Cihad və Səlib yürüşü

Bu mühazirələrin adındakı terminlər (Avropa və İslam) arasında müəyyən asimmetriya var və ya bu, sizə belə gələ bilər. Onlardan biri - Avropa hər şeydən əvvəl coğrafi ifadədir, yer səhtinin bölündüyü qitələrdən - onların sayı ikidən yeddiyə qədər dəyişir - birinin adıdır. Digəri isə din adıdır. Kimsə ağılabatan şəkildə Avropa və Asiyadan, Avropa və Afrikadan və ya İslam ilə Xristian dünyasından yaxud da elə İslam və Buddizmdən danışa bilər. Bəs həmin şəxs Avropa və İslam haqqında nə danışa bilər?

Asimmetriya göründüyündən daha aşkardır. İstər Avropanın özünün birinci olduğu qitələrin vahid coğrafi sistemi, istərsə də Avropa avropalıya məxsus anlayışdır. Avropa öz-özünü fikirləşib tapıb və təşkil edib; Avropa Amerikanı kəşf edib, adlandırıb və müəyyən mənada onu da təşkil edib. Əsrlər əvvəl Asiya və Afrikanın hər ikisini Avropa icad edib. Bu qitə sakinlərinin - Avropanın XIX yüzildəki dünya hegamonluğu əsrinə qədər - Avropanın onlar üçün icad etdiyi adlardan, kimliklərdən, hətta təsnifatlardan belə xəbərləri yox idi. Hətta Avropanın özündə də Avropa mədəni və siyasi birlik kimi nisbətən müasir anlayışdı; o, daha əvvəl Xristian dünyası adı ilə tanınırdı. Avropa həmin dünyanın Orta Əsrlər sonrası sekulyarlaşdırılaraq yenidən təqdim olunmuş formasıdır.

İslam isə yer deyil; bir dindir. Lakin müsəlmanlar üçün din sözü xristianlar və habelə Orta Əsr xristianları üçün ifadə etdiyi mənadan fərqli olaraq həm daha çox, həm də daha az məna ifadə edir. Həmin mənanın ifadəsi üçün (hər iki dində) başqa-başqa sözlərdən istifadə edilir. Hazırda faktiki olaraq, həm Şərqi, həm də Qərbi Avropa Xristian dünyasının bütün dillərində istifadə olunan religion (din) sözü latın (religio) mənşəlidir. Paqan Romasının Xristianlıqdan əvvəlki kult və ritullarını ifadə edən bu termin ilk dəfə Müqəddəs Yeronim (Saint Jerome) tərəfindən Bibliyanın latın dilinə tərcüməsində xristianlaşdırılıb. İslam termini olan din isə əslən ərəb mənşəli olmasına baxmayaraq, İslamın bir çox dillərində işlədilir. Digər semit dillər, xüsusilə ibrani və aramey dilləri ilə qohumluğu olan din sözü qanun mənasını verir.

Müsəlmanlar üçün İslam təkcə inanc və ibadət sistemi deyil, həm də həyatın tərkib hissəsidir. Belə demək mümkünsə, elə bir tərkib hissəsi ki, dünyəvi hakimiyyətlərin dünyəvi qanunlarla idarə etdiyi digərlərindən fərqlənir; din bütöv həyatın özüdür və onun qaydalarına sivil, cinayət və hətta konstitusion adlana biləcək hüquq daxildir. 
Lakin religion (din) termini müsəlmana bir mənada xristiandan daha yaxındırsa, digər mənada bunun əksi müşayət olunur. Müsəlmanlar üçün tikili, məbəd kimi kilsənin ekvivalenti məsciddir. Lakin təşkilat kimi, güc kimi kilsənin İslamda ekvivalenti yoxdur. İslam nə şura və sinodlara, nə prelat və iyerarxiyalara, nə də kilsə hüququ və kanon məhkəmələrinə malikdi. İslam dövləti və cəmiyyətinin tituliar rəhbəri xəlifə siyasi və dini (mənəvi hakimiyyət istisna) hakimiyyətin hər ikisini öz əlində cəmləşdirdiyi tarixdən etibarən klassik İslam tarixində papa ilə imperator arasında yaşanan toqquşma sayaq hər hansı bir toqquşma yaşanması mümkün deyildi. İslamın hakimiyyət institutu hər iki funksiyanı öz əlində cəmləşdirdiyi üçün (Xristianlıqdakı kimi) kilsə ilə dövlət arasında nə konflikt, nə əməkdaşlıq, nə ayrılıq, nə də birlik ola bilməzdi.

