1937-ci il dekabrın 6-da Ordubadda doğulub. M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəsr şöbəsini bitirib. Sovet illərində "Gənclik" nəşriyyatının baş redaktoru, “Mozalan" satirik jurnalının baş redaktoru, "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru,  Yazıçıları İttifaqının katibi olmuşdur. SSRİ Yazıçılar İttifaqı bədii şurasının, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı rəyasət heyətinin, "Azərbaycan" və "Drujba narodov" jurnalları redaksiya heyətlərinin üzvü seçilmişdir. Polşanın Poznan şəhərinin Fəxri vətəndaşıdır. Belorusiya SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı, "Şərəf nişanı" ordeni və medallarla təltif edilmişdir.  Xidmətlərinə görə Şərəf nişanı və "Şöhrət" və “İstiqlal” ordenləri ilə təltif edilmişdir. 2005-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisinə üzv seçilmişdir.

“Köləlik dilimizdə deyil, ruhumuzda, xislətimizdədir”

- Birinci ondan başlayaq ki, əsərləriniz öz yerində, adamı cümlələriniz valeh edir, Sizin cümlə quruculuğunuz dilin bütün gözəlliklərini incə bir mexanizmlə açıb ortalığa tökür. Amma Azərbaycan dilinin böyük ədəbiyyat yaratmaq qüdrətində olmadığını söyləyənlər, ona “naqis dil”, “kölə dil”  deyənlər də var. Başqa qələm adamlarından da eşitmişəm ki, dilimiz kasaddı.

- “Gilas ağacı” adlı ilk kitabımı il yarım Qlavritdə saxlayan senzor bir gün mənə hirsli-hirsli dedi ki, ə, bu nə dildi, sən yazırsan. Bu dillə mən də yazaram. Mən bunu o senzorun dilindən 1961-ci ildə – 51 il bundan qabaq eşitmişəm. Və o senzor, şübhəsiz ki, savadsız adam deyildi. Hər halda, ali təhsili mütləq vardı. O adamın elə bədbəxtliyi də bundaydı ki, ali savadı vardı, ancaq heç ibtidai məktəb səviyyəsində də mənəvi savadı yox idi. Hər gün yalan eşidə-eşidə yazıq senzor doğru sözə yadırğamışdı. Sadə dildə danışmağı və yazmağı savadsızlıq sayırdı.

Məsələ burasındadır ki, özlüyündə dil heç vaxt yalan demir. Yalanı dilə zorla dedizdirirlər. Ya da, qafiyəsi bizdən uzaq, yedizdirirlər. Yazdığını duyğusuz-dərrakəsiz insanların sırtılmış zövqünə hesablayan ədəbiyyat işbazları təkcə oxucuların əxlaqını, mənəviyyatını deyil, elə dilin özünü də zorlayıb, saxtalaşdırmağı bacarırlar. Mən bunu çox demişəm ki, çalışın, sözün doğrusunu yazın – onda dilə də əziyyət vermiş olmazsınız. Şəxsən mən dilə heç vaxt əziyyət verməmişəm, əziyyəti nə ki var özümə verib, yazılarımda sözün ən doğrusunu tapıb deməyə çalışmışam.

- V.Qazi: “80-ci illərin tələbəsi olaraq 60-70-ci illərin ədəbiyyatını öz aramızda “pay-püş” eləmişdik. Hərə birinizin azarkeşiydi. Mənim payıma Əkrəm Əylisliylə Ramiz Rövşən düşmüşdü. O vaxtın jurnalistika fakültəsində sizin alovlu təbliğçilərinizdən idim. Hətta sizlərə görə az qala kursda qalacaqdım. “Azərbaycan dili”ndən yazdığım kurs işlərində təkrar-təkrar sizdən misal gətirməyim Zinyət Əlizadə ilə ciddi konflikt yaşamağımın səbəblərindən oldu. Əsgər getməyimin “sentimentallığı” olmasaydı, bir də Aqil Abbas minnətçi düşməsəydi kursda saxlanacaq, Allah bilir, bəlkə də qovulacaqdım. Azərbaycan dilində, üzə demək olmasın, ədəbi incilər yaradanları universitetdə “Azərbaycan dili”nin şərəfini qoruyan bir elm adamı niyə sevmirdi, sizcə? Nəsillərarası məsələ ola bilərdimi? Zinyət xanımı özümlə bağlı olduğu üçün misal çəkdim, başqa sevməyənlər də vardı”.

- Sən hansısa Zinyət müəllimənin bir vaxt universitetdə dilimizin şərəfini necə qoruduğunu dedin. Bilmirəm, sən mistikaya nə dərəcədə inanırsan, ya inanmırsan. Ancaq məndən ötrü burası xalis mistikadır ki, mən o Zinyət müəlliməni heç vaxt görməyə-görməyə ilk povestlərimin birində eynən elə bir qadın-müəllimə obrazı yaratmışam – Buzbulaq məktəbinin direktoru, Sovet maarif sisteminin keşiyində ayıq-sayıq dayanan Zinyət Şəkərək qızı!..

