post-title

Nərmin Kamal: Mən ədəbiyyatı, incəsənəti din kimi yaymaq tərəfdarıyam


- Nərmin xanım, maraqlıdır, yaradıcılıqda vəziyyət nə yerdədir, nəsə yazırsınızmı?

- Son aylarda hekayələr yazıram, ədəbiyyat saytlarında çıxanlar da var, çıxmayanları da. Hekayə gözəl və güclü janrdır, əvvəllər hekayə oxumağı, hekayə yazmağı heç bu qədər sevməmişdim. Bu hekayələri bir kitab etməyi düşünürəm. Və bir yarımçıq romanım var.


- Onda mümkünsə gəlin hekayələr və yarımçıq roman haqqında biraz ətraflı danışaq.


- Çap olunmuş hekayələri oxuya bilərsiz, amma hələ çap olunmamış hekayələr, xüsusən yarımçıq roman haqqında danışmaq istəmirəm. Bir az elə bil yaxşı olmur müəllifin qabaqcadan öz yarımçıq yazısı haqqında danışması.


- Azərbaycan ədəbiyyatını izləyə bilirsiniz? Nə deyə bilərsiz yeni nəsil Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında? Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı deyilən bir şeyin bəzən olmadığını deyirlər. Amma həm də bir neçə müəllif müasir ədəbiyyat kimi tənqid olunur. Siz necə düşünürsünüz? Ümumiyyətlə siz özünüzə uyğun bir sərhəd çəkmisinizmi Azərbaycan ədəbiyyatında?


-İzləməyə çalışıram. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı var. Uğurlu əsərlər var, çox azdır, amma var. Çalışıram sərhəd çəkməyim, öz çevrəm, öz seçdiyim müəlliflər, öz zövqüm və başqaları arasında sərhəd çəkməyim, çünki sərhədin o biri üzündə də hər an möcüzə yarana bilər, çalışıram önyarğısız olum. 

Bizdə təəssüf ki, yazıçını proses kimi deyil, obyekt (daş) kimi görürlər. Bir jurnalist dostumuz mənə deyir ki, filankəsin filan kitabını oxudum (kitab da 10 il bundan əvvəl çıxıb), ondan sonra o yazıçını və müasir yazarları mənə bir də kimsə oxutdura bilməz. Amma mən zamanın gücünə çox inanıram, köhnə fəlsəfi dillə desəm, kəmiyyət dəyişikliklərinin yığılıb keyfiyyət dəyişikliyinə keçə bildiyinə inanıram. Bizim müasir Azərbaycan yazarlarının nəyi olmasa da, “yaradıcı həssaslıq” deyilən qavrayışları var. Necə ki, fəlsəfədə “fəlsəfi təfəkkür”lə yanaşı, “fəlsəfi hissiyyat”-dan danışılır. Onu istək, özünü-təhsil və təcrübəylə inkişaf etdirmək olur. Elə isə 10 ilə bir yazıçının yaradıcılığında çox şey dəyişə bilər. Amma bunun üçün gərək yazıçı da özünü daş yerinə qoymaya, özünü proses kimi görə.


- Yeri gəlmişkən, bu doğrudan belədir. Hamımız tez-tez eşidirik. Baxırsan ki yaşadığımız dövrlə eyni anda baş verən mədəni hadisələri, ədəbi prosesləri izləmirik ki, hər şey onsuz da aydındı. Amma oxumadan, izləmədən də fikrə sahib oluruq. Kitablar, əsərlər yaradılır, oxuyansa yoxdur. Deyəsən hamımız ətrafımıza hündür hasar çəkib içində yaşayırıq.


- Əslində oxumaq, səyahət etmək doğrudan da çətindir. Bir qalın kitabı götürəndə, uzun məqaləni oxumağa başlayanda, uzun səfərə çıxanda adamın içində nəsə bir şey müqavimət göstərir, adamda xəfif bir etməmək istəyi olur. Amma komfort zonasında qalanda inkişaf etmirsən. Komfort zonasından çıxmaq, səyahət etmək, oxumaq çox yaxşı yöndə dəyişdirir insanları, həm də təvazökar edir, çünki dünyada nə qədər kiçik yer tutduğunu anlamağına kömək edir.