İslam ilə Xristian aləmi arasındakı bu çox yaxşı bilinən fərq hər iki dinin fərqli köklərə - yaxud da indi kimsə onu təməl mif(lər) adlandıra bilər - malik olmasından qaynaqlanır. Məhəmməd peyğəmbərin nə Musa kimi Vədolunmuş Torpaqlara girişi qadağan edilmişdi, nə də İsa kimi əzab çəkərək şəhidliklə fiziki ölüm əzabına düçar olmuşdu. Habelə onun ardıcılları da əsrlər boyu düşmən hökumətin hakimiyyəti altında qadağan edilən və təqib olunan azlıq kimi mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmamışdı. Məhəmməd peyğəmbər öz sağlığında hakimiyyət quraraq ilk İslam dövlətinin əsasını qoydu və səhabələri ilə birlikdə onu idarə etdi. Onun mənəvi missiyası ölümü ilə sona çatsa da, dini və siyasi missiyası - bura hərbi missiyanı da əlavə etmək olar - varisləri, xəlifələr tərəfindən davam etdirildi. Xəlifələrin hakimiyyəti altında bir əsrdən də az müddətdə Hindistan və Çinin sərhədlərindən Priney və Atlantik okeana qədər genişlənən böyük bir çarlıq yaradan müsəlmanlar yeni inanc və nizamı bağrına basmaq üçün həvəslənən milyonlarla yeni təəbəni idarə edərək qələbədən-qələbəyə, zəfərdən-zəfərə tərəqqi etdilər. Müqəddəs tarix - buna hətta İslamın xilas tarixi də deyilə bilər - Quran, Məhəmməd peyğəmbər və onun səhabələrinin ənənəvi bioqrafiyaları ilə əlaqəlidi; İslam dövlətinin hər yerində müsəlmanlar özünəəminliyinin və yaddaşının nüvəsini təşkil edən bu yarımüqəddəs erkən tarixi sürətli və arası kəsilməz yüksəlişin hekayətini danışır. Bu hekayətdə saxta və (İslamla) əvəz olunan dinlərin liderləri devrilir, Tanrının sözünü bütün bəşəriyyətə çatdırmaq və onun qanununu bütün dünyaya qəbul etdirmək məqsədiylə müsəlman silahıyla müsəlman inancının son zəfəri üçün yol hazırlanır.

Artıq ümumqəbul edilmişdir ki, İslam tək Xristianlıq ilə deyil, Xristian dünyası ilə, ya da belə deyək, yalnız dar Qərb anlamında bir dinlə deyil, habelə o dinin himayəsi altında böyüyən bütöv bir sivilizasiyayla həmkardır. Hətta bu, Qərb Xristian aləmində ekvivalenti olmayan və təxmini ekvivalenti yalnız Bizansla məhdudlaşan daha artıq məna ehtiva edir. Burada söhbət Xristian aləmindən daha yüksək siyasi özünəməxsusluq və sədaqətə malik İslam dünyasından gedir. İslam dünyası nəzəri olaraq həmişə, müəyyən müddət isə hətta reallıqda, tək hakim - xəlifə tərəfindən idarə olunan vahid dövlət idi. Hətta mərkəzləşdirilmiş xəlifə gücünün süqutu və genişlənmiş İslam çarlığı daxilində regional monarxiyaların meydana çıxmasından sonra da vahid İslam dövləti idealı hətta son vaxtlara qədər vaz keçilməz dərəcədə güclü idi. Avropada bu cür qüvvətli, regional miqyaslı, sülaləvi və milli güclərin meydana çıxması yalnız Orta Əsrlərə təsadüf edirdi. 

 Ölkə və millət anlayışlarından ali səviyyədə duran vahid İslam dövləti idealı son hadisələrdə də göründüyü kimi əhəmiyyətli cəlbediciliyə malikdir. Bu səbəbdən də hər iki termin - Avropa və İslam - baxmayaraq ki aralarında hansısa birlik mümkün deyil, həmkar adlana və ya hesab edilə bilən obyektlərin ilkin mədəni öz-tərifini təmsil edirlər. Onlar arasındakı əlaqələrin, həmçinin qarşılıqlı qavrayış və münasibətlərinin asimmetrik müzakirəsinə ehtiyac yoxdur. 