Mənim başıbəlalı taleyimdə belə adamlar çox olub. Bu cür adamların təsəvvürünə görə, Əkrəm Əylisli dəyərli nə yazıb ki? Nənəsindən, xalasından, bibisindən allı-güllü nağıl yazıb. Bu adamlar dilə, sözə, sənətə əsassız iddiası olan – elmi, savadı qıcqırmış – saxta və biməzmun adamlardır. Və belə mütrüfanə adamlarla dünya doludur. Xoşbəxtlik burasındadır ki, mənim yazdığım o “nağılların” içində nələrin gizləndiyini bilən insanlardan da bu dünya xali deyil.

Dilin fakturası xalqdan gəlir, ancaq onu zənginləşdirən, sevdirən, tanıtdıran həqiqi elm və sənət adamlarıdır. Rus dili ona görə dünyanın ən zəngin dillərindən sayılır ki, bu dildə Puşkin, Tolstoy, Dostoyevski, Çexov kimi böyük söz ustaları əsər yazıb. Sözün canı onun ifadə elədiyi fikrin, hissin, mətləbin aliliyində, bəşəriliyində, emosional təsirində, estetik ucalığındadır. Əgər sən desəydin ki, bizim dildə, məsələn, ingilis və alman dillərində olduğu miqdarda bədii enerji və elmi-fəlsəfi mətləb yoxdur, mən sənnən məmnuniyyətlə razılaşardım. Dilimizin böyük ədəbiyyat yaratmağa qadir olmadığını deyənləri isə ədəbiyyatın heç kandarına da yaxın buraxmaq olmaz.

Bu, başqa məsələdir ki, ədəbiyyatımızda qondarma klassiklərin sayı ağlasığmaz dərəcədə çoxdur. Mən sənə onlarca şair-yazıçı adı çəkə bilərəm ki, dərsliklərdə xalis klassikdir, amma real ədəbiyyatda onların bir dənə də kamil bədii əsəri yoxdur. Köləlik dilimizdə deyil, ruhumuzda, xislətimizdədir. Yuxarıda oturanlar kimin yubileyini daha təntənəli keçirirsə, biz onu dahi saymağa hər zaman canbaşla hazırıq. Mən bunu heç demək istəməsəm də, yeri gəlmişkən qoy deyim ki, bu il mənim 75 yaşım olur və onun ən azı 50 ilini mən ədəbiyyatımıza fəal xidmətdə keçirmişəm. Bu dövlətin başçısının sərəncamı ilə mənə “İstiqlal” ordeni verilib. Bu ordeni yazıçılara “Ədəbiyyatda müstəsna xidmətlərinə görə” verirlər. Amma, təsəvvür elə ki, mənim doğum günüm barədə hətta təqvimlərə də heç bir məlumat salınmayıb. Bəs nə oldu? O “böyük xidmətləri” bəlkə pişik apardı? Bu jest, bu əda ilə hakimiyyət bəlkə mənə demək istəyir ki, biz səni görmürüksə, sən elə əslində də yoxsan: ölmüsən, qeyb olmusan, sənətdən, ədəbiyyatdan ilim-ilim itmisən... Bu yerdə zəif adam həqiqətən xoflana bilər: bəlkə mən doğurdan da yoxam??? Amma mən bir o qədər də zəif adam deyiləm. Haçan öləcəyimi bilməsəm də, hələ ölmədiyimi bilirəm.

- Maraqlıdır ki, bu günün gəncliyi sovet dövründə o qədər də üzdə olmayan (daha çox arxa planda qalan, ədəbi dartışmalardan kənar duran, öz qınına çəkilib ancaq yazan) yazıçılara üstünlük verir, məsələn, Sabir Əhmədov, İsi Məlikzadə, İsa Hüseynov. Sizcə, bu nəylə bağlıdı?

- Burada səhviniz var! İsi Məlikzadəni deyə bilmərəm, ancaq İsa Hüseynov və Sabir Əhmədov heç vaxt arxa planda olmayıb. Əksinə, bu kişilərin hər ikisi daim diqqət mərkəzində olub. İsa Hüseynovun indi yazdıqları barədə nəsə deməyə çətinlik çəkirəm. Ancaq onun əvvəl yazdıqları, xüsusilə “Teleqram” romanı bədii əsərə qiymət verməyi bacaranların diqqət mərkəzində olmağa həmişə layiqdir. Həmçinin Sabir Əhmədovun “Yamacda nişanə”si və “Qanköçürmə stansiyası”.