- Azərbaycan ədəbiyyatı indi hansı sərhədlər daxilində mövcüddur? Nədir onun ən uzaq girə bildiyi mövzu?


- Ən uzaq demək çətindir, ən çox işlənən və ən çox sevdikləri mövzu – uşaqlıq xatirələridir. Fərqli mövzular məsələsinə Azərbaycan ədəbiyyatında o qədər də önəm vermirlər, belə bir şeyə can atmırlar. Ən uzaq girə bildiyi mövzu deyirsiniz, bizdə tam yeni, heç işlənməmiş uzaq yeni mövzu axtarışı yox, sənətin əbədi mövzularında (uşaqlıq, sevgi, müharibə və s.) təsirli yazmaq uğrunda yarış daha güclüdür.


- Nərmin xanım, ümumilikdə götürəndə bəzən adama elə gəlir ki, Azərbaycanda adamların ədəbiyyatla son ünsiyyəti sovet dövründə bitib. Ondan sonrakı ədəbi proseslər haqqında məlumat çox azdır. Əsərlər tərcümə olunmur. Müasir ədəbiyyatı isə xalq olaraq tanımırıq, qəbul etmirik, oxumuruq. Bu ictimai-siyasi sferada, bir xalq olaraq bizim düşüncəmizdə, dünyagörüşümüzdə, həyatımızda hansı çatışmazlıqlar yaradır?


- Bu, yaxşı sualdır. Bu sual həm müasir Azərbaycan yazarlarını sorğulayır, həm də onları oxumayanları. Yəni sizi oxumamaqla bu xalq nə itirir?! Çətindir mənə bu suala cavab vermək. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında bir neçə ardıcıl müəllif var, az da olsa, yaxşı əsərlər var, bu ədəbiyyatda bizim milli materialımız var. İnsanların ədəbiyyatı axırıncı dəfə sovet vaxtı oxumasının özü çatışmazlıqdır, ədəbiyyat defisiti. Mən ədəbiyyatı, incəsənəti din kimi yaymaq tərəfdarıyam.

Müasir ədəbiyyatın mühüm bir hissəsini “Alatoran” müəllifləri tutur. “Alatoran” təkcə ədəbiyyatda yox, bütün düşüncədə yeniləmə və başqa proqressiv ideyalarla ortaya çıxmışdı 2000-ci illərin əvvəlində. Düşüncədə, dünyagörüşüdə bir yeniləmə hərəkatı başladı həmin vaxt, amma dar çevrədə. O dar çevrə ədəbiyyat adamlarının bu suda yaratdığı halqalar başqalarına ötə-ötə genişləndi. Daha geniş çevrədə bu ədəbiyyat oxunsaydı, bu təsirlər daha böyük olardı.


- Bizim ədəbiyyatda və ümumiyyətlə incəsənətdə dünya ilə fikir əlaqəsi qura bilən adamlar var?


- Vizual incəsənətdə, rəssamlıqda belə adamlar çoxdur, ədəbiyyatda isə çox azdır. Ədəbiyyatda azərbaycanlılar üçün ciddi dil baryeri var, özləriylə eyni vaxtda can atdıqları dünyada nə müzakirələrin getdiyini bu səbəbdən yaxından izləyə bilmirlər. Ayrı-ayrı açıqfikirli qabaqcıl ədəbiyyat adamlarımız var, Azərbaycanda və xaricdə yaşayan. Amma başqa ölkələrlə mədəni əlaqələr son dərəcə zəifdir, əlimizdə olana bilmirəm “fikir əlaqəsi” demək olar, ya olmaz.


