Tapdaqıstan. Laplandiya
Quruca adı var – “prezident”. ”Prez…
Mən, 1875-ci il oktyabr ayının 21-də Şuşa şəhərində anadan olmuşam. Hələ uşaq yaşlarında ikən atam ölmüş, anamın himayəsində qalmışam. 1885-ci ildə dayım Səfərəli Vəlibəyovun (seminariya müəllimi) yardımı ilə Qori şəhərindəki Za qafqaziya müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsi yanında olan ibtidai məktəbin əlifba sinfinə qəbul olmuşam.
1894-cü ilin iyun ayında seminariyanı bitirib, həmin il oktyabrın birində Bakının üçüncü şəhər rus-tatar məktəbinə müəllim təyin olunmuşam.
O vaxtlar Bakıda əhalinin azərbaycanlılar hissəsi üçün ancaq üç xalq məktəbi var idi. Bu məktəblər üç sinifli idi. Mövhumatçı mollaların təsiri altında olan avam camaat öz uşaqlarını bu məktəblərə buraxmırdılar. Halbuki, qaranlıq, rütubətli zirzəmilərdə yerləşən məhəllə məktəbləri – mollaxanalar şagirdlərlə dolu olurdu. Mollaların təsirinə qarşı mübarizə edərək, uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün biz xalq müəllimlərindən çox əmək, ehtiyatlı olmaq və bacarıq tələb olunurdu. Biz qapı-qapı gəzir, ata-anaları başa salır və yalvarırdıq ki, uşaqlarını bizim məktəbə buraxsınlar. Ata-analarla bu barədə apardığımız mübarizə, şair Sabir tərəfindən “Oxutmuram, əl çəkin” şerində təsvir olunmuşdur.
Bax, mən belə bir zamanda, belə şəraitdə, on doqquz yaşında bir gənc olduğum halda xalq müəllimliyinə başlamışam. Bu dediklərimə misal olmaq üçün saysız-hesabsız hadisələrdən birini burada söyləmək istəyirəm. Mən çox sübut və dəlillərdən sonra atalardan birini öz oğlunu bizim məktəbə verməyə razı saldım. Doğrudan da o, sabahısı gün oğlu ilə bərabər məktəbə gəldi. Mən sevinclə onları qarşıladım. Uşağın məktəbə qəbul olunması haqqında ərizə yazıncayadək oturmalarını rica etdim.
Onlar oturdular. Mən ərizəni yazıb bitirdim və uşağın atasından qol çəkməsini rica etdim. O, böyük həyəcanla qələmi əlinə götürdü, əli əsə-əsə ərizəni imza etmək istərkən, başqa məktəbdən gəlmiş zarafatcıl bir müəllim bir dəfə asqırdı. Bu tək səbir, bu qədər çətinliklə qəbul olunmuş qərarın bir an içərisində pozulması üçün kifayət idi. O:
- Allah özü bu tək səbirlə məni bu şeytan əməlindən sığındırır, - deyə qələmi yerə qoyub oğlunu əlindən yapışdı. – Gedək oğlum, gedək. Bu məktəb deyilən şeytan yuvasından uzaqlaşaq!
Tək səbir mövhumatçı müsəlmanlar arasında, işin yaxşı gətirməyəcəyinə işarədir.
Biz nə qədər ona yalvarıb, nə qədər inandırmağa çalışdıq ki, bu səbir yalançı səbir idi, - bir şey çıxmadı. Oğlanın özünün də yalvarıb məktəbdə qalmaq istəməsi atanın qəlbini yumşalda bilmədi. O, güclə oğlunu məktəbdən çəkib apardı. Uşaqların özlərinin bizim məktəblərə əlaqəsi tamamilə başqa cür idi. Onlar bizim məktəblərə girmək üçün can atırdılar. Mollaxanaların müəllimləri – mollalar uşaqlar üçün dəhşətli bir şey idi. Məhəllə məktəblərində - mollaxanalarda belə bir qayda var idi: uşaqlar məktəbə çox tez gəlməli idilər. Molla hər uşağa ayrıca dərs verirdi. Uşaqlar tapşırığı demək olar ki, bütün gün əzbərləyirdilər, molla uşaqları evə buraxmazdan əvvəl tək-tək yoxlayırdi. Uşağın hər bir səhvinə görə molla onun əllərinə bir çubuq çəkirdi. Beləliklə, səhv çox olduqca cəza da o qədər ağır olurdu. Uşaq başqa bir qüsur buraxmış olsa, o vaxt falaqqa işə düşürdü. Falaqqanın adını eşidəndə uşaqların bənizləri kətan kimi ağarırdı. Falaqqa halqa şəklində qayış keçirilmiş uzun ağacdan ibarət idi. Müqəssir uşaq mollanın qabağında, arxası üstə uzanırdı. Onun çılpaq ayaqlarını falaqqanın halqasına keçirirdilər. Falaqqanın iki ucundan iki uşaq – mollanın köməkçiləri yapışırdı. Onlar ağacı o qədər bururdular ki, qayış yığılır və uşağın ayaqlarının möhkəm sıxırdı. Bu vaxt molla çubuğu götürüb bədbəxt uşağın ayaqlarına döşəyirdi. Cəzalandırılan uşağın dəhşətli bağırtısı gənc nəslin qəddar düşməni olan “maarifçinin” vəhşiliyini dayandırmırdi.
