İvan İliçsevər cənabların hər biri ölənin özləri deyil, İvan İliç olduğunu düşünüb, “Bax, filankəs öldü, mənsə ölməmişəm, sağam” deyə, sanki heç zaman ölümlə üz-üzə gəlməyəcəklərmiş kimi gizli sevinc duyurlar. Ancaq bu xəbər bezdirici bir zərurət də ortaya çıxarıb. Gərək nəzakət qaydalarınca dəfn mərasimində iştirak edib ailə üzvlərinə dəstəklərin göstərsinlər. Yoxsa eyib olar. Pyotr İvanoviç İvan İliç sağ olarkən onu özünə daha yaxın hiss etdiyindən, istirahətindən vaz keçir və bədbəxt hadisənin baş verdiyi məkana gedir. 

İvan İliçin evində yoldaşı Şvartsa- zərif qamətli, ingilis bakenbardlı, oynaq təbiətli cənaba rast gəlir. Pyotr İvanoviçə tərəf “Görürsənmi, İvan İliç işləri necə korladı? Biz isə, şükür, hələ ayaq üstəyik” baxışı fırladır və qaşlarını tərpətməklə ona sağa, cənazənin yerləşdiyi otağa keçməsini işarəylə bildirir. Pyotr İvanoviç otağa keçir, fəqət burada, cənazə önündə necə davranmalı olduğunu bilmir. “Onu bilirdi ki, belə hallarda xaç vurmaq heç vaxt qəbahət sayılmaz. Di gəl, bu vaxt təzim eləməyin lazım olub-olmadığını da dəqiq bilmirdi, buna görə də orta çıxış yolunu seçdi: otağa girəndə xaç vurdu və azacıq başını əydi, güya təzim eləyirdi”.Cənab məmurun psixi gərginliyi davam etməkdədir. Özünü məcbur hiss edir ki, dəfn mərasiminə gəlsin, özünü göstərsin, İvan İliçin xətrini əziz tutduğunu hiss etdirsin. Hərçənd bunu necə etməli olduğunu da dəqiq bilmir. Nə olsun ki, İvan İliçin ölümünün onun zehnində yaratdığı həqiqi təsir sadəcə sosial status, vəzifə dəyişikliyi, karyera işləriylə bağlı düşüncələri hərəkətə keçirdi, yox, bunun təfavütü yoxdu, əsas odur heç kimin bundan xəbərdar deyil və zahiri nəzakət qaydalarınca davranıb vəziyyətdən yaxa sıyırmaq indi ən uyğun sosial seçim sayılar. Ona görə də gah əli gərginliklə xaç çəkməyə qalxır, gah da başını azacıq əyib yarımçıq təzim edərək məsələni yola verir. Sonra otaqdakı insanlara nəzər salır. Keşiş “heç bir etiraza yol verməyən qətiyyətli” səslə dua oxuyur, iki qadın söhbət edir, evin nökəri Gerasim isə “yerə nəsə səpə-səpə yüngül addımlarla” onun yanından ötüb keçir. Gerasim barədə növbəti bölümlərin birində söhbət açılacaq. O, evin nökəri olur, İvan İliçə ömrünün sonlarına yaxın dövrlərdə, xəstə halında qulluq edir və İvan İliç onu çox sevir. Yüngül və rahat addımlarla öz işini həyata keçirən Gerasimin əksinə Pyotr İvanoviçin gərgin vəziyyəti hələ də davam edir, narahat və sıxıcı əhvalla “elə hey xaç vurur, üzünü tabutla keşişin və stolun küncündə qoyulmuş ikonaların arasındakı boşluğa tutub, yüngülcə təzim eləyir”. Birdən xaç vurmaqda əndazəni aşdığını hiss edərək, dayanır və meyidə nəzər salmağa başlayır. “Bu meyit də bütün başqa meyitlər kimi əsil ölü kimi uzanmışdı, keyiyib qıc olmuş əl-ayağıyla, balışa yaslanan, əbədiyyən çökmüş başıyla birlikdə tabuta quylanmışdı və bütün meyitlər kimi, mum tək saralmış alnını, batıq gicgahlarını, dodağının üstünə əyilib sallanan burnunu nümayiş etdirirdi. Pyotr İvanoviç görməyəndən bəri, bu vücud çox dəyişmişdi, azca da arıqlamışdı, ancaq bütün ölülər kimi, onun üzü indi daha qəşəng idi, ən əsas isə sağlığında olduğundan daha mənalı idi. Çöhrəsindəki ifadə sanki, görülməli nə iş vardısa, hamısının görüldüyünü, özü də doğru-düzgün görüldüyünü bildirmək istəyirdi. Həmin ifadədə həm də dirilərə yönəlmiş məzəmmət və xəbərdarlıq varıydı. Bu xəbərdarlıq Pyotr İvanoviçə yersiz, ən azından ona heç bir dəxli olmayan hal kimi göründü. Nədənsə özünü pis hiss etməyə başladı, ona görə də tələm-tələsikliklə təkrarən xaç vurub, ədəb-ərkan qaydalarına uyğun gəlməyəcək dərəcədə tələsdiyini hiss edərək döndü, qapıya doğru getdi.”