- Nərmin xanım belə bir mövzü var. Məsələn həkimlərdən şikayətlənəndə, bir hörmətli həkim deyir ki, bizim həkim hər şeydən öncə azərbaycanlıdır, ona görə onun bir polisdən, bir müəllimdən, bir hüquqşünasdan fərqli olacağını düşünmək yalnışdır. Ədəbiyyata da niyə dünyaya çıxmırsız deyəndə, deyirlər ki, xalq, onun şüuru, adət ənənəsi, ümumi vəziyyəti necədirsə ədəbiyyat da elə ona uyğundur. Bizdən artıq şey gözləməyin. Necə düşünürsüz, haqlı əks arqument ola bilərmi bu? Yoxsa yazar elə fərdi hadisədir. Onun elə gücü bu balaca sərhədləri aşa bilməkdir?


- “Azərbaycanlılıq lənəti” deyilən bir şey yoxdur, adət-ənənələr də o qədər güclü amil deyil, - dövlətin verdiyi təhsil, yuxarıdan yaradılan mədəni mühit bir-iki nəsil sonra hər şeyi dəyişdirə bilər. Amma dediyiniz həmin o fikirdə həqiqət var, çünki özünü ayrıca inkişaf etdirməyə çalışmaq bizdə çatışmır. Böyüdüyü ortam, aldığı təhsil, yetişdiyi mədəniyyət bizim yazara və ya başqa sənətin adamına nə verirsə, adətən onunla da yetinir, yerində sayır. 

Ümumiyyətlə, bizim yazıçılar bütün ədəbiyyat tarixi boyu öz ölkələrindəki vəziyyətə çox bağlı olublar. Onların əsərlərində qəhrəmanlar yaşadıqları həyatı ona görə yaşayırlar ki, düşdükləri vəziyyətlərə ona görə düşürlər ki, azərbaycanlıdılar, yəni ədəbiyyatda milli problematika çox güclüdür. Buna pis və ya yaxşı bir şey demirəm, bu, sadəcə belədir.

Bayaqdan yazıçının özünüinkişafından danışıram, mücərrəd olmasın deyə, konkretləşdirmək istəyirəm. Məsələn, Britaniyada bir neçə gənc yazıçı var ki, ən yeni nəsildir, bunlar oradakı Warwick, Goldsmith kimi universitetlərdə “Creative Writing” (yaradıcı yazarlıq) fakültələrini qurtarıblar, 25-35 yaşlarındadırlar, 1 kitabları yaxşı bir nəşriyyatda qəbul edilib çap edilib, “The Guardian” da bu kitabları “ilin debütləri” kimi göstərib, yəni bu mərhələdirlər. Qaynar yaradıcı müzakirələrin ortasındadırlar. Baxırsan ki, bu adamları Azərbaycandakı yaşıdlarıyla müqayisədə daha yaxşı bir gələcək gözləyir bir yazıçı kimi. Mən şəxsən bilirəm ki, müasir Azərbaycan yazıçılarının “yaradıcı həssaslığı” onlardan daha yüksəkdir. Ancaq hər ikisinin kitabı çıxanda onlarınkı daha çox oxunaqlı kitablar olur, nəinki bizimkilər. Onların kitabını oxuyursan, heç temp düşmür. Bunun arxasında o dayanır ki, elə təkcə ürəklərindən gəldiyi kimi qaydasız döyüş yazmırlar, o kitabların arxasında güclü yazı sistemi dayanır, birinci, ikinci, üçüncü cümlənin, beşinci səhifənin, fleşbeklərin, situasiyaların hörgüsünün, hər birinin qayda-qanunu var. Tolstoy kimi yazıçılar da bu qaydalara riayət eləyiblər. Və əgər sən qəsdən eksperimental roman yazmırsansa, sən də bu ənənələrə riayət etməlisən.

Onlar deyirlər ki, biz hər gün çap olunmaq üçün deyil, sırf özünüinkişaf üçün yazılar yazırıq. Bunlar vokalistlərin səsaçma məşqləri kimi bir şeydir. Üslubun formalaşmasına, dramaturji qabiliyyətin inkişafına kömək edir. O yazıları çap etdirməyəcəklər, ancaq öz inkişaflarının vacib hissəsidir. Özü də kor-koranə yazı məşqləri deyil bunlar. Misal üçün, “Demə, göstər” qaydasına çox əhəmiyyət verirlər, onu məşq edirlər. Bundan başqa, üçüncü şəxsdə yazılmış əsərdirsə, müəllifin özünün əsərdəki izlərini silməyi məşq edirlər.

