Gecə, küçə, fənər, aptek,
Mənasız və tutqun işıq.
Yenə yüz il yaşasaq da
Sonu yoxdur. Alışmışıq.

Öləcəyik, yenə başdan
Yaşanacaq əvvəlkilər:
Gecə, arxın buzlu suyu,
Aptek, küçə, bir də fənər...

(Aleksandr Blok)

Bu əsəri ilk dəfə oxuyanda sözün həqiqi mənasında məhv olmuşdum. İlk oxunuşda müəllif, İtaliya yazıçısı Dino Bussatinin ustalığına heyran qalmışdım. Obrazların dəqiq təsviri, səmayla yerin vəhdəti, heç kimə lazım olmayan sərt nizam-intizam, yeknəsəklik, yalançı təsəllilər, qalada boş yerə çürüyən ümidlər, bütün ömrü boyu gözlənilən və gəlib çıxmaq bilməyən romantika, qəhrəmanlıq, arzular, adamların zorla bir-birini aldatması, rəhbərliyin həqiqəti bilərək bunu heç kimə deməməsi...

Əgər Dino Bussati ötəri olaraq, özü də lap ötəri olaraq, balaca meyxanadakı qızlar haqda yazmasaydı, mənim lap ürəyim partlaya bilərdi. Bircə onunla təsəlli tapa bildim ki, bu ömürləri çürüyən adamlar heç olmasa, statistika naminə olsa da, qadın üzü görə bilirmişlər.

Bədii ədəbiyyatda ən böyük çətinliklərdən biri zaman problemini həll etməkdi. Bütöv bir ömrü necə bir romana sığışdırasan, həm də elə sığışdırasan ki, dövrlərə keçidlər kobud alınmasın və inandırıcı görünsün. Dino Bussati bunu çox ustalıqla bacarıb. İlk oxunuşda mən həyatımda nələrinsə məhv olduğunu hiss etmişdim. Amma yenə də döyüşün baş verəcəyinə bir balaca inamım qalmışdı. Ona görə daha çox yazıçının ustalığına diqqət etmişdim. Daha doğrusunu desəm, romanda yazılanlarla həyatımda baş verənlər arasında paralellər aparmağın hələ tez olduğuna özümü məcbur edirdim. Romanda baş verənlərlə həyatımda baş verənlər arasında paralellər aparmaqdan qorxurdum. İndi belə bir qorxum yoxdu. Reallığı qəbul etmiş vəziyyətdəyəm.

"Tatar çölü" romanında yazılanları çox adam öz həyatına aid edə bilər. Bank işçisi, həkim, müəllim, zabit, sürücü... İki gün əvvəl bir gəncin əlində "Tatar çölü"nü gördüm. O gənc bu əsəri başa düşəcəkmi? Çətin məsələdi. Söhbət oxucunun intellektindən, mütaliəsinin hansı səviyyədə olmasından getmir. O gənc yəqin ki, əsəri sadəcə maraqlı bir əsər kimi qəbul edəcək. O düşünür ki, hər şey qarşıdadı. Gəncliyin ən aldadıcı cəhəti də budur. Sən heç vaxt özünü qoca, yaşlı, gücsüz təsəvvür edə bilmirsən. "Tatar çölü" romanı onu oxuyandan daha çox həyatın hansı dönəmində olduğunu soruşmaqdadı. Bax bu, əsərin necə qəbul olunacağına öz kəskin təsirini göstərir.

İndi mən özümü kapitan rütbəsində görürəm. Qalaya gəlməkdə olan gənc leytenantlarla qarşılaşmaqdayam. Nə deyim onlara? Deyim ki, geriyə qayıtsınlar? Bu zaman onlar məni qorxaq adam kimi qiymətləndirə bilərlər və sual verə bilərlər: "bəs sən özün burda, bu qalada nə edirsən, niyə burda yalandan illərini yola vermisən?"
Desəm, "gəlin, bura çox yaxşıdı, sizi romantika, döyüş, sevgi, qəhrəmanlıq gözləyir", mən də öz növbəmdə həqiqəti gizlətmiş olacam. İllər keçdikdən sonra onlar da kapitan olanda həqiqəti gizlətdiyimə görə məni lənətləyəcəklər. Nə etməli? Üstəlik belə bir suala heç cür dəqiq cavab tapa bilmirəm - bu həyatı mən özümmü seçdim, yoxsa bu əvvəldən belə yazılmışdı?

Əlvida arzular, əlvida gənclik, əlvida hər şey. Öz arzularım cəhənnəm, məni daha çox ağrıdan başqalarının arzularını zibil etməyimdir. Onlar hər şeyə hazır idilər, sadəcə bu arzuları həyata keçirmək üçün adamı düz seçməmişdilər. İşin ən pis tərəfi budur.

İndi geriyə çevrilib baxanda vaxtında böyük, əhəmiyyətli saydığım hadisələr mənə mənasız görünür. Başa düşürəm ki, bunlar hadisə deyildi, bunlar küləyin hərəkətə gətirdiyi süpürgə kolları idi. Vaxtında hadisə hesab etdiklərimin indi sadəcə küləyin hərəkətə gətirdiyi süpürgə kolları olduğunu başa düşmək, elə reallığı qəbul etmək deməkdi. İndi qalır qaranlığa gülümsəmək.

Seymur Baycan

Kultura.az