Xristianlıq və İslam xronoloji ardıcıllığa müvafiq olaraq, ümumdünya dini yaratmaq uğrunda ikinci və üçüncü cəhddir. Əlbəttə ki, birincisi Buddizm idi. Bizim eradan əvvəl 6-cı əsrdən etibarən hindistanlı buddist missionerlər öz inanclarını Cənubi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyaya yaymağa başladılar və böyük müvəffəqiyyət qazandılar. Cənub-Qərbi Asiyada isə elə də təsirli ola bilmədilər. Baxmayaraq ki, buddist missionerlərin təsiri çox güman meydana çıxdıqları dövrdən daha artıq idi, lakin onlar insanları bu dinə gətirməkdə və müəyyən bir Buddist mədəniyyəti qurmaqda müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. İki qədim xalq - yəhudi və farsların arasından çıxan dini təlimçi və liderlər isə sonralar dərin təsir və əhəmiyyətə malik olacaq universal məzmunlu anlayışlar yaratdılar. Bununla yanaşı, bəhs edilən qruplardan heç biri öz anlayışlarını başqalarına öyrətmək yaxud onları öz inanclarına gətirmək üçün hər hansı bir davamlı cəhd göstərmədilər. Bütün bəşəriyyət üçün vahid həqiqətin mövcudluğu və bu həqiqətə sahib olanların onu başqaları ilə bölüşmək öhdəliyi ideyası Xristianlığın meydana çıxması ilə başlayır və daha sonra İslamın yüksəlişi ilə yenidən canlanır. Hər iki inanc Yaxın Şərq mənşəlidir və hər ikisi - monoteizm, peyğəmbərlik, vəhy, müqəddəs kitab barədə yəhudi ideyaları, yunan fəlsəfə və elmi, Roma hüququ və idarəçiliyi və bir az da geriyə qayıtsaq, regionun daha qədim sivilizasiyalarının yaşayan adətləri kimi - saysız-hesabsız ümumi irs bölüşürlər. Həmçinin onların hər ikisi Tanrının bütün həqiqətinin yeganə daşıyıcıları olduqları barədə yeni və demək olar ki, o vaxta qədər rast gəlinməmiş ideyaya şəriklik edirdilər. Hər iki din eyni zamanda bölüşməkdən daha çox aralarında mübahisə qaynağı olan ümumi ərazidə - Cənubi-Qərbi Asiya, Şimali Afrika və Aralıq dənizi sahilləri Avropası - idilər.

Orta Əsrlərdə İslam və Xristian dünyası bir çox hallarda eyni dildə danışırdı. Müəyyən dərəcədə və müəyyən yerlərdə bu hətta hərfi mənada da doğru idi. Belə ki, bir çox Aralıq dənizi ölkələrində müsəlmanlar ilə xristianlar təkcə yerli jarqonları deyil, həmçinin ərəb dili biliyini də bölüşürdülər. İslam və Xristianlığın bu ortaq konsepsiya və jarqonları təkcə mübahisələri yox, həm də dini mətnlərin tərcüməsini mümkün edirdi. Quranı təkzib etmək məqsədiylə onu latıncaya tərcümə edən Orta Əsr rahibləri bunu ona görə bacarırdılar ki, dövrün Xristian dili olan latın belə bir tərcümə üçün lazımı terminlərə malik idi. Bunun əksinə, Quranı ərəbcədən fars, türk və hind dillərinə tərcümə etməyə çalışan yerli inanclılar ərəb dili lüğətindən istifadə etməyə məcbur olurdular, çünki bu dillər və onların ifadə etdiyi mədəniyyətlər nə həmin konsepsiyalara, nə də müvafiq terminologiyaya malik idi.

Ən azından məcazi mənada eyni dili bölüşmək, arqument və ağlın eyni metodlarından istifadə etmək, din haqqında oxşar və ya eyni anlayışlara əməl etmək İslam və Xristian dünyası arasındakı anlaşılmazlığın əsasını təşkil edirdi. Xristian və müsəlmanlar yaxud bunların biri ilə yəhudilər mübahisə edə bilərdilər. Lakin bir tərəfində Xristianlıq yaxud Müsəlmanlığın, digər tərəfində isə Uzaq Asiya dinlərindən birinin olduğu mübahisələr mümkün deyildi. Xristian ilə müsəlman bir-birini kafir adlandıranda biri digərinin nəyi nəzərdə tutduğunu başa düşürdü və hər ikisi, demək olar ki, eyni şeyi nəzərdə tuturdu. Bu yolla onlar aralarında mövcud olan ciddi oxşarlıqları aşkar edirdilər. Yəhudilər isə hər ikisi ilə nəzakətlə yola gedirdi. 