Bizim bir yazıçımzın hekayəsini oxuyurdum, bir personajın başında cərəyan edən gözəl bir hekayədir, amma arada belə cümlələr var, “dağların dalında batan günəşin son şəfəqləri görünürdü”, “uzaqdan şaqqıltı eşidildi”. Kimə görünürdü? “Eşidildi”, “görünürdü” demək olmaz, elə çıxır ki, müəllifə görünür, amma personajlara görünməlidir. Personaj otağa giribsə otaqdakı əşyaları personaj görməlidir, müəllif qəflətən öz dilindən qarışıb otaqda filan-filan əşyalar vardı deməməlidir. Yaxud hekayədəki ideya hekayənin süjetindən açıq, tələsik, birbaşa görünməməlidir.


Yaxud üçüncü şəxsdə yazılmış ənənəvi roman oxuyursan, görürsən müəllifin qəhrəmana münasibətini bildirən çoxlu zərflər işlədirlər, müəllif qəhrəmanlardan birinin açıq-aşkar tərəfini tutur. Bunlar bizə xırda məsələlər kimi görünürsə, səhv edirik, bir bədii mətnin gücünü azaldan şeylərdir. Bu kimi çoxlu əhəmiyyətsiz yanaşdığımız xırdalıq var. Köhnə yazıçılarımız o vaxt pis-yaxşı, qaydaları, ədəbi texnikaları ya bir-birindən, ya Moskvadakı kurslarda, ya da dünya ədəbiyyatını oxuyaraq öyrəniblər. Amma onların əksəriyyəti bu gün kabinetlərdə oturaraq bu qaydaları çox lazımsız mövzulara tətbiq edirlər. Gənclərdə yüksək yaradıcılıq həssaslığı, həyat həssaslığı, bədii duyum var, amma həyat göstərir ki, təkcə bununla yaxşı kitab olmur, təsirli Facebook statusu olur.

- Yazıçılıq da öyrədilir artıq?


- Yazıçıda talant olmalıdır. O gəncləri ora küçədən tutaraq yığmırlar. İxtisasa qəbul elan edirlər, yaradıcılığa marağı olan gənclər ora öz hekayələrindən göndərirlər, yəqin ki, o əsərlərdə sənətkarlıq işığı görənləri tanıyıb qəbul edirlər və bundan sonrası artıq inkişaf məsələsi olur. Deməzdim ki, onlar yazıçılığı menecerlik kimi öyrədirlər, çünki bəstəkarlıq, rəssamlıq, kino kimi yaradıcı sahələr də bütün dünyada və Azərbaycanda bu cür universitetləşib. Yazıçılıqda da kino, rəssamlıq, heykəltaraşlıq və musiqi kimi tarix boyu toplanmış biliklər var, o fakültələrin yazı emalatxanalarında o biliklər əsasında məşq edirlər, yazıçı müəllimlərin müşayiətilə.

O fakültələrdən daha yaxşısı bir yazıçının özünün özünü kəşf etməsi, müstəqil inkişaf etdirməsidir. Yazıçı həyatda yetişir. Amma üstünüzə necə bir yeni nəsil Avropa yazıçılarının kitablarının rəqib gəldiyini də bilməlisiniz.


- Bizdə də son dövrlər gənc müəlliflər yaranıb. Onlar ardıcıl kitab çap edirlər. Oxuyub izləmisinizmi? İstərdim onlar haqqında da danışaq. Çatışan, çatışmayan cəhətlərindən.

- Nəsrdə gənclərdən sonuncu dəfə Həmid Piriyevin bu il çıxan hekayələr kitabını oxudum, Musa Əfəndi, İlham Əkbərli, Leyla Həsənova, Alyoşa, Ziya Alar və başqa gənclərlə tanışam, onların yazılarını nə vaxt harada görsəm mütləq oxuyuram.

