KUTZEE – “İnsana öldürmək hüququnu kim verib?”
Con Maksvell Kutzee (d.t.1940-cı il) 2003-cü ildə…
Borcları ödəmək üçün Fyodor Mixailoviç gərgin əməklə çalışır və çox vaxt həm özünün, həmdə bizim konfortumuzdan, tələbatlarımızdan məcburən imtina etməli olurdu. Yığılmış borcları* ödəmək kimi yükümüz olmasaydı biz və balaca ailəmiz bərabər yaşadığımız son on dörd ili sakit, qayğısız, rahat və xöşbəxt yaşaya bilərdik.
Bundan başqa həyat yoldaşımın borc ödəmək kimi öhdəliyi olmasaydı əsərləri bədii cəhətdən daha güclü ola bilərdi- romanlar tələsmədən yazılar, çapa verməmişdən əvvəl təkrar göz gəzdirilərək bir az daha səliqəli şəklə salına bilərdi. Çox vaxt cəmiyyətdə və ədəbiyyatda Dostoyevskinin əsərlərini digər istedadlı yazıçılarla müqaisə edərkən onları daha mürəkkəb, dolaşıq, ağır olmasında ittiham edirlər. Beləki, digər yazıçılarda romanlar daha dəqiq işlənmiş olur, məsələn, Turgenevin romanları demək olar ki zərgər dəqiqliyiylə işlənib. Təssüfki bu zaman həyat yoldaşımla başqa yazıçıların həyat və yaradıçılıq şəraitini yada salmaq və müqaisə etmək çox az adamın ağlına gəlir. Demək olarki onların hamısı (Tolstoy, Turgenev, Qonçarov) sağlam, təmin olunmuş və ən əsası əsərlərini yenidən oxuyub üzərində düşünmək, işləmək kimi imkanı olan yazıçılar idilər. Fyodor Mixailoviç iki ağır xəstəlikdən** əziyyət çəkir, böyük ailə saxlayır, qardaşından qalan çox saylı borcları ödəyir və sabahkı gününü düşünərək yaşayıb yaradırdı. Belə bir şəraitdə yazdığın əsərlərin üzərində təkrar işləmək imkanı olarmı? Son on dörd ildə elə hallar olurdu ki, yazılmış əsərin ikinci, üçüncü hissələri jurnalda çap olunur, dördüncüsü tipoqrafıyada yığılır, beşinci hissə “Russkiy vestnik” jurnalı üçün poçtla göndərilir, qalan hissəsi isə hələ yazılmamış halda idi. Bəzən Fyodor Mixailoviç romanının çap olunmuş başlığını oxuyub, buraxdığı səhvi görərək, düşünülmüş ideanın pozulmasına görə əlacsız qalırdı.
- Əgər geriyə qaytara bilsəydim- deyirdi – kaş belə imkan olardı! İndi görürəm çətinlik hardan başlayır, anlayıran nəyə görə roman alınmır. Bəlkədə mən bu səhvlə romanın “ideasını” öldürdüm.
Və bu həqiqi təssüf, üzüntü idi- bu, rəssamın öz əsərində gördüyü lakin düzəltmək imkanı olmayan səhvə bənzəyirdi. Bəli, bədbəxtlikdən onun heç vaxt belə imkanı olmurdu-gündəlik həyat, borcları ödəmək üçün pul lazım olurdu. Bəzən yazını vaxtında təhvil vermək və vaxtında pulunu almaq üçün qıcolmaların səhəri günü işləməyə başlayır, əlyazmalara tələsik göz gəzdirirdi. Həyatı boyu heçvaxt (ilk povesti “Bədbəxt insanlar” istisna olmaqla) Fyodor Mixailoviç tələsmədən, romanın planını öncədən cızaraq, detalları düşünərək, rahat şəraitdə roman yaza bilmədi. Tale belə böyük xöşbəxtliyi Fyodor Mixailoviçə bəxş etmədi, bu onun ən böyük və heç vaxt həyata keçməyən arzusu idi!
Fyodor Mixailoviçin öz üzərinə götürdüyü borclar ona iqtisadi ziyanda vururdu: təmin olunmuş yazıçılar (Turgenev, Tolstoy, Qonçarov) bilirdilərki onların yazı qiymətlərinə jurnallar etiraz etməyəcəklər və hər çap vərəqi üçün beş yüz rubl alaçaqlar. Təmin olunmamış yazıçı olan Dostoyevski isə yazılarını jurnallara özü təqdim edirdi və təklif edən qiymətdə hər zaman uduzduğu kimi, ona kiçik məbləq təklif olunurdu. Bu qaydayla ona, “Cinayət və cəza”, “İdiot”, “Cinlər” üçün hər çap vərəqinə yüz əlli rubl, “Yeniyetmə” romanına görə iki yüz əlli rubl və ən son “Karamazov qardaşları” romanının hər çap vərəqi üçün üç yüz rubl vermişdilər.
Tanımadığım, həyatda heç vaxt görmədiyim bir insanın götürdüyü borclar, həyat yoldaşımın etibarından istifadə edib onlara əlavə olunan saxta veksellərin ödənilməsi bizim şəxsi xöşbəxtliyimizə mane olurdu. İndi bunları düşünəndə içimdə çox acı bir yanğı hissi oyanır. Mənim o vaxtki həyatım, hansısa bir günə qədər müəyyən miqdan pulun toplanılması və yaxud hansısa bir əşyanın hardasa girov qoyulub ona uyğun miqdarın alınması, Fyodor Mixaoloviçin xəbəri olmadan tanımadığı bir kreditorun yanına gedib ondan kredit götürülməsi kimi pul məsələləri ilə məşğul idi. Butün bunlara mən öz cavanlığımı, əsəblərimi və sağlamlığımı xərclədim.
_____________________________
* - Qardaşı Mixail Mixailoviç tütün fabriki və jurnal çapına görə böyük həcmdə borc götürmüşdü. Ölümündən sonra qalan borcu ödəməyi Dostoyevski öz üzərinə götürmüşdü.
** - 15 yaşından epilepsiya xəstəliyindən əziyyət çəkirdi.
Rus dilindən tərcümə etdi: Leyla Cahangirova
Kultura.az