Xristianlıq və İslam paralel deyil, altı əsrlik intervalla ard-arda gələn nizamlar idilər. Peyğəmbər və xətiblərin, hüquqşünas və teoloqların nəzərində əvvəlki və sonraki din arasında açıq-aşkar və kritik fərq mövcuddur. Bu fərq xristian və müsəlmanların bir-birinə və onların hər ikisinin də yəhudilərə qarşı adətən kəskin ziddiyyəti ilə seçilən münasibətlərini izah etməyə yardımçı ola bilər. Xristianlar üçün İudaizm sələf - tamamlanmamış və dəyişdirilmiş din idi. O, Xristianlıq tərəfindən tamamlanmış və əvəz olunmuşdu, lakin özlüyündə saxta deyildi. Məhz bu səbəbdən Orta Əsrlər Avropasında yəhudilərə müəyyən tolerantlıq göstərilirdi. Bu tolerantlığın həmişə məhdud, əksər hallarda şübhəli olmasına və adətən təxirə salınmasına baxmayaraq, yəhudilər necəsə sağ qala bildilər. Müsəlmanlarsa, bunu bacarmadı; Siciliya, İspaniya və Portuqaliyanın Xristian dünyası tərəfindən istilası bəzi hallarda dərhal, bəzi hallarda isə müəyyən müddət sonra yerli müsəlman əhalinin sürgün olunması və ya dinlərindən dönməyə məcbur edilməsi ilə müşayət olunurdu. Müsəlman və xristianlar təkcə öz inanclarının Tanrının yeganə həqiqəti olmasına inandırılmamışdılar, onlar həm də inanırdılar ki, bu inanc həmin həqiqətin yekun ifadəsidir. Məhz bu səbəbdən (hər ikisi üçün) istənilən özündən sonrakı din vacib şəkildə saxta və zərərli idi və tolerantlıq göstərilməsi mümkünsüzdü. Xristian dövlətinin nə vaxtsa itirilmiş və indi yenidən fəth edilən torpaqlarında daha müsəlmanlara yer yox idi. Hətta Levant ticarəti ilə yaşayan Venesiya Respublikası belə öz ərazisində ölkəyə gələn türk tacirləri üçün kiçik bir mehmanxananın olmasına çox böyük çətinliklə dözürdü. 

Digər tərəfdən necə ki İudaizm, eləcə də Xristianlıq müsəlmanlar üçün sələf din idi və onların hər ikisi tolerantlığın eyni dərəcəsinə layiq görülmüşdü. İudaizm kimi Xristianlıq da müsəlman nəzərində doğru və əsl olmasına baxmayaraq, sonuncu natamam idi və artıq İslamla əvəzlənmişdi. Həqiqətən də bəzən sələf dinlərlə bağlı problemlər meydana çıxır: belə ki, bu cür dinlərin ardıcılları sonradan (yeni gələn dinin ardıcılları tərəfindən) nə vaxtsa aldıqları əsl vəhyi saxtalaşdırmış və korlamışlar kimi qəbul edilir. Müsəlman teoloqlar Üç üqnum, oğulluq və Xristosun ilahiliyi kimi Xristian doktrinalarını anlamaqda çətinlik çəkirdilər və qeyd edilən doktrinalar onlar üçün küfr xarakterli cəfəngiyatlardan başqa bir şey deyildi. Lakin bu teoloqlar ümumi planda - qavranılan imtinalara baxmayaraq - Quran hüququ tərəfindən dəstəklənən erkən dinlərə güzəştə gedib tolerant yanaşmağa istəkli idilər.
 
Onlar belə bir tolerantlığı öz inanclarının həqiqiliyi və son din olmasını şübhə altına alan sonrakı dinlərə göstərə bilməzdilər. Bu dinlər üstəlik öz missioner səyləri ilə dindarları aldadaraq təhlükəyə salırdı. Bəzi Orta Əsr xristianlarının nəzərinə görə yəhudilərə Əhdi-Ətiqi saxladıqları müddətcə tolerant yanaşmaq olardı, hətta onlar Əhdi-Cədidi rədd etsələr belə; lakin xristianlar həmin tolerantlığı Talmudun ardıcıllarına göstərə bilmirdilər. Çünki Talmudun çox hissəsi Xristianlığın meydana çıxmasından sonraya təsadüf edirdi və bu səbəbdən də xristianların gözündə səhvlərlə doluydu. Əgər Talmud Orta Əsr xristianlarının gözündə İudaizmin saxtakarlaşdırılmış forması idisə, (onlara görə) İslam sadəcə saxta idi. Talmud İudaizminə görə o, başqalarını öz inancına gətirmə yaxud dindən azdırma məqsədindən imtina etdiyi dövrdən etibarən müqavimət göstərmək və hətta onun öhdəsindən gəlmək də olardı. Necə ki, xristianlar İslamdan qorxur və onu təqib edirdi, eləcə də müsəlmanlar Bəhai və Əhmədilər kimi İslam sonrası azdırıcı dini hərəkatlardan qorxur və onları təqibə məruz qoyurdular. Və hər iki dinin ardıcılları, xüsusən də xristianlar öz inancları daxilində qeyri-normativ formaların peyda olmasına spesifik inamsızlıqla yanaşırdılar.
 