Mən mövhumat, avamlıq və ətlətlə mübarizə etmək üçün ən yaxşı vasitələrdən biri də teatr olduğunu anlayaraq pyes yazmağa başladım. “Tamahkar” adlı birinci pyesim 1899-cu ildə yazılmışdır. Bu pyes keçmişdə Sovet höküməti dövründə dəfələrlə tamaşaya qoyulmuşdur.
1905-ci ilin inqilabından sonra Azərbaycan dilində mətbuat orqanları yarandı və mən “İrşad” və “Tərəqqi” qəzetlərinə kiçik hekayələr yazmağa başladım. Bu vaxt “Nicat”, “Nəşr-maarif”, “Səadət”, “Cəmiyyəti xeyriyyə”, “Səfa” cəmiyyətləri meydana gəldi. Mən başlıca olaraq “Nicat” cəmiyyətində işləyirdim.
1906-cı ildə Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin qurultayı çağırılmışdı. Bu qurultayda Azərbaycan məktəblərinin çox yoxsul vəziyyəti aydınlaşdı. Məktəblərdə proqram və hazırlıqlı Azərbaycan dili müəllimləri yox idi. Qurultay ibtidai məktəblər üçün ancaq proqram hazırlaya bilərdi. Bu proqram əsasında dərs kitabları yazmaq müəllimlərə tapşırılmalı idi. Biz səs üsulu ilə əlifba tərtibinə başladıq. Bu vaxt ərəb əlifbasının səs üsuluna uyğun gəlmədiyi bəlli oldu. Biz cəsarətlə bu əlifbanın islahına başladıq və bu əsasda əlifba kitabı düzəltdik.
İslahımızı və əlifba kitabımızı 1907-ci ildə çağırılan ikinci müəllimlər qurultayına təqdim etdik. Qurultay prinsip etibarilə guya bizim islahatımızla razılaşdı, lakin formal cəhətdən (bunun üçün ümumi müsəlman qurultayının razılığı lazımdır, bəhanəsilə) islahı rədd etdi. Bu bizi işdən soyutmadı və biz anladıq ki, islahı qurultaylardan, konfranslardan və sairədən keçirmək təşəbbüsü boş işdir. Buna görə də heç kəsin rəyini soruşmadan öz təşəbbüsümüzlə, altı müəllim “İkinci il” adlı dərs kitabı tərtib etdik. Bu kitabda bəzi imla islahları tətbiq olunmuşdu. Lakin bu təşəbbüsümüz də irticaçı ziyalıların şiddətli hücumuna səbəb oldu. Bununla belə qəzet və jurnalların çoxu bizim imlanı qəbul etdi. 1907-ci ildə əlifba kitabı düzəldərkən doğmuş fikir- qəti olaraq latın əlifbasına keçmək fikri - bizim başımızdan çıxmadı. Biz bu sahədə işləyərək, bu fikri sovet dövrünə qədər gətirib çatdırdıq. Sovet höküməti məşhur latınçı (yəni latın əlifbası tərəfdarı), bu ideyanın atası, Azərbaycanın böyük yazıçısı, dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun ideyalarını həyata keçirdi.