“Yarımçıq həqiqət bütöv yalandan qat-qat təhlükəlidir”

- Əkrəm müəllim, dünya demiyək, SSRİ səviyyəsində bizim Aytmatov, Dumbadze, Matevosyan çəkili yazıçı, şairimiz yoxdur, amma onlardan heç də az istedadlı olmayan qələm sahiblərimiz vardır. Üzə çıxmamağın səbəbi nə idi? Bunu rus, başqa dünya dillərində yaza bilməməyə, yoxsa respublikanın öz yazıçısını təqdim eləmək bacarığının, ənənəsinin (bunu söz ustasının mərkəzdə arta biləsi reytinqindən siyasi çəkingənliklə də bağlamaq olar) olmamasına bağlamalıyıq?

- Bu suala mən yox, bir başqası cavab versəydi bəlkə daha yaxşı olardı. Çünki dediyiniz o dövrdə Azərbaycan yazıçılarından təkcə mənim adım adlarını çəkdiyiniz yazıçılarla həmişə bir sırada çəkilib. Özü də təkcə sovet tənqidçilərinin çoxsaylı məqalə və çıxışlarında yox, bir sıra xarici qəzet və jurnallarda da. Rus-sovet ədəbiyyatının dünyada tanınan isimlərindən olan Sergey Zalıginin “Əylisdən gəlirəm” adlı məqaləsi var. İlk dəfə “Literaturnaya qazeta”da çap olunub. O məqalədə Zalıgin mənim yazılarımı adını çəkdiyiniz yazıçıların əsərləri ilə eyni mətn daxilində təhlil edir və bunu mən tərəfdən demək ayıb olmasın, hətta mənə bir azca da üstünlük verir.

Ədəbiyyatdakı az-çox uğurlarıma görə mən Moskvaya çox minnətdaram. Mənim bütün əsərlərim dünya xalqlarının dilinə məhz rus dilindən tərcümə edilib və kitablarım keçmiş sovet respublikalarının demək olar ki, hər birində və Şərqi Avropanın əksər ölkələrində məhz rus dilinin sayəsində  nəşr olunub. Bir vaxt mən Bakının jurnal və nəşriyyatlarının qapısında boynumu büküb duranda Moskvanın jurnal və nəşriyyatları öz qapılarını gen-gen mənim üzümə açıb. İndi bizim bəzi cavan yazıçılarımıza elə gəlir ki, bir gün Azərbaycandan hoppanıb, birbaşa Avropanın göbəyinə düşəcəklər və saqqallarını “Kulis.az”ın, “Azadlıq” radiosunun redaksiyalarında sabunlayıb, Stokholumdakı Kral Akademiyasının salonunda qırxdıracaqlar.

Cavanlarımızın bir qismi hesab edir ki, rus ədəbiyyatı bizim ədəbiyyatın inkişafına mane olub və ruslar, öz imperiyalarının çirkin niyyətləri naminə, bizim yazıçıların qarşısına Sibir şalbanlarından keçilməz sədd çəkiblər. Həqiqəti saxtalaşdırmaqla, heç bir real tərəqqiyə nail olmaq mümkün deyil. Yarımçıq həqiqət bütöv yalandan da qat-qat təhlükəlidir. Mənə qalsa deyərdim ki, biz bu gün heç vaxt olmadığımız qədər yarımçığıq, məhduduq, əyalətçiyik. Biz bu gün öz əyalətçi təsəvvürlərimizlə hətta qürrələnə, öyünə də bilirik! Bir vaxt çayxanalarda gedən qızğın ədəbi müzakirələr indi internet saytlarında həmin “uğurla” davam edir. Ancaq ortalıqda, hələ ki, ədəbiyyatımızın Sovet dövründə qazandığı uğurları üstələyə biləcək heç bir real iş, real əsər yoxdur.

- Moskvada Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmisiniz, "Drujba narodov" jurnalının redaksiya heyətinin üzvü olmusunuz. Oralara bələd adam kimi Moskva ədəbi mühiti ilə Bakı ədəbi mühitini nəylə fərqləndirərdiniz? Əyalətçilik kəskin seçilirdi?

- Bəli, seçilirdi. Keçən əsrin 60-cı illərində Rusiyanın ədəbi mühitində artıq işıqlanma dövrü başlanmışdı və biz – o dövrün Azərbaycan yazıçıları da o işığa pərvanə kimi can atırdıq. O dövr yazıçı mühitində həqiqətən işıqlanma dövrü idi: o çağacan görmədiklərimizi görməyə başlamışdıq. O mühit təəssüf ki, çox yaşamadı. Dünya yenidən qaranlıqlaşmağa başladı və çox keçməmiş total xaos zülmətinə qərq oldu. Bu günkü ideoloji revanşizm də elə o xaosdan doğuldu. 60-70-ci illərin ideoloji zorakılığı doğru söz deməyə can atan yazıçı üçün indiki dövrün zorakılığından xeyli təhlükəsiz idi.

