Hər halda bu vaxta qədər bizdə belə deyirlər ki, qadının oxumalı olduğu şeyi qız oxumamalıdır; hələ məktəbdə oxuyan gənc qədimdən bir hökm halını almış olan qaydaya görə, Korneldən, Rasindən, Bernaden de-Sen-Pyerdən, Karamzinin nəsrindən, Lomonosovun şeirlərindən, Derjavindən (yaxın zamandan etibarən) parçalar və Puşkinin bir neçə şeirini oxumalıdır. Qızlar da, demək olar ki, elə bunları oxuyurlar. Ancaq biz burada bir sual veririk: evləndikdən sonra ata-ana nəzarətindən azad olan qızlar və şagirdlik skamyasından durub cəmiyyətdə bir mövqe tutan gənclər nə oxuyurlar? İndiki zamanın ədəbiyyatında nələr olduğunu onlardan gizlətmişlər və ya hər halda bu barədə onlara çox az şey söyləmişlər, onlar 17-ci və 18-ci əsr yazıçılarının arasında və bu yazıçıların görüb göstərdikləri həyat ilə yaşamışlar və bundan sonra onlar birdən birə müasir həyata və bu dövrün ədəbiyyatı içərisinə girirlər. Onlara demişlər ki, yeni romanlar zərərli, yoldan azdıran və əxlaqi cəhətdən təhlükəlidir. Yaxşı, onlar da, nə qədər ki, qədim yazıçılar onların zəhləsini aparmamışdı, nə qədər ki, onlar özləri həyata atılmamışdılar, - bu fikirlə razılaşırdılar. Ancaq onlar bu yeni aləmə qədəm qoyar qoymaz, həm cəmiyyət öz qanun qaydaları ilə, həm də ədəbiyyat, onlara az məlum yeni maraq və məsələləri ilə onların başının üstünü alır; onlar isə, buna əsla hazırlanmamışlar. Bu gənclərin ağılları hələ körpə və çevikdir, qənaətləri möhkəm deyildir və yeni yazıçılar, onları nə qədər pisləsələr də, bir çox gözəl və parlaq xüsusiyyətlərə malikdirlər ki, bunlara uymamaq çətindir. Bəs bu gənclər nə eləsinlər? Doğrunu yalandan, sofizmi həqiqi dəlillərdən necə ayırsınlar? Məktəbdə oxuyub öyrəndikləri yazıçılardamı və ya müəllimin onlara vermiş olduqları nəsihətlərdəmi bu suallara cavab axtarsınlar? Lakin o yazıçılar tamamilə başqa şeylərdən danışırlar, düzdür, Kornel və Rasinin qəhrəmanları nəcib duyğulara malik idilər, lakin onlar bizim zəmanəmizin qəhrəmanlarından tamamilə başqa bir vəziyyətdə idilər; bütün bunlar bizim prozaik əsrimizin adamları olmayıb qədim Roma və Yunanıstanın əzəmətli şəxsiyyətləri idilər. Bəs necə etməli? Bu romanlarda söylənənləri doğru hesab edib onlarla razılaşmalımı, yoxsa razılaşmamalı? Bernarden de-Sen-Pyerin ideal qəhrəmanları dünyadan o qədər uzaq yaşayırdılar ki, dünya məsələləri onların heç vecinə də deyildi. Lomonosov və Derjavinin şeirləri o dərəcədə yüksək və təmtəraqlıdır ki, bunlar ayrı ayrı şəxslərin adi macəralarına deyil, yalnız dövlət miqyasında olan hadisələrə aid ola bilərlər.

Cəmiyyətə qədəm qoyan gənc oğlan və qızlar bəs nə etsinlər? Burada həmişə ədəbiyyat aləmindəki yeniliklərdən, yeni çıxan romanlardan danışılır; hətta bunlar barəsində adamın rəyini də soruşurlar, - deməli ki, bunları, əlbəttə oxumaq lazımdır. Bir də ki, məktəbdə qadağan edilən və ya böyük qeyd və şərtlə müsaidə edilən hər şeyə qarşı olan coşqun həvəs gəncləri buna sövq edir. Onların xəyalında romana olan maraq və onun mənası xeyli böyümüş olur və nəhayət bunları asanlıqla əldə etmək imkanı olar olmaz, gənclər özlərinə məxsus olan böyük bir coşqunluqla təcrübəsizlikdən irəli gələn sonsuz bir inamla bu romanları oxumağa başlayırlar; bəs onda valideynlərin və mürəbbilərin təkcə qədim yazıçıların əsərlərilə tərbiyə vermək vasitəslə əldə etmək istədikləri nəticələr harada qalır?! Bu səbəbdən romanların təsiri həmişə çox böyük və çox zaman zərərli olur.

