Ətraf təhlükələrlə, çətinliklərlə doludu. Sistemə inam yoxdu. Halbuki, sistem bir balaca normal işləsə, ədalət bir balaca bərqərar olsa, təhsil və səhiyyə bir balaca qaydasında olsa, bu qədər qurban kəsməyə, bu qədər nəzir deməyə ehtiyac yaranmaz. 

 

Məhkəmələr azad deyil. Mülkiyyət toxunulmazlığı sözü sadəcə gülməli səslənir. Mülkiyyət toxunulmazlığı sözünü eşidəndə adamlar yerə yıxılıb qarınları cırılıncaya qədər gülürlər. Hər an evini başına uçura, var yoxunu tutub əlindən ala bilərlər. Adamlar qorxu içində yaşayırlar. Hələ üstəlik böyük əksəriyyət də qorxulu, təhlükəli, riskli işlərlə məşğuldur. Hələ bunun Rusiyada yaşayanları var. Onlar da orda nə qədər qurban deyirlər, nəzir deyirlər. Ölkəyə gələndə bölgəyə uyğun olaraq, hərə öz inandığı pirinə, ziyarətgahına gedib borclarını yerinə yetirirlər. Hələ nə qədər adamın banklara borcu var. Bankları qoyaq bir tərəfə, ölkənin yarısı yarısına pul borcludu. Qayda-qanun, sənəd-sünəd, kitab-dəftər yox dərəcəsindədi. İş və vəziyyət o yerə çatıb ki, məhkəmədə hüquq müdafiəçisi hakimə   Allahı, o dünyanı, qıl körpüsünü, qır qazanını xatırlatmağa məcbur olub. Qanun qalıb kənarda, hüquq müdafiəçisi hakimi allahlı hərəkət etməyə, allahlı qərar çıxarmağa səsləyir. Belə də olmalıdı. İnsanların əli yerdən üzüləndə avtomatik olaraq göyə tərəf uzanır. Azad və ədalətli məhkəmə, qayda-qanun olmayan yerdə adamlar bir-birlərini Allaha tapşırmağa məcburdular. Azad və ədalətli məhkəmə olmayan yerdə adamlar bir-birlərini Allaha tapşırmasınlar, bəs nə etsinlər?  

 

Conatan Svift “Qulliverin səyahəti əsərində o vaxtki İngiltərə haqqında yazır: 

 

 İngiltərədə hər bir vəkil, demək olar ki, hələ beşikdə ikən haqsızlığı müdafiə etməyə öyrəşmişdir. Buna görə də o, haqlı işi müdafiə etdikdə, özünü çox pis bir vəziyyətdə hiss edərək, lazımı qədər qüvvə və məharət göstərə bilmir.  Bundan başqa, o, son dərəcə ehtiyyatlı olmalıdır ki, haqq işi müdafiə etdikdə, həddindən artıq coşqunluq göstərməsin. Belə olarsa, o, məhkəmə hakimləri tərəfindən töhmət alar və öz təbəqəsinin ləyaqətini alçaltmış olar. Bizim məhkəmələrdə hər iki çəkişən tərəf müflis olmayınca, məhkəmədə iş qurtarmır. 

 

Conatan Sviftin o vaxtın İngiltərəsi üçün yazdıqları indi bizim ölkənin reallığını əks etdirir. Yuxarıda yazılanlar bizim üçün çox aktualdı.  Biz məhkəmələrin ədalətsizliyinə o qədər alışmışıq ki, məhkəmələr hətta ədalətə oxşar, ədalətfason qərar çıxaranda qorxuruq. Şübhələnirik. Gözlərimizə inanmırıq. Hətta ağlımıza müxtəlif fikirlər gəlir. Görəsən bu işin arxasında hansı hiylə, hansı biclik dayanır.

 

Qanunların işləməməsini, ədalətin olmamasını qoyaq kənara. Ölkədə cəhalət və fanatizm özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Hakimiyyətin daxili və xarici siyasətinin nəticəsində fanatizm və cəhalət sürətlə yayılmaqdadı. Normal bir elmi jurnal yox. Normal bir səviyyəli qəzet yox. Universitetlər, məktəblər, uşaq baxçaları biabırçı gündədirlər. Tibb universitetində verilən təhsillə, keçirilən dərslərlə ən yaxşı halda mal həkimi olmaq mümkündü. Jurnalistika fakültəsinin tələbələri Haqverdiyevi tanımırlar. Ola bilsin kimlərsə üçün bu o qədər də faciəli fakt deyil, amma  ölkənin və xalqın  aqibətini düşünən adamlar bu faktı faciə kimi qəbul etməlidirlər. Televiziyalar müğənnilər, falçılar, cin çıxardanlar, yuxu yozanlar və digər bu kimi işlərlə məşğul olan adamlar tərəfindən işğal edilib. Normal bir ciddi maarifçi veriliş yoxdur ki, adamlar heç olmasa efirdən bir düz əməlli, ağıllı söz eşitsinlər. Gənclər arasında intellektin, təfəkkürün inkişafına səbəb olacaq müsabiqələr keçirilmir. Keçiriləndə də xala xətrin qalmasın, quş qoymaq üçün keçirilir. Təşəbbüslər boğulur. İnsanlara öz qabiliyyətlərini nümayiş etdirməyə imkan verilmir.  Siyasi baxışlarına görə insanlar ayrıseçkiliyə məruz  qalırlar. Nəticədə bir xeyli insan öz potensialını, qabiliyyətini ölkənin və xalqın inkişafına sərf edə bilmir. Sadalanan və sadalanmayan bu kimi faktlar pirlərin, ziyarətgahların daha da populyarlaşmasına rəvac verir.  Sayları da günü gündən artmaqdadı. Rayonlar, kəndlər, qəsəbələr artıq pirlərlə, ziyarətgahlarla tanınır. Haqsızlığın hökm sürdüyü, qanunların işləmədiyi, idmançıların, müğənnilərin, falçıların, cinçıxaranların qəhrəmana çevrildiyi, cəhalətin günü gündən daha da sürətlə yayıldığı bir yerdə adamlar daşa-ağaca inanmayıb bəs nəyə inansınlar?

 

Qayıdaq yazının əvvəlinə. Tanışım dedi ki, pirə o qədər gəlib gedənin olmasına baxmayaraq, kəndin yolları biabırçı gündədi. Camaatın oturub bir tikə çörək yeməsi, bir stəkan çay içməsi üçün təmiz, səliqəli bir kafe yoxdu.  Qərəz, onun söhbətindən belə başa düşdüm ki, sözügedən pir rayonda ən hərəkətli, ən funksional, ən çox inanılan, ən çox hörmət qoyulan  yerdi. Onda belə bir mənzərə yaranır. Rast adamlar idarələrdən, bələdiyyələrdən (məsələn) daha çox pirə inanırsa, qoy o zaman pirlər də idarələrin, bələdiyyələrin görməli olduqları işləri görsünlər. Adamların inamlarını hərtərəfli doğrultsunlar. Həm fiziki, həm də mənəvi.  Yolları təmir etsinlər. Uşaq baxçaları tiksinlər.  Gedişli-gəlişli bir pir üçün bir uşaq baxçası tikmək, iyirmi-otuz uşağı yedizdirmək, geyindirmək heç nədi. Ya da məsələn, iyirmi-otuz tələbəyə təqaüd versinlər. Pirləri və ziyarətgahları idarə edən adamlar bu kimi faydalı işlərlə məşğul olsalar, Allaha da xoş gedər, bəndəyə də. Həm də mənim kimi boş-bekar adamların səsi kəsilər.