Yan otaqda, şux, eleqant görkəmiylə adama “ölümün fövqündə” olduğunu hiss etdirən Şvartsı yenidən görmək Pyotr İvanoviçin ürəyinə sular sərpir. Əvvəl oynaq baxışları, az sonrasa nəzakətli pıçıltılarıyla İvan İliçin ölümünün onların axşam əyləncələrinə mane olacaq dərəcədə önəmli hadisə olmadığını söyləməklə və ona axşam əyləncəsində oyundaş olmağı təklif etməklə yəqin ki, Pyotr İvanoviçi lap sakitləşdirib canlı həyatın zövqlərinə qaytarır. Ancaq deyəsən, qəzet parçasındakı “sevimli ərin” indi “dərin yasa batmış” dul zövcəsinə tuş gələn Pyotr İvanoviçin bu gün bəxti gətirmir. “Qəribə şəkildə dartılmış qaşları olan” Praskovya Fyodorovna onu gördükdə köks ötürür, yaxınlaşıb əlindən tutur və deyir:

“Mən bilirəm ki, siz İvan İliçin ən səmimi dostu idiniz..”-və dediyi sözlərə uyğun hərəkətlərin gözləntisi içində durub, ona baxdı.Pyotr İvanoviç bilirdi ki, orada xaç vurmaq lazım olduğu kimi, burada da dul qadının əlini sıxıb, ah çəkməli və bu sözləri deməlidir: “İnanın!” Belə də elədi. Və hiss etdi ki, nəticə qənaətləndirici oldu: həm özü təsirlənib kövrəldi, həm dul qadın.”

Deyəsən, nəzakət qaydalarınca davranmağın yaratdığı usandırıcı vəziyyətin sonu gəlməyəcəkmiş kimi görünür bu gün. Evdə arvadın şikayətləriylə günüqara olan yazıq Pyotr İvanoviç, adam arasına çıxanda da məcburi hal-əhval tutmaların, dərdləşmələrin, söhbətləşmələrin caynağına keçir..Ancaq bu əlbəttə ki, İvan İliçin dul arvadının vecinə olmur və onunla söhbətləşməyə gərək duyduğunu söyləyərək, “əlinizi mənə verin” deyibən arxasınca aparır. Və durumundan bezar olmuş fağır Pyotr İvanoviç, tezliklə bu candərdi yerinə yetirdikləri ritualdan can qurtarıb öz kefinin dalınca gedəcək Şvartsın “Bu da sizə vint! Yamanca da axşam keçirdik axı! Gərək bağışlayasız, özümə başqa oyundaş götürməli olacağam. Başınız ayılsa, axşam gələrsiz, beş nəfər oynayarıq” söyləyən qəmli-məzəli baxışları altında, dul qadının dalınca içəri otaqlara doğru sürüklənir.

Növbəti səhnə hekayənin, “Tolstoy gülüşü”nün ən çox hiss olunduğu səhnəsidi zənnimcə. Tolstoy beyninin nə zamansa “Qoqol gülüşü”ndən təsirlənən neyronları canlanıb ölümə, ölüm hadisəsi baş verdiyi üçün məcburən bir yerə toplaşıb rituallar keçirən və nəzakət qaydalarınca davranan insanların naqolay vəziyyətinə, ortam içindəki əşyalarla vəziyyət arasındakı laqeydliyə, uyuşmazlığın təsadüfiliyinə qarşı Tolstoy zehində acı gülüş yaradır (bəlkə də məzəli-kefli qəhqəhəvə ya başqa gülüş növü. Bunu Tolstoyun özündən başqa kimsə bilməz dəqiqliklə). Mebel və digər əşyalarla dolu otağa girəndə qadın divana sarı gedir, Pyotr İvanoviç isə yayları köhnəlmiş kətilin üstünə oturur. Qadın istəyir ona başqa stulda oturmasını təklif etsin, ancaq bunu indiki vəziyyətinə uyğun bilmədiyindən fikrini dəyişir. Dul Qadın stolun yanından keçib divana yaxınlaşanda qara mantilyasının krujevası stolun oymasına ilişir. Pyotr İvanoviç örpəyi stolun oymasından açmaq üçün ayağa qalxanda yerində düzgün durmayan yaylar onu təkanla itələyir vəkətil çırıldayır. Çırıltının lap şiddətlənib otağa hakim olan süni yas-kədər aurasını dağıdacağından hürkən Pyotr İvanoviç təzədən bütün ağırlığını kətilin üstünə salıb yerində oturur. “Dərin yasa batmış” ev sahibəsi krujevasını oymadan qopartmaqla özü əlləşir. Çabalıyır, qoparda bilmir və Pyotr İvanoviç təkrar yerindən qalxmalı olur. Bu dəfəsə kətil nəinki cırıltıyla qiyam edir, hətta şaqqıldayır (Bu adamların süniliyinə hətta Tolstoy dünyasındakı əşyaların özkefindəliyi və dincliyi belə səbirləqiyam edir).Və bütün bu komik vəziyyət nəhayət bitdikdən sonra qadın örpəyini çıxarıb ağlamağa başlayır. 