- Nərmin xanım, ədəbiyyatçının və ədəbiyyatın necə olması sualı da bizdə hələ davam edir. Ədəbiyyatçıdan konkret mövqe gözləyənlər də var, onu tamamən siyasətdən uzaq görənlər də var. Siz nə düşünürsünüz?


- “Public intellektual” deyilən insanlara bütün dünyada ehtiyac var. Bu insanlar heç bir şəxsi mənfəət güdmədən müəyyən ictimai məsələlər haqda vicdanla danışırlar. Belə ictimai intellektuallara ingilisdilli ölkələrdə keçmişdə “Men of letters” deyiblər, çünki yazmağı bilənlər savadlı adamlar idi. Bu gün Qərb ölkələrində ictimai bir ziddiyyət yarananda yazıçıya növbə çatmadan səsini ucaldanlar çox olur, müstəqil mətbuat var, vətəndaş cəmiyyəti var, qorxaq, gözüqırpıq tərbiyə olunmamış azad adamlar çoxdur. Amma bizim kimi ölkələrdə yazıçının boynuna düşür bunları demək. Yazıçı mətbuata, eyni zamanda sadə insanlara, xalqa və onun dərdlərinə başqalarından daha yaxındır. Bizim problem budur ki, Azərbaycanda yazıçı nəinki susur, susması hələ yaxşıdır, üstəlik, yalan danışır, tərəf olur, öz şəxsi mənfəətinə görə siyasətçilik edir. Azərbaycan yazıçısıyla siyasətin münasibətləri haqda “Ədəbiyyatımızın siyasi mənzərəsi” adlı yazımda da yazmışam.

- Bəs Azərbaycanda ədəbi tənqid haqqında nə düşünürsünüz? Bizdə ədəbi tənqid, ədəbi agent var? Daha doğrusu ədəbi tənqidçilər var, amma nə işə yaraması aydın deyil. Mövzu vermir, obyektiv təndiqçilik yoxdur. Sizcə səbəb nədir?

- Anlayışlarımız dünyadakı anlayışlardan fərqlənir. Dünyada hər çıxan kitaba çoxlu pozitiv və ya neqativ “revyu”lar yazılır, revyunu hər kəs yaza bilər, oxucu da, yazıçılar da, ədəbiyyatçılar da, jurnalistlər də. Revyu jurnalları var. Bir də var ədəbiyyat tənqidçiləri, onlar təzə çıxan konkret əsər haqda yox, geniş diapazonda, ədəbi tendensiyalar haqda yazırlar, onların yazıları nəzəri olur, dar çevrə adamlar üçün maraqlı olur. Ümumən isə dünya ədəbiyyatında bu gün “tənqidçi sözü” əhəmiyyət kəsb eləmir, çünki ədəbi prosesin mərkəzində oxucu dayanır.

Azərbaycanda bir neçə tənqidçi var, bilirik ki, onlar nəyə qadirdilər, nəyə qadir deyillər. Obyektiv tənqidçilik, savadlı tənqid tapmaq çətindir. Orda tənqidçi üzünü oxucuya tutaraq danışır, bizdə tənqidçi üzünü müəllifə tutaraq danışır. Tənqidçi yazıçının şəxsiyyətinə görə, yazıçının vəzifəsindən və perspektivindən asılı olaraq, onun haqqında nə yazacağını seçir. Ədəbiyyat baronlarının xoşuna gəlmək üçün bəzən onların xoşlamadığı müəllifləri hər fürsətdə “təpiyinin altına salır”. Tənqidçi ritorikası da ibtidaidir. Ədəbiyyatşünaslıq dililə yox, “filan-filan adamlar istedadsızdır”, “stulüstü kitabdır, üstündə oturmaq üçün” kimi sözlərlə. “Ayaqladıqları” adamları elə seçirlər ki, məhz onları tənqid elədiklərinə görə sabah mükafatlandırılsınlar.