Müsəlmanların nəzərində Xristianlıq ləğv edilmiş bir din idi və onun ardıcılları Tanrının son sözünü (İslamı) qəbul etməkdənsə, absurd şəkildə öz inanclarını saxlamaq məsələsində inad edirdilər; əgər İslamı qəbul etsəydilər bəlkə də onlara dözmək olardı. Qəbul etmədikləri halda isə məğlub edilənə və ya müsəlman inancının həqiqiliyini, yaxud Müsəlman Dövlətinin hökmranlığını qəbul edənə qədər onlarla savaşılacaqdı. Xristianların nəzərinə gəldikdə, İslam ən yaxşı halda küfr, daha ümumi məzmunda isə Avropa fikir təkamülünün hər mərhələsində bir cür - kafir, fırıldaqçı və daha sonra Aydınlanma dövründə Entuziast kimi - təsvir olunan biri tərəfindən əsası qoyulan saxta doktrina idi.

Xristianlıqla İslamın ümumdünya dininə çevrilmək uğrundakı mübarizəsinə, rəqabətinə və bir çox ənənə və inamı, məqsəd və səyi bölüşməsinə baxmayaraq, onlardan heç biri digərini həyat qabiliyyətli alternativ kimi qəbul etmək istəmirdi. Bu istəksizlik müxtəlif üsullarla ifadə edilməsinə baxmayaraq, həmin üsullar da iki din arasındakı ciddi oxşarlıqları gizlədə bilmir, açıq-aşkar göz önünə sərirdi. Qitənin müxtəlif yerlərində yaşayan avropalılar, müsəlmanları hər hansı bir dini adla çağırmaqdan maraqlı şəkildə boyun qaçırırdılar və daha çox etnik adlara üstünlük verirdilər. Bunda aşkar məqsəd müsəlmanların nüfuz və əhəmiyyətini azaltmaq və onları lokal və hətta tayfa səviyyəsinə endirmək idi. Avropalılar müxtəlif vaxtlarda və yerlərdə rastlaşdıqları xalqlara müvafiq olaraq, müsəlmanları sarasin, mur, türk və ya tatar adlandırırdılar. Habelə bu günə qədər mövcud olmuş müsəlman dövlətlərin ən güclüsü və əhəmiyyətlisinin adı olan "türk" sözü müsəlman sözünün sinoniminə çevrilmişdi və yerindən asılı olmayaraq İslama iman gətirən birinə (İslama yox) "türkə dönmə" deyilirdi. Orta Əsr müsəlman yazarlar da xristianlar kimi davranaraq müraciət zamanı həmin oxşar boyunqaçırmanı nümayiş etdirirdilər və özlərinin xristian rəqib və düşmənlərinə yaşayış yerlərinə müvafiq olaraq romalı, slavyan, frank deyə müraciət edirdilər. İstifadə olunan dini simvollar - bütpərəst, kafir, yaxud daha ümumi anlamda imansız - ya tamamilə mənfi, ya da qeyri-dəqiq və təhqiredici mənada işlədilirdi. Bunun paralel nümunələri müsəlmanlara məhəmmədilər deyən ümumi xristian praktikası ilə xristianlara nəsranilər (ərəbcə Nasara adlanan Nazaret şəhərinin adından qaynaqlanırdı) deyən ümumi müsəlman praktikasıdır. Aralarında müraciət zamanı istifadə edilən ən ümumi dini termin kafir idi və bu təhqir mübadiləsi onların bir-birini tamamilə və çox əla şəkildə başa düşdüklərini göstərirdi.

Xristianlıqla İslam arasında ilkin ziddiyyətlərin əsasını bu qavrayışlar və onlardan qaynaqlanan münasibətlər qoymuşdu. Bu ziddiyyətlər, əlbəttəki, müəyyən məsələlərdə Xristianlıqla İslam arasındakı əlaqənin sonrakı reallıqları ilə təsdiqlənməsinə baxmayaraq, müəyyən məsələlərdə də dəyişikliyə uğradı.