“Şəxsiyyət olmağın vəsiqəsini ATƏT, Avropa Şurası vermir, Allah verir”

- “Azərbaycan” jurnalında elədiyiniz novatorluq şəxsi cəsarətə bağlıydı, yoxsa o da kompartiyanın icazəli azadlıqlarından idi? O vaxt Mərkəzi Komitədən redaktor kimi nə cür təlimatlar alırdınız? Deyirlər, indiki mətbuatımıza da (bəzisi açıq, bəzisi gizli) eyni binadan təlimatlar gəlir. Sizə hansı xarakterli təlimatlar verirdilər?

- İcazəli azadlığın nə demək olduğu barədə mən, düzü, indi-indi düşünməyə başlamışam. Çünki hələ bu söz dəbdə olmayanda da öz aləmimdə, təbii varlığımda mən həmişə azad adam olmuşam. Və sonra, günlərin bir günü heyrət içində baxıb görmüşəm ki, dünya birdən-birə “azad” adamlarla ağzınacan dolub. Həqiqətən azad adam olmaq üçün gərək şəxsiyyət olasan. Şəxsiyyət olmağın vəsiqəsini isə ATƏT, Avropa Şurası vermir, Allah verir. Və “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasının qapısından – o jurnalın baş redaktoru kimi – ilk dəfə içəri girəndə o VƏSİQƏ, görünür, mənim yanımda olub.

Mən jurnalda novatorluq etməyə heç vaxt can atmamışam. Öz işimə, sadəcə, vicdanla yanaşmışam. Hər gələn yeni istedada ürək dolusu sevinmişəm. Hər dəyərli yazını çap etməkdən ötrü bütün əzablara dözməyə, bütün hücumların qarşısında dayanmağa həmişə hazır olmuşam. “Ədəbiyyat Mənim Vətənimdir”, – mən bunu tez-tez deyirəm. Bu mənada “Azərbaycan” jurnalına da mən Vətənin mühüm bir parçası kimi baxırdım. Onu qrafomanlardan, istedadsızlardan, yalançı patriotlardan və əldəqayırma “klassiklərdən” var gücümlə qorumağa çalışırdım.

Ədəbiyyatın ab-havasını dəyişməkdə mənim xüsusi çəkim olduğunu yalnız allahsızlar dana bilər. Yəqin buna görə də ədəbiyyatın kabinet komandirləri mənim ədəbiyyata praktik təsir göstərmək imkanlarımı sonralar əlimdən aldılar. Çünki ədəbi mühitdə yeni ab-havanın yaranması sovet ideologiyasının keşiyində həmişə ayıq-sayıq dayanan kabinet komandirlərinə sərf eləmirdi. Və mənim – zamanı qabaqlayan – bu istəyim, bir müddət keçəndən sonra, heç yaxın dostlarımın da ürəyincə olmadı. Ədəbi-mədəni həyatımızın iki mühüm postuna sahib çıxan köhnə dostlarım, bəlkə heç özləri də bilmədən, dünyaya heç vaxt işıq görməyən kabinetlərinin qaranlıq pəncərəsindən baxa-baxa, bizim bir vaxt bir yerdə apardığımız mübarizənin işıqlı aləmindən tədricən uzaqlaşdılar. Yeni mənəvi formasiyanın yaranmağına böyük ehtiyac olduğunu dildə tez-tez desələr də, bu adamlar əsil həqiqətdə bunun əksinə getdilər. İstedadlılarla istedadsızların yerini gah bilərəkdən, gah da bilməyərəkdən dəyişik saldılar. Bu yerdə mən təklənməliydim və təkləndim.

Heç vaxt gözləmədiyim dəhşətin biri də bu oldu ki, bir vaxt mənim – KQB-dən, Mərkəzi Komitədən belə – yüz zalımın zülmünə tab gətirib, çap edib millətə tanıtdırdığım adamların da əksəriyyəti lax çıxdı, çürük çıxdı. Onlara hər tərəfdən hücumlar ediləndə mən siməmi sipər edib, axıracan dayandım. Ancaq mənim ayağım azca büdrəyən kimi bu lotular namərdcəsinə qaçıb gizləndilər. Beləcə, ocaq söndü, fürsət əldən çıxdı. Mən buna hələ də ürəkdən acıyıram. Çünki belə olmaya da bilərdi, inanın mənə! Və əgər belə olmasaydı, ədəbi həyatımızın indiki mənzərəsi bundan daha işıqlı, daha ürəkaçan olardı. Ədəbiyyata yeni ruh, yeni həvəs, yeni nəfəs gələrdi. Heyf ki, olmadı, qardaşım, baş tutmadı. Baş tutan bu oldu ki, kabinet, mənsəb eşqi ilə xalis Məcnuna dönüb, hökumət telefonunun dəstəyini “Leyli!”- deyib, bərk-bərk bağrına basanlar bığ yeri hələ təzə-təzə tərləyən mədəni-mənəvi varlığımızı darta-darta aparıb, pioner şeypurunun şən sədaları altında, 30-cu, 40-cı, 50-ci illərin “dalı dallar görmüş” rahat kreslosuna əyləşdirdilər.