Bəlkə də yazı boyunca Pyotr İvanoviçlə bağlı məqamlarda müəyyən ədalətsizliyə yol verildi. Çünki, qarşısındakı “qadının və özünün riyakarlığının fərqində olan” bu cənab, hekayənin, birinci bölümdə təsvir edilən qaranlıq və gərgin mənzərələrini aydınladan həqiqət şüalarına ara-sıra tuş gəlməkdədir.Bəzən pərdə aralanır və cənab hekayənin həqiqət parçalarıyla üzləşir. Otağa girib, dolaşıq krujeva və cırıldayan kətil məsələsinin yaratdığı pərtliyi aradan qaldıran bufetçi Sokolovun qəbiristanda seçilən yerin qiyməti barədə məlumat verdiyi zaman Pyotr İvanoviç görür ki, başına gələn “fəlakətə” rəğmən bu qadın Sokolovu qəbiristandakı yerlərin qiyməti barədə çox soyuqqanlı halda sorğu-suala tutub, diqqətlə haqq-hesab aparır. Qadın “Papiros çəkmək istəyirsizsə, buyurun çəkin“ deyə alicənablıqla və son dərəcə kədərli səslə onun papiros çəkməyinə icazə verir (görünür, papiros çəkmək Tolstoy zamanında da kədərli əhval ruhiyyəni bildirən göstəriş predmetlərindən biriymiş), fəqət görəndə ki, papirosun külü süfrəyə düşəcək, tələsik külqabını onun qabağına çəkir (Sevimli ərinin ölümü səbəbindən həqiqətən dözülməz dərdə qərq olan bir qadın belə vəziyyətdə hansısa əşyanın xırda bir papiros külündən yanıb korlanacağı barədə hürkü duyarmı? Belə önəmsiz narahatlığın heyində olarmı?). Cənab, söhbət əsnasında bir neçə dəfə uşaqlıqdan tanıdığı, davamlı təmasda olduğu bir adamın çəkdiyi əzabları və ölümünü ağlına gətirir, ölümün elə bu dəqiqəcə onun başına gələ biləcəyini də düşünür, vücudunu dəhşət bürüyür, ancaq tezcə də Şvartsı yada salıb, “bu hadisə mənim yox, İvan İliçin başına gəlib, mənim başıma heç vaxt belə hadisə gəlməməlidir və gələ də bilməz” kimi sadəlövh təsəllilərlə zehnini qarışdıran düşüncələri özündən qovur. Tolstoy personajlarının gerçək xislətini, hisslərini, gizli bilincini onlar barədə uzun-uzadı danışmadan, yol verdikləri kiçik bir hərəkətlə, ağızdan qaçırdıqları hansısa kəlməylə, şüur oyunlarıyla, çöhrədəki, baxışlardakı ifadəylə nümayiş etdirir. Sənətkarın oxucunu heyran qoyan və ədəbi mütaliəyə cəlb edən ən güclü, seçkin cəhətlərindən biri də yəqin ki, budur.

“-Hə, mənim işim var sizinlə.

Pyotr İvanoviç altındakı kətilin dərhal tərpəşməyə başlayan nasaz yaylarına hay-küy salmağa imkan vermədən yüngülcə təzim etdi.

-Son günlər dəhşət əzab çəkirdi.

- Çoxmu əzab çəkirdi?- Pyotr İvanoviç soruşdu.