Şəxsən mənim və bizim nəsil haqqında həmişə obyektiv tənqid yazan bir yaşlı tənqidçi tanıyıram, onun yaxşı yazıları olur, adını burda çəkmək istəmirəm, ancaq o da başqa yazılarında konyukturaya uyğun təriflər etmədən keçinmir. Belə də ki, mən özüm hamıdan yaxşı bilirəm öz zəif və güclü cəhətlərimi, hardan gəlib hara getdiyimi, “obyektiv və mövzu verən tənqidçiyə” də ehtiyac hiss etmirəm.

- Sizin haqqınızda həmişə Nərmin başqa cür yazır deyib sizi başqa köşə yazarlarından fərqləndirirlər. Bu fərqliliyi nə yaradır? Bu bir dəsti xəttdir ya belə alınır?

- Mən köşə yazmıram, yazılarımın janrı bədii publisistikadır, esse yazıram. Köşə yazısıyla mənim yazdığım bədii publisistika janrının fərqi budur ki, köşə yazısında bədii olmaq iddiası yoxdur, mənsə bədii və ictimai mövzunun sərhədində yazıram.

- Belə fikir var, deyirlər Nərmin Kamal yumşaq mövzular haqqında yumşaq yazılar yazır. Onun köşələri dişsiz olur. Ciddi bir davası olmur. Nə düşünürsünüz?

- Bir az təəccüblüdür, çünki ortalıqda konkret mövqeyi olan 10 publisist varsa, biri mənəm. Son illərdə ölkənin gündəmində olan böyük məsələlərdən elə birisi olmayıb ki, o haqda yazı yazmayım. Seçkilərdən, televiziyanın müstəqil olmamasından, jurnalist-yazıçı qətllərindən, Sovetski məsələsindən, NİDA-çıların işindən, Xədicə İsmayıl həbs ediləndə, yoxsulluqdan, və onlarca başqa məsələdən anında konkret mövqeli yazılarım çap olunub. (Yeri gəlmişkən, son on ildə mətbuatda yazdığım esselərdən seçib toplamışıq, yaxın vaxtlarda kitab çıxacaq.)
Əslində isə mənim əsas işim, əsas məqsədim vətəndaşlıq dərdlərindən yazmaq deyil, onları susmamaq xatirinə yazmışam. Məhz “yumşaq” dedikləri o biri tip yazılar mənim əsas işimdir. Çünki mənim əsas işim ədəbiyyatdır.


- Ümumiyyətlə köşə yazısı nədir? Onu funksional hesab edirsinizmi? Bəzən köşə yazısını vaxtı keçmiş, bəzən isə ümumiyyətlə faydasız hesab edirlər.

- Köşə yazısı xəbərlərə, gündəmdəki məsələlərə ayrı-ayrı müəlliflərin gündəlik, həftəlik rəyidir. Vaxtı həm keçib, həm də keçməyib. Effekti köşəni kimin yazmasından asılıdır, o adam nə dərəcədə təcrübəlidir, peşəkardır, yazdığı sahədə söz deməsi nə dərəcədə maraqlıdır. Azərbaycanda yaxşı köşə yazarları olub, bu gün də var, onların bir neçəsi artıq ictimai intellektuala çevrilib. Ancaq xarici mətbuatdakı “Comment is Free” tipli açıq köşələr də yaxşı olur, orada daimi bir adam yazmır, hər gün bir başqa sahənin adamı gündəmdəki məsələ haqda yazır.

- Nərmin xanım, bizim cəmiyyətdə filosof kimi təqdim olunan çox adam var. Məsələn Kamal Abdulla, Əlisa Nicat. Bəs klassik anlamda kimləri filosof hesab edə bilərik, kimləri edə bilmərik?

- Bizdə fəlsəfədən qopmuş “filosof” sözü var. O sözü bir fəxri rütbə kimi, çələng kimi taxırlar. Ancaq bilin ki, fəlsəfi sistemsiz, fəlsəfəsiz filosof olmaz, bu, ordusuz toy generalı kimi bir şeydir. Bizdə “filosof” sözünü “ağıllı”, “düşüncəli” adam kimi bir sözə, sifətə çeviriblər.

