Orta əsrlərdə Yaxın Şərqdən Avropaya ixracat edilən, yaxud ilk dəfə təqdim edilən məhsulların içərisində elələri vardı ki, 18-ci əsrdən etibarən, necə oldusa, Yaxın Şərq onları Avropa və onun koloniyalarından idxal etməyə başladı. Belə məhsullara müsəlman Şərqinin Qərbə ixracında əsrlərlə başlıca yer tutmuş qəhvə, şəkər və kağız daxil idi. Bu yeni vəziyyət Yaxın Şərq üçün bəzi mühüm şeylərin artıq əvvəlki kimi olmayacağının, bəlkə də, ilk ciddi xəbərçisi idi.

Osmanlı İmperiyasının bir çox Avropa ölkəsi ilə lap əvvəldən kifayət qədər iri həcmli iqtisadi əlaqələri vardı. Xammal, habelə istehsal məhsulları alış-verişi üzrə olan bu qarşılıqlı əlaqələr Yeni Dünyanın kəşfi, Qərbin mühüm dəniz və quru ticarət yollarını ələ keçirməsi ilə daha da artdı. Türklərin Avropa ilə iqtisadi əlaqələrinin çoxalması eyni zamanda Osmanlı İmperiyasının hərbi-siyasi və sosial-iqtisadi gücündəki mütləq enmə ilə paralel gedən prosesdi. Bununla belə, 17-ci əsrdə və hətta bütün 18-ci əsr boyu Osmanlı hərbi-siyasi və intellektual elitası hələ də İmperiyanın əvvəlki qüdrətinin yaxud Səltənət və İslamın möhtəşəm dövrlərinin nostalgiyası ilə yaşayırdı; açıq şəkildə, türklər yeni hərbi texnika və təlimə getdikcə artan ehtiyacdan başqa Avropanın ictimai-siyasi həyatında baş verən yenilik və dəyişikliyə hansısa ciddi maraq göstərmirdilər. Tədqiqatlar Osmanlı Türkiyəsində ilk rəsmi mətbəənin qurulmasından keçən diri yüz il ərzində cəmi çap edilən kitab sayının 180-200 arasında olduğunu göstərir. Bu göstərici mətbəənin gecikməsinin əsas səbəbi kimi dini kəsimlərin əleyhdarlığı ilə yanaşı, kitab çapının müsəlman cəmiyyətini təşkil edən müxtəlif təbəqələr üçün maraqlı olmadığını ağıla gətirə bilər. Müqayisə üçün, Türkiyədə ilk yüz ildə çap olunan 180 kitabın müqabilində, Qərbdə ilk mətbəənin qurulmasından, yəni 1454-cü ildən 1500-cü ilə qədər 40 min kitab çap olunmuşdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Renessansa qədər Xristian Avropası da müsəlman dünyasının o vaxta qədərki elm, sənət və texniki inkişafına qarşı eyni laqeyd münasibət sərgiləmişdilər. Belə bir vəziyyət, etnik kimliyi yaxud dövlət maraqlarını əsas alan türk ilə fransızın, yaxud ərəb ilə ingilisin qarşıdurmasından daha çox eyni mənşəyə (Yaxın Şərq), “monoteizm, peyğəmbərlik, vəhy, müqəddəs kitab barədə yəhudi ideyaları, yunan fəlsəfə və elmi, Roma hüququ və idarəçiliyi və bir az da geriyə qayıtsaq, regionun daha qədim mədəniyyətlərinin yaşayan adətləri kimi saysız-hesabsız ümumi irsə, ...bölüşməkdən daha çox aralarında mübahisə qaynağı olan ümumi əraziyə (Cənubi-qərbi Asiya, Şimali Afrika və Aralıq dənizi sahilləri Avropası)” iddialı olan iki sivilizasiyanın – İslam və Xristianlığın – qarşılaşması idi. İslam və Xristianlıq Tanrının bütün həqiqətinin yeganə daşıyıcıları olduqları barədə yeni və demək olar ki, o vaxta qədərki mədəniyyətlərdə rast gəlinməmiş ideyada bir-birinə rəqib idi. Sələf dinlər onu qüvvədən düşmüş elan etdiyinə görə özündən sonra gələnlərə adətən çox dözümsüz olurlar. Xristianlıq, təbii ki, İslama gecikmədən belə bir radikal münasibət göstərdi. İslam da öz növbəsində xələf din kimi ilk öncə xristianlığı əsl vəhyi saxtalaşdıran, yaxud dəyişdirilmiş din elan etdi, özünü isə Tanrının yeganə və son həqiqəti kimi onun yerinə qoydu.