Azərbaycan məktəblərinin sayının artması ilə əlaqədar olaraq uşaq ədəbiyyatına böyük ehtiyac yarandı. Əvvəlcə “Dəbistan” məcmuəsi nəşrə başlandı. O bağlandıqdan sonra “Məktəb” məcmuəsi çıxdı. Bu məcmuələrdə başlıca olaraq tərcümə hekayələri nəşr olunurdu ki, bu hekayələr də Azərbaycan uşaqlarının o qədər maraqlandırmırdı. Bu vaxt mən uşaqlar üçün, onların doğma dilində, Azərbaycan həyatından alınmış orijinal hekayələr fikrinə düşdüm. “Qorxulu nağıllar” adlı ümumi sərlövhə altında bir seriya hekayələr yazdım. Bunlar uşaqlar arasında çox məşhurdur və uşaqların məhəbbətini qazanmışdır. 1918-ci ildə Bakı Kommunası zamanında mən sovetdə, cəlb olunmuş üzv sifətilə xalq maarifi işində işləmişəm. İyulun 8-dən Osmanlı işğalçıları gələnədək Bakı Kommunasında çalışmışam. Buradakı əsas işim Sovet zəhmət məktəbləri üçün proqram düzəltmək, məktəbləri avadanlıqla təchiz etmək, Bakı şəhəri və rayonlarındakı maarifçilər arasına soxulmuş əks-inqilabçıları ifşa etmək məqsədilə maarifçilərin bütün heyətini siyahıya alıb, yoxlamaqdan ibarət idi.
1920-ci ilin iyunun 11-dən mən Şuşaya işləməyə göndərildim. Sonra mən Kürdüstanda kənd sovetləri təşkil etmək, Qarabağ və Zəngəzur rayonlarının birinci kəndli qurultayına nümayəndələr seçmək işi ilə məşğul olmuşam. Bu qurultay 1920-ci ilin iyulun 28-də Şuşada keçirildi.
1920-ci il avqustun 9-da Qarabağ vilayətinin maarif şöbəsi müdiri vəzifəsinə təyin olundum. 1921-ci il fevral ayınadək bu vəzifədə çalışdım. Sonra xəstələndiyimə görə Bakıya, həmişəlik vəzifəmə - məktəb müdiri vəzifəsinə dəyişildim.
Həmin il Azərbaycanın sovetləşməsinin birinci il dönümü münasibətilə pyes üçün müsabiqə elan olunmuşdu. Bu müsabiqədə iştrak edərək yazdığım “Laçın yuvası” əsərinə görə birinci mükafatı aldım. Həmin ilin noyabr ayında Bakıda Azərbaycan Təndiq-təbliğ teatrı açıldı. Vəziyyət çox çətin idi. Bu teatr üçün nə hazırlıqlı artistlər, nə də bu teatrın ruhuna uyğun pyeslər var idi. Çox çətinliklə bir neçə pyes yarada bildik və noyabrın 13-də teatr mənim “Çərxi-fələk” pyesimlə açıldı.
Bu teatr camaatın rəğbətini çox tez qazandı, xüsusilə fəhləlar arasında yaxşı hörməti var idi. Sonra bu teatr Azərbaycan İşçi teatrına çevrildi. Bu teatr üçün mən bir çox pyes yazmışam.
1922-ci ildə mən 5 pərdəli ”Eşq və intiqam” pyesini yazdım. 1923-cü ildə Bakıda “Şərq qadını” məcmuəsi nəşr edilməyə başladı. Mən Azərbaycan qadınlarının gənc orqanı üçün bir sıra hekayələr yazdım. Eyni zamanda “Maarif və mədəniyyət” məcmuəsində iştrak edirdim.
Azərbaycan və ümumiyyətlə Şərq xalqlarının geridə qalmasının əsas səbəbini qadınların örtülü olmasında və ərəb əlifbasında gördüyündən, qüvvəm çatdıqca xalqımızı bu mənhusirsdən xilas olması üçün çalışmışam.
36 il pedaqoji-mədəni işlərdə çalışdıqdan sonra, səhhətim pozulduğundan Bakı maarif şöbəsindən, 19-cu və 29-cu məktəblərin müdirliyindən məni azad etməsini rica etdim. 1930-cu il yanvar ayının 11-də Bakı xalq maarif şöbəsi mənim xahişimi yerinə yetirərək, məni işdən azad etdi. 1932-ci ildə Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, mənim uzun müddət davam edən pedaqoji, ədəbi, həmçinin mədəni-ictimai fəaliyyətimi; 1921-ci ildən 1930-cu ilədək ara vermədən Bakı Soveti üzvü, Bakı icraiyyə komitəsinin namizədi və Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi üzvü olaraq çalışdığımı nəzərə alaraq mənə Əmək qəhrəmanı adı verdi.
Hazırda Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvü olaraq ədəbiyyat cəbhəsində çalışıram.
Süleyman Sani Axundov.
Bakı, 1935