“Ədəbiyyat qəzeti” həmin illərindəki səviyyəsindən bir qarış da irəli gedə bilmədi. Çoxlarımızın bir vaxtlar ümid yeri bildiyimiz “525-ci qəzet” də günlərin bir günü heç gözləmədiyimiz halda gəlib “Ədəbiyyat qəzeti”nin halına düşdü... O iki dəyərli köhnə dostumun birinin atası ölkənin ən böyük şairi, o birinin atası ən böyük nasiri təyin edildi. Məmləkətin bir cüt ən böyük nasirinin daimi yeri də tərəqqipərvər bəşəriyyətə, nəhayət, məlum oldu. Bu sözləri mən sizə indi yeri düşüb – deyirəm. Bu gün sizə dediyim bu sözləri Azərbaycan yazıçılarının iştirak etməyəcəyim növbəti qurultayında mənim çıxışım kimi də hər kəs qəbul edə bilər.

O ki, qaldı təlimat almaq məsələsinə, belə təlimatı mənə vermək istəsələr də, mən onu heç vaxt yaxın buraxmamışam.  

- Olubmu ki, “çap etməzlər”, “buraxmazlar” deyə nəyisə yazmayasınız?

- Yox, olmayıb. Çünki bu, mənim özümdən bir o qədər də asılı deyil. Yazıçılıq məndən ötrü bulud kimi dolub-boşalmaqdır. Əgər dolmusansa, hökmən boşalacaqsan. Və mən, bütün yazıçı həyatım boyunca, elə hey dolmuşam və boşalmışam.

- Əkrəm müəllim, yazıçı kimi hakimiyyət səddilə ilk dəfə nə vaxt qarşılaşdınız?

- Nə qədər qəribə olsa da, ilk dəfə 2005-ci ildə, deputat seçiləndən sonra qarşılaşdım. Sonra – 2007-ci ildə – 70 yaşımın tamamında. İndi isə hakimiyyətlə mənim aramda hələ ki, gözbağlıca oyunu gedir: nə o məni görür, nə də mən onu görürəm.

“Söz siyasətdən qorxmur, ...hökm sahiblərindən qorxur”

- Bütün zamanlarda hakimiyyətlər azad sözdən qorxublar, ona basqı ediblər. Amma bəzən sözün siyasətdən qorxan vaxtı da olur. Yazıçı-şairi hakimiyyətdən qorxan xalq böyük ədəbiyyat yarada bilərmi?

- Söz siyasətdən qorxmur. Siyasətlə baş kəsən amansız hökm sahiblərindən qorxur. Bu, indiyəcən belə olub və bundan sonra da belə olacaq. Amerikanı yenidən kəşf etməyə ehtiyac yoxdur.

- V.Qazi: “Ötən əsrin 60-cı illərində Londona mühacirət edən sovet yazıçısı Anatoli Kuznetsov Parisdə nəşr olunan “Ruskaya mısl” adlı emiqrant dərgisində sovet yazıçılarını siyasi mövqelərinə görə bu cür təsnifatlandırmışdı:

•    Tamamən tabe olmuşlar: “Sovet hakimiyyətinə eşq olsun!” Şoloxov, Mixalkov, Koçetkov.
•    Liberal mötədillər: “Sovet hakimiyyətinə eşq olsun! Amma edilənlərin heç də hamısı əla deyil...” Katayev, Simonov, Rojdestvenski.
•    Liberal davakarlar: “Sovet hakimiyyətinə və insan simalı kommunizmə eşq olsun! Lakin məhkəməyə düşmək istəmirik”. Yevtuşenko, Voznesenski, Tvardovski.
•    Müxaliflər: “Sovet hakimiyyəti uğrunda, amma son 50 ildəki kimisi yox”. Sinyavski, Daniel, Soljenitsın, Ginzburq ”

Bu günkü yazıçı-şairlərimizi, özünüz daxil, bəs Siz necə yerləşdirərdiniz - bu bəndlər üzrə:
•    Tamamən tabe olmuşlar: “Yeni Azərbaycana eşq olsun!”
•    Liberal mötədillər: “Yeni Azərbaycana eşq olsun! Amma edilənlərin heç də hamısı əla deyil...”
•    Liberal davakarlar: “Hakimiyyətə və insan simalı Yeni Azərbaycana eşq olsun! Lakin məhkəməyə düşmək istəmirik”.
•    Müxaliflər: “Yeni Azərbaycan uğrunda, amma son 20 ildəki kimisi yox”.  