Belə bir fakt Osmanlı hakim elitası dövlətinin hələ də güc balansında üstün olduğu son iki əsrdə (15-17) Avropadan gələ biləcək hər hansı bir elmi-texniki və mədəni yeniliyə qarşı necə müqavimət göstərdiyini göz önünə sərmək baxımından qiymətlidir. Lakin bu məsələdə diqqət çəkən əsas amil qeyri-müsəlman təəbənin müqabilində İmperiyanın müsəlman təəbəsinin kitab çapı və tərcümələr vasitəsilə Avropadan gələ biləcək ictimai-siyasi, mədəni-intellektual təsirlərdən (məqsədli və ya məqsədli şəkildə) təcrid olunması idi. Kitab çapının Avropa ictimai-siyasi fikirlərinin Osmanlı Türkiyəsində yayılmasında, islahatçı siyasi elitanın yaranmasında və İmperiyanın siyasi həyatını yenidən şəkillənməsində rolunu göstərmək üçün 1830-cı ildən 1876-cı ilə qədər çap olunan kitab sayını əvvəlki yüz ilin göstəricisi ilə müqayisə etmək maraqlı olar. Belə ki, Osmanlı Türkiyəsində ilk yüz ildə (1727-1830) cəmi 180 kitab çap edildiyi halda, 1830-1876-cı illər ərzində çap edilən kitabların (eyni zamanda tərcümə kitabları) sayı 3066-ya yüksəlmişdi. Bu artımın nəticəsi, ən azından, Birinci Məşrutiyyət oldu.

Əslində ilk rəsmi mətbəənin qurulmasında, Osmanlıdakı yenilənmə hərəkatlarında və siyasi-intellektual elitanın yeni nəslinin yetişməsində Avropaya göndərilən diplomatik missiyaların intensivləşməsi və Qərb dillərinin öyrənilməsi ehtiyacları mühüm rol oynadı. Osmanlı İmperiyasının Qərbi Avropayla diplomatik təmasları 18-ci əsrə qədər xeyli zəif idi. Xaç yürüşlərindən sonra müsəlman bazarlarında bir-biri ilə yarışan və bu bazarların dominatlığını tədricən ələ keçirən xristian tacirlərin fonunda İslam torpaqlarının bir sıra mühüm məntəqəsində Avropa ölkələrinin bir sıra yerli konsulluq və səfirlikləri açılmışdı. Osmanlıdakı bu cür avropalı nümayəndəliklərə Aleksandriya, Beyrut və Qalata kimi dəniz limanlarındakı aktiv və böyüyən beynəlxalq cəmiyyətlər də daxil idi. Osmanlı elitasının daimi diplomatik nümayəndəliklərin təsinin vacibliyini anlaması öz güclərinin enişdə olduğunun yaxud Qərbə üstən aşağı baxmağın yanaşma kimi daha işə yaramadığının fərqinə varana qədər çəkdi.

Belə ki, Vyanadan geri çəkilmə (1683) həm müharibəni yekunlaşdıran müqavilənin şərtləri, həm də müqavilənin danışıq prosedurları baxımından Avropa ilə diplomatik münasibətlərdə yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Hələ 1606-cı ildə imzalanan Sitvatorok Müqaviləsi ilk olmuşdu ki, əvvəlki sülh müqavilələrində həmişə İstanbulda şərtləri diqtə edən osmanlılar öz tarixlərində birinci dəfə sülh müqaviləsi üçün danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Osmanlı sultanı həmin müqavilədə indiyədək türk protokollarında qeyri-rəsmi şəkildə "Vyana kralı" kimi təsvir olunan Hasburq monarxına imperator titulunu güzəştə gedərək onun az və ya çox dərəcədə özüylə bərabər statusda olduğunu qəbul etmişdi. Bu dəfə isə, Karlovirtz sülh müqaviləsi (1699) artıq yeni növ diplomatiya ilə - ingilis və hollandların yardımı ilə bağlandı. Bunların əsas səbəbi, faktiki olaraq, Osmanlının ilk mühüm hərbi-siyasi zəifliyi və məğlubiyyəti idi. Bu yeni vəziyyət, eyni zamanda, Osmanlı hərbinin hələ də ən güclü olduğu gümanını müsəlman və xristianların nəzərində yox etdi.