- Ah, dəhşət çox! Son saatlarında ara vermədən qışqırırdı. Üç gün ərzində, sürəkli, nəfəsini dərmədən çığırdı. Bu, dözülməz idi. Buna necə tablaşdığımı heç anlamıram, səsi üç otaq aralıqdan eşidilirdi. Ah! Gör nələr çəkmişəm!

- Doğrudanmı hüşü özündəydi?- yenə Pyotr İvanoviç sual etdi.

-Bəli- qadın pıçıldadı- son dəqiqəsinədək. Keçinməsinə iyirmi-iyirmi beş dəqiqə qalmış bizimlə vidalaşdı və Volodyanı oradan uzaqlaşdırmağımızı istədi."

Dialoqdakı “çoxmu əzab çəkirdi?” tipində suallar və uyğun cavablar söz xatirinə deyilmiş sözlərdi.  Pyotr İvanoviçab-havaya uyğun nəsə deməyə məcburdu. Qadını maraqlandıran əsas məsələ isə, “Ah, Pyotr İvanoviç, vəziyyətim bilirsiz necə ağırdır? Dəhşətlidir, çox ağırdır ” deyə ah-nalə edib ağlamağına baxmayaraq, ərinin ölümü ilə bağlı xəzinədən daha artıq pul qopartmağın nə dərəcədə mümkün olub-olmayacağıdır. Pyotr İvanoviçi əlindən tutub içəri gətirməsi də buna görədi. Qadının əslində məsələdən təfərrüatlarına qədər xəbərdar olduğunu sezən Pyotr İvanoviç də yalandan azca düşünüb-daşınır, üstəlik, nəzakət xatirinə höküməti xəsislikdə günahlandırıb yamanlayır və artıq pul almağın mümkün olmadığını söyləyir. Qadın köks ötürür və onun, qonağından tez zamanda can qurtarmaq üçün bəhanə axtardığını sezən “Pyotr İvanvoviç papirosunu söndürüb ayağa qalxır, xanımın əlini sıxır” və onu “dözülməz iztirablarla” baş-baş buraxaraq artırmaya çıxır.

Hekayənin əvvəlində təsvir edilən qəzet məlumatındakı “sevimli ər” və “dərin hüzn” kəlmələrini, lütfən, təkrarən xatırlayaq və Tolstoyun, təmiz, dürüst, həqiqi hisslərlə gördüyümüz kimi qətiyyən əlaqəsi olmayan bu kəlmələrin bayağılığını, qəzet ştampovkasını necə incəliklə, həssaslıqla, sənətinə hakim olan güclü sənətkarın sarsılmaz diqqətiyləifşa etdiyinə diqqət edək.

Artırmaya çıxan Pyotr İvanoviç burada mərhumun başdan ayağa qara geyinmiş “kədərli” və qəşəng qızıyla, onun məhkəmədə müstəntiq işləyən adaxlısıyla, mərhumun gimnazist oğluyla rastlaşır. Hamısıyla salamlaşıb iniltili, hıçqırıqlı cənazə otağına girir. Daha meyidə tərəf baxmır, dua mərasimi bitən kimi evdən çıxmağa hazırlaşır. Mərhumun otağından çıxan xidmətçi Gerasim “güclü əlləriylə” kürklərin arasını axtarıb Pyotr İvanoviçin kürkünü tapıb ona uzadır. Sıxıntı və gərginliklə dolu yas günündən nəhayət ki, az sonra xilas olacaq Pyotr İvanoviç indi də Gerasimə söz xatirinə nəsə demək istəyir.

“Belə, Gerasim qardaş. Əfsuslar olsun, hə?

-Allahın əmri beləymiş. Hamımızın axır mənzilimiz oradır, - deyə Gerasim bəyaz mujik dişlərini ağardaraq söyləyir..”

Xidmətçi Gerasim hüzurludu, istənilən halda həyatdan məmnundu, çünki, zehnindəki nədirsə, dilinə də o fikrilər axıb gəlir, düşündüyünü söyləyir, süniliyə gərək duymur, ona görə də mənəvi sıxıntının caynağına keçmir. Ölümün varlığını səbatla qəbul edir və aram əhvalla gündəlik işlərinə qayıdır.

Faytonla evdən uzaqlaşan Pyotr İvanoviçsə təmiz havanı xoşluqla ciyərlərinə çəkir. Artıq meyid qoxusu, ölüm barədə dəhşətli düşüncələr, narahatlıq geridə qaldı və indi yenidən yüksək cəmiyyət əyləncələrinə üz tutmaq olar. Kart oynamağa yollanır və bununla da Tolstoy dahiyanə hekayəsinin birinci bölümünü bitirir.