- Bu təsnifatı Azərbaycan ədəbiyyatına tətbiq etmək, məncə, alınmayacaq. Əvvəla, ona görə ki, Kuznetsovun rus yazıçılarını bu şəkildə qruplaşdırmasının elə özü də, mahiyyətcə, obyektiv deyil, olduqca qərəzlidir. Məsələn, Şoloxovla Mixalkovu və Koçetkovu hansı məntiqlə yan-yanaşı qoymaq olar? Mixalkov təxminən bizim Teymur Elçin səviyyəsində şairdir. Koçetkovun yaradıcılığını isə bizim mərhum Əbülhəsən kişinin yaradıcılığı ilə müqayisə etmək olar.

Valentin Katayev, tutaq ki, bizim Mehdi Hüseyndir. Simonov deyək ki, Səməd Vurğundur. Ancaq Robert Rojdetstvenski nə Bəxtiyar Vahabzadə, nə Fikrət Qoca, nə də Zəlimxan Yaqubdur. Bizdə Robert Rojdetstvenski səviyyəsində intellektual şair yoxdur.

Yevtuşenko, Voznasenski, Tvardovski: bu təsnifatda isə Tvardovski qətiyyən öz yerində deyil. Tvardovskinin rus ədəbiyyatındakı yerini, zənnimcə, böyük Nekrasovun yanında görmək olar.

Nəhayət: Sinyavski, Daniel, Soljenitsın, Ginzburq: bu təsnifat da məni əsla qane etmir. Çünki Daniel və Sinyavski ədəbiyyata mövsümi gəlib-gedənlərdir, ancaq Soljenitsınla Kinzburqun rus və dünya ədəbiyyatında əvəzolunmaz yeri var.

İkincisi, bu təsnifatın Azərbaycan yazıçılarına tətbiq edilməsi ona görə mümkün deyil ki, məsələn, bizdə “tamam tabe olmuşlar”la “liberal davakarlar” arasında heç bir əsaslı fərq yoxdur. Tamam təslim olmuşlardan biri, tutaq ki, Hüseynbala Mirələmovdur, onda bəs Aqil Abbas kimlərdəndir?

Bir vaxt mənim dəyirmanın donuzluğundan min bir müsibətlə dartıb çıxardığım, o vaxtkı “Dəyirman”ın müəllifi, sonralarsa hakimiyyətlər dəyişdikcə, Teleradio İdarəsində tez-tez dəyişən sədrlərin hər birinə illər boyu eyni sədaqətlə xidmət göstərən Mövlud Süleymanlını hansı təsnifata aid etmək olar? Yox, olmaz. Mümkün deyil. Və elə müsibət də burasındadır ki, bizimkilər, elə ilk fürsətdəcə, öz yerlərini kardinal şəkildə dəyişə bilir və bizim cəmiyyət də bunu asanca qəbul edib, rahatca həzm eləyir.

Məsələn, bir vaxt hakimiyyətə obyektivcəsinə tənqidi yanaşan İsa Hüseynov bu gün, gözlənilmədən, hakimiyyətin canbirqəlb təəssübkeşinə çevrilir. Dünən Əkrəm Əylislinin yanında durmaq üçün növbəyə düzülənlər bu gün Anarın, Elçinin ətrafında fırfıra kimi fırlanır.

Bu təsnifatda Çingiz Hüseynovun yerini bəlkə də dəqiq müəyyənləşdirmək olardı: bizim yazıçılardan öz yerində sabit dayana bilən hələ ki, yalnız odur.

- V.Qazi: “Əkrəmin erməni sevgisi” deyənlərin vətənə sevgiləri Əkrəm Əylislidən çox deyil, buna mənim bir an belə şübhəm yoxdur, dünyada ura-patriotluq dövrü çoxdan keçib, bizdə hələ güclüdür. Sizin kimi düşünənlər bizdə də, erməni cəmiyyətində də azlıqdadır. 25 ildə bu yöndə düşünənlərin “çəkisi” heç bir tərəfdə artmır. Niyə? Mənim fikrimcə, hər iki ölkənin siyasi elitası saxta vətənpərvərliklə məşğuldu, bu səbəbdən. Siz nə düşünürsünüz?”

- Bu məsələdə öz mövqeyim olduğuna görə mənim başıma açılan müsibətlərdən yəqin ki, xəbərin olmamış deyil. Özümə və ailəmə qarşı mənəvi terror aylar, illər boyunca davam edib. Məni dönə-dönə ölümlə hədələyiblər. Qapıma hücum çəkiblər, şəhərdə kitablarımı yandırıblar. Mən buna dözmüşəm və dözürəm. Çünki Azərbaycanın ləyaqətini qorumağın çətin məsuliyyətini həmişə duymuşam və duyuram.