Radklifin yazdığı zamanlarda belə tərbiyə almış gənclərə bir nəzər yetirin. Onlar böyük bir coşqunluqla bu romanları oxumağa başlayır və oxuduqdan sonra dünyanı həqiqətdə olduğu kimi deyil, qorxunc xəyalat, teyflər və quldurlarla dolu bir dünya görürdülər; onlar yalnız gecələr deyil, axşam da bayıra çıxmağa qorxurdular, otaqda tək oturmağa, bir şəhərdən başqa şəhərə səfər etməyə qorxurdular. Sonralar xanım Janlisin və Riçardsonun dünyanı saxta hissiyyat və incəliklərdən ibarət sentimental bir tora bürüdükləri zaman dünyaya qədəm qoymuş gənclərə bir nəzər yetirin: bu gənclər həssas, həddindən artıq həssas idilər... Lakin bir neçə il sonra, yetişmiş bir yaşa girdikləri zaman, qatılaşır, sərtləşir və elə döyüşüb spyüşürdülər ki, elə bil heç zərif romanların üzünü də görməyiblər... Bu zaman haman gənclər bu romanları artıq axmaq bir şey adlandırırdılar. Məktəbdən tamamilə məyus bir halda buraxılmış olan gənclərin pis başa düşmələri və yanlış şərh etmələri nəticəsində Bayronun əsərlərinin də başına haman iş gəlmişdir...

Bütün bu yazıçıların əsərləri ona görə zərərli olmuşdur ki, əvvəllər bunların heç varlığından da xəbərləri olmayan gənclər bu əsərləri öz başa düşdükləri kimi şərh etmişlər, sonra da oradakı sözlərə inanmağa başlamış və romanlarda, poemalarda və dramalarda oxuduqları şeylərə həyatda təqlid etmişdirlər. Bu bir həqiqətdir ki, “Qaçaqlar” ilk dəfə tamaşaya qoyulduqda, bir neçə gənc meşəyə çəkilib Şillerin qəhrəmanları kimi qaçaqlığa başlamışdılar. İndi ki, Allaha şükür, belə şeylər yoxdur; nə səbəbə? Çünki biz bu faciə ilə əvvəlcədən tanış oluruq; mürəbbilər bizə bunu şərh edirlər və əsərdə nəyin saxta və nəyin doğru olduğunu göstərirlər.

Gənclər bəs hansı romanları oxuya bilərlər? Əgər siz həyatı bilmək istəyirsinizsə (roman isə bu həyatın ən sərbəst bir şəkildə ifadəsidir), o halda elə romanları oxuyun ki, orada haman bu həyat düzünə, bəzək-düzəksiz, sentimental gərginlik və pozğun həyatın utopiyalarından azad ifadə edilmiş olsun. Kitab oxumağa başlayan gənclərə həmişə Valter Skottun əsərlərini tövsiyə etmişlər; o səbəbə görə ki, siz bu romanlarda xalqın keçmiş məişətini güzgüdə görürsünüz. Əgər bizim romançıladan hansının əsərlərini birtərəflilik və saxtalığın bütün zərərli nəticələrindən ehtiyat etmədən gənclərə vermək mümkün olduğunu soruşsanız, sizə Lajeçnikovu göstərəcəklər; yenə haman səbəbə görə. Bu səbəbdən, bir çoxları deyirlər ki, gənclər yalnız tarixi romanlar oxuya bilərlər. Bu fikir tamamilə haqsız bir fikirdir, nə üçün gənclər indiki həyatı hərtərəfli əks etdirən romanlar oxuya bilməsin: onlar, məsələn, Qoqolun, Puşkinin və Lermontovun müxtəlif əsərlərini nə üçün oxuyub, öyrənib və hər biri əzbər bilməsinlər? Əgər keçmiş həyatı əks etdirən romanları oxumaq olarsa, eləcə də indiki həyatı göstərən romanları da oxumaq olar. Sonra, bizim fikrimizcə yazıçının birtərəfliliyini göstərən romanları da oxumağı qadağan etməkdənsə, müsaidə etmək daha yaxşıdır, - yalnız bu şərtlə ki, mürəbbi bu əsərlərdə həyata uyğun olmayan saxta cəhətləri şərh etsin; çünki sonra gənclər müəllimin nəzarəti altından çıxıb belə romanları ələ keçirəndə o bunu mütləq tapacaq, - oxuyacaq, hekayənin doğruluğuna və orada iştirak edən şəxslərin məsumluğuna inanacaq və hətta, çox xoşladığı qəhrəmanlardan birinə təqlid də edəcəkdir.

Bizə etirazla deyə bilərlər ki, həqiqi həyatı bütün çılpaqlığı, bütün səadət və fəlakətləri, zənginlik və yoxsulluğu, müvəffəqiyyət və iztirabları ilə əks etdirən roman və orada göstərilən belə həyat gənclərin qəlbini vaxtından əvvəl bərkidə bilər. Bunun doğru olub olmadığını bilmirik, acaq biz də bir sual edirik: hansı yaxşıdır – həyatı daha tez və ən müstəqim bir yol ilə tanımaqmı, yoxsa, əvvəlcə yanılmaq, sonra, gün keçdikcə təcrübələnib bundan əl çəkmək, o vaxta qədər isə saxta qənaətlər, sentimentallıq, xəyali sərsəmləmələr təsiri altında yaşamaq, cəmiyyətdə bir müddət gülünc olmaq, Janlis və Riçardsonun qəhrəmanları kimi, Karamzinin “Bədbəxt Liza”-sı kimi xəyal fantaziya aləmində yaşamaqmı? Bütün bu cür romanları da oxumağa icazə vermək olar; lakin bunlarda saxtalığın nə qədər çox, həqiqətin nə qədər az olduğu izah edilməlidir.

(V. Q. Belinskiy, - Pedaqoqiçeskie soçineniya, S.-Peterburq, 1912, str. 221-223).

(V. Q. Belinski, Seçilmiş Məqalələr. Tərcümə edəni: M. Rzaquluzadə)

Hazırladı və təqdim etdi: Əli İbadov

Kultura.az