18-ci əsrə qədər Xristian Avropaya gedən nadir diplomatik missiyalarda yalnız təhsilli müsəlmanlar iştirak edə bilərdi; bu missiyalar öz təsir, müddət və məqsədi baxımından çox məhdud idilər. 18-ci əsr boyu belə Osmanlı misiyyalarının sayı tədricən artdı. B.Lewis tədricən çoxalan bu misiyyalarla bağlı maraqlı bir məqama toxunur: “səfirlərin hesabatlarında artıq yeni bir ton vardı; hesabatlar (Avropaya) maraq ifadəsi, bəzən hətta heyranlıq və hərdən Osmanlı dövlətinə (Devlet-i Aliyye-i Osmaniyeye) izləməyə dəyər müəyyən Avopa təcrübələrini məsləhət görmək cürətləri ilə seçilirdi. Əsrin sonuna qədər Osmanlı sultanı III Səlim müxtəlif Avropa paytaxtlarında daimi səfirliklər təsis etdi və beləliklə Avropanın rezident missiyalar vasitəsilə davamlı diplomatik əlaqələrin aparılması praktikası tətbiq edilməyə başlandı. Bu, İslamda əvvəllər mövcud olan səfir göndərmənin universal praktikasından radikal ayrılıq demək idi; daha əvvəl səfirlər yalnız söz çatdırmaq üçün göndərilirdi və sözünü dedikdən sonra geri çağrılırdı. Təsis edilən bu səfirliklər isə böyük (Osmanlı) İslam dövlətinin Avropa siyasi sisteminə inteqrasiyası üçün yol hazırladı; misiyyalar həmçinin Gənc Türk rəsmilərinin ardıcıl nəslinin Avropa şəhərlərində bir neçə il qalması, Avropa dillərini öyrənməsi və Avropa sivilizasiyası barədə müəyyən birinci əl biliklər əldə etməsi üçün imkan yaratdılar”.

Osmanlı dövlətində geniş həcmli Qərbliləşmə təşəbbüslərinə ilk başladan və bu yöndə ciddi islahatlar aparan III Səlim olmuşdu. Bu padşahın ən məşhur islahatları quru və dəniz hərb məktəblərinin açılması idi. Həmin məktəblərdə xarici dil kimi fransız dili məcburi olaraq dərs proqramına salınmışdı və dərs kitabları mətbəələrdə çap olunurdu. Mətbəənin daha əvvəl tarixdə qurulması III Səlimin məktəb reformalarını həyata keçirməsində xüsusi köməkçi rol oynadı. Beləliklə, Avropa üslubunda və xarici təlimçilərin dərs dediyi məktəblər 1734-cü ildən etibarən ilk olaraq hərb sahəsində fəaliyyətə başladı.

Avropa dilini öyrənən ilk müsəlman rəsmisi Said Efendi idi. O, 1720-ci ildə Parisə gedən bir diplomatik missiyada atasını müşaiyət etmişdi. Said Efendi geri qayıtdıqdan sonra fransızcanı "ana dili kimi əla" danışan ilk müsəlman kimi macar əsilli İbrahim Müteferrika ilə birlikdə ilk türk mətbəəsinin də əsasını qoyan adam oldu. Bu mətbəədə çap olunmuş ilk kitablardan biri dövrün müsəlmanlarının Avropaya yanaşmasını təsvir etmək baxımından xeyli maraqlıdır; bu nə elm, nə ədəbiyyat, nə də fəlsəfə kitabı idi. B.Lewis-ə görə, türk mətbəəsində çap olunan ilk kitablardan biri Avropada mövcud olan dövlət və hökümət formalarını, qitənin fiziki və hərbi coğrafiyasını, Avropa dövlətlərinin hərbi güclərini (təlim, kommanda strukturunu, döyüş metodlarını müəyyən qədər müzakirə edərək) təsvir edən traktat idi.