Siyasətlər və siyasətçilər gəlir, gedir. Ancaq insan ləyaqəti dünyada daim qalır. İnsanlıq Allahdandır, zalımlıq şeytandandır. Dünyanın ən qarışıq vaxtlarında da xalq öz milli ləyaqətini qorumalıdır. Bu ləyaqəti qorumaq torpağı qorumaqdan heç də az əhəmiyyətli məsələ deyil. Patriotik şüarlarla ölkənin şərəfini ucaya qaldırmağın mümkün olduğuna mən heç vaxt inanmamışam. Ziyalısı humanist olmayan xalqın döyüş meydanında göstərə biləcəyi şücaətin özünə də şəxsən mənim bir elə böyük inamım yoxdur. Hərbçi hərbçiliyi, yazıçı yazıçılığı ilə məşğul olmalıdır. Lev Tolstoy Rusiya ilə uzun illər qanlı savaş aparan Hacı Muradın obrazını sevə-sevə yaradıb. Mirzə Cəlilin, Cəfər Cabbarlının müharibə mövzusunda yazdığı əsərləri xartırlayaq. Belə əsərləri olmayan xalqın şərəfli gələcəyi ola bilməz.

- V.Qazi: “İki il əvvəl Qarabağla bağlı keçirdiyimiz bir sərginin açılışına dəvət üçün Sizə zəng etmişdim. Əylisdəydiniz. Telefon söhbətimizdə Arazboyu Qarabağ ellərini, uca, yaşıl ağacları görüb ürəyinizin ağrıdığını dediniz. Ağacların adamlardan vəfalı olduğunu söylədiniz. Adamlar haqda ağır sözlər işlətdiniz, “Ay ..., o cür yerləri qoyub qaçarlar?”  Sözləriniz qarabağlı kimi məni çox pis tutmuşdu, zəngimə peşman olmuşdum. Doğrudanmı elə fikirləşirsiniz ki, adamlar qorxub qaçıblar? Bəlkə böyük xəyanətin qurbanı olublar. Kiminsə xoşbəxtliyi üçün kiminsə bədbəxt olması lazımdı. Bədbəxt Qarabağ camaatıdısa, xoşbəxt kimdi bəs?”

- Əvvəla, mən bu fikirlərlə heç cür razılaşa bilmərəm ki, kiminsə xoşbəxtliyi üçün kiminsə bədbəxt olmağı lazımdır. Bütün tarix boyunca heç bir xalq heç bir xalq ilə müharibəyə başlamayıb. Müharibəni siyasətçilər başlayır, xalqlar ona istəmədən qoşulur. Və müharibələr qurtaran kimi hər iki döyüşən xalq əvvəlki münasibətləri sevinə-sevinə bərpa eləyir.
Xəyanət məsələsinə gəlincə, burada xəyanətin olmadığını heç kəs deyə bilməz. Xəyanət şübhəsiz ki, olub. Və bu xəyanətin ifşa olunacağı günü, məncə, hər iki xalq də səbirsizliklə gözləyir.

“Hakimiyyətin təbliğat dəyirmanı ...bizi asanca üyüdəcək”

- V.Qazi: “Sizi yaxından tanıyanlar xarakterinizin çox müsbət tərəfiylə yanaşı bəzən cığallıq elədiyinizi də qeyd edirlər. Cığalsınızmı? Adətən nə vaxt tutur bu damarınız?”

- Rəhmətlik Əli Kərim deyərdi ki, gərək heç olmasa ayda bir dəfə Yazıçılar İttifaqına içib dəm gedəsən ki, desinlər filankəs “pyanıskadır”, yoxsa adama bundan da pis ad qoyacaqlar. Cığallığı kim nədə görür – burası məndən ötürü aydın deyil. Ancaq mən gəncliyimdə həqiqətən ÇILĞIN olmuşam. İndiki 75 yaşımda da, özün görürsən ki, canımda o çılğınlıqdan az-maz qalıb. Cığallığı mənə sırımaq istəyənlər bunu təsdiqləyə biləcək bircə dənə fakt göstərsələr, mən onlara hədsiz minnətdar olaram. Yəqin günahım ondadır ki, mərhum Əli Kərimin o müdrik məsləhətinə kifayət qədər əməl edə bilməmişəm.

- Sizin “Buzbulaq”la bizim indiki Azərbaycan arasında nə cür analogiya aparardınız? “Kür qırağının meşələri” dururmu? Bu gün bizdə “Ürək yaman şeydir”mi, o ürəkdən qalıbmı?

- Buzbulaq hamının tanıdığı Azərbaycanda deyil. Mənim Ədəbiyyat adlı Vətənimdədir. Bu Vətəndə heç nə dəyişməyib. “Kür qırağının meşələri”də həmişəki yerindədir və orada elə ürək də ürək olaraq qalır. 

- “Məni yazıçı kimi görün, deputat olduğuma görə günahımdan keçin”. Sizin sözünüzdür. Deputatlığın “günah olmasını” yəqin buna razılıq verəndə bilmirdiniz!?

- Bilmirdim, vallah, bilmirdim. Getdim! Gördüm! Bildim!

- Özünüzü nə vaxtsa millətin sahibi kimi duymusunuzmu? Siyasətçilərdə, xüsusən bizim şərqli siyasətçilərimizdə sahiblik hissi tez bir zamanda ağalıq duyğusuyla əvəzlənir, onu demirik. Bir ziyalı kimi, vətəndaş kimi, yazıçı kimi...

- Mən özümü həmişə millətimin dopdoğma övladı saymışam. Millətin ağası olmaq heç vaxt ağlıma gəlməyib. Ancaq ömrüm boyu arzu etmişəm ki, kaş millətə sahiblik eləyənlər də bu millət üçün yad yox, doğma insanlar olaydılar. Təəssüf ki, bu arzuya hələlik çata bilməmişəm.   

- Hərəkat vaxtı ziyalıların tribunadan kənarda durması yerin başqaları tərəfdən tutulması ilə nəticələndi. Sonuc hamıya bəllidi. Ziyalılarımız tribunaya niyə sahib çıxmadı? Abır-həya edirdiniz, yoxsa özünüzə sığışdırmırdınız? Tək-tək ziyalı çıxışlarını demirik, tribunaya sahibliyi, sonra isə proseslərə istiqamət vermək imkanlarını nəzərdə tuturuq.

- Tribunalara tarix boyunca ziyalılar yox, çənədənsaz siyasi həpəndlər sahib olub. “Kütlə” dediyiniz məxluqun ziyalı sözünə heç vaxt ehtiyacı olmayıb. Çünki kütlə bütün zamanlarda yalnız özü ağılda olanları eşidə bilir və ağılca özündən yuxarıda duranların qanını içməyə hazırdır.

- Çar Rusiyası dönəmində formalaşan ziyalı zümrəsi ortaya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini qoydu. Bəs sovet ziyalı sinfindən bizə nə miras qaldı?

- “Sovet ziyalısı sinfindən” millətə 1 milyon ümidsiz pensiyaçı, 2 minə yaxın Yazıçılar Birliyinin üzvü və bir-iki qəbirstanlıq yaltaq və məddah qaldı. Bu suala mən hökmən belə cavab verməliydim. Siz də məndən, bilirəm ki, elə bu cavabı gözləyirdiniz.

- “Beş-on nəfər bir yerdə olsaydıq, nəyisə həll edə bilərdik. Azərbaycan ziyalısı tarixin heç bir dövründə bir yerdə olmayıb”. 2009-cu il müsahibələrinizin birində belə demişdiniz. İndi Azərbaycanın vicdanlı söz sahibləri bir yerdədir – Ziyalılar Forumunda. Niyə “nəyisə həll etmək” olmur?

- Ziyalılar Forumunun ilkin məqsədi dövləti laxlatmaq deyildi, hakimiyyətin dünyada qəbul olunan qanunlar əsasında sivil yaşamasına imkan daxilində təsir göstərmək idi. Biz sözümüzü öz səsimizlə dövlətin və cəmiyyətin nəzərinə çatdırmaq istəyirdik. Bu səsi cəmiyyət eşitdi, ancaq hakimiyyət eşitmədi. Buna yalnız təəssüflənmək olar. Çünki öz muzdlu təbliğat maşınının qüdrətinə hədsiz arxayın olan hakimiyyətlərin son aqibətini biz hamımız çox görmüşük və bu gün də bəs deyincə görürük. Ancaq hakimiyyətin əlində olan təbliğat maşını gərək zor aləti olmayaydı. Bu maşın heç olmasa hərdən bir təkcə siyasətə yox, gərək cəmiyyətə və səmimiyyətə də işləyəydi. Çünki bu gün hər bir azərbaycanlının hər şeydən çox səmimiyyətə ehtiyacı var.

Hakimiyyətin təbliğat dəyirmanı yalanı bir ucdan üyüdüb tökür və bu dəyirman suyunun hansı çaylardan, çeşmələrdən axıb gəldiyini bizim hər birimiz hər dəqiqə görürük. Və hələ ki, o su axıb, dəyirmanın daşını fırlada bilir, o dəyirman bizi asanca üyüdəcək. O dəyirmanın daşını qaldırmaq isə 5-10 ziyalının işi deyil. Özünü ziyalı sayan hər kəs bu yerdə öz səsini ucaltmalı, öz sözünü deməlidir. Əgər hamımız bir yerdə səsimizi qaldırmasaq, heç kəsin səsi eşidilməyəcək. Ziyalılar Forumunda toplaşanlar bunu artıq dərk eləyir. İndi biz də görürük ki, hakimiyyətdəkilərin özündən razılığı cəmiyyəti ekstremizmə sürükləyir. Mən bütün ömrüm boyu hər cür ekstremizmə nifrət etmişəm. Ancaq indi baxıb görürəm ki, elə özüm də, deyəsən, yavaş-yavaş ekstremist oluram.

Vahid Qazi
İmdad Əlizadə

Müsahibə “Toplum” vətəndaş cəmiyyəti jurnalının 8-cü sayında (Payız, 2012) dərc edilib.