Deyirsiniz ki, bəs klassik anlamda filosof kimləri hesab edə bilərik. İlahiyyyat və elmdən kənar sahədə - fəlsəfədə filosof öz fəlsəfi sistemi olan adamlara deyilir, varlıq (ontologiya), idrak (gnoseologiya), dəyərlər (aksiologiya) sahəsində və ya onlardan birində filosofun başqa filosoflardan fərqlənən öz fəlsəfi sistemi olur. Fəlsəfi sistem –kitabların, məqalələrin sayıyla ölçülmür. Filosof Sokratın heç kitabı yox idi, o, yalnız danışmışdı, heç zaman yazmamışdı. Filosoflar təkcə keçmişdə olmayıb, bu gün də dünyada bir filosoflar nəsli var. Onları oxuduğunuz zaman aralarında ahəng hiss edərsiniz. Thomas Nagel, Noam Chomsky, Robert Nozick, Rorty və başqa çağdaş filosofları birləşdirən bir cəhət var, onlar həm əsərlərində, həm çıxış və müsahibələrində bəşəriyyətin bugünü üçün, minlərcə ilə nail olduğumuz dəyərləri qorumaq üçün “filosof sözü” məsuliyyətini hiss edirlər.

Filosofdan başqa, öz fəlsəfi sistemi olmayan, amma Aristotel, Platon, elə Nietzsche kimi filosoflara şərhlər yazan fəlsəfənin şərhçiləri, yaxud təfsirçiləri olub və var. Bundan başqa, universitetlərdə hazır dünya fəlsəfəsi irsini öyrədən fəlsəfə müəllimləri olur, onlar da düşünən adamlardır, fəlsəfi hissiyyatları və təfəkkürləri var, amma özlərinin fəlsəfi sistemləri yoxdur. Varsa, o universitet müəlliminə də filosof deyirlər. Bundan başqa, tədqiqat əsaslı universitetlərdə və akademiyalarda fəlsəfi irsin tədqiqiylə məşğul olan fəlsəfə tarixçiləri var. Bundan başqa, cəmiyyətdəki müxtəlif ictimai məsələləri tənqid edən ictimai intellektuallar var.

Bir düşüncəli adamın filosof olub-olmadığını sizin şəxsi inkişafınıza nə qədər çox təsir etməsilə ölçə bilməzsiniz. Onun öz fəlsəfi sisteminin olmasıyla bilə bilərsiniz. Fəlsəfi sistemlər Fəlsəfəni zənginləşdirir, Fəlsəfə tarixindəki minillərin fəlsəfi dialoquna nə isə bir töhfə verir.
Fəlsəfədə 1990-cı illərdən başlayan özünüinkar, Antifundamentalizm də var ki, onlar deyirlər, fəlsəfə bu gün bir müstəqil sahə kimi ömrünü başa vurub, fəlsəfə elmin müxtəlif sahələrinin, incəsənətin, ədəbiyyatın, kinonun üzərinə dağılmış şəkildə yaşayır, onların fikrincə, filosof arxaik bir sözdür, ancaq fəlsəfi yanaşma bir metod kimi qalır. Fəlsəfi yanaşma nədir? Konkret desəm, misal üçün, siyasi təhlilçi Rəşad Şirində fəlsəfi yanaşma güclüdür. Fəlsəfi yanaşması olan adam hökm vermir, hər hansı bir məsələ haqda lehinə və əleyhinə arqumentləri nəzərə alaraq, ehtiyatla nəticə çıxarır. Əks təqdirdə, filosof din tərəfdarı olmasa belə, metodca dini yanaşması olur.


- Əlisa Nicatın sadə dilində, sadə fəlsəfəsində ziyanlı olan nədir? Yəni sizcə onun faydalı olduğu bir keçici təbəqə yoxdur? Və ya bunun olmasında problem nədir?

- İstəyirəm biləsiniz ki, mənə görə, sadə dil üstün dildir. Sadə və mürəkkəb dil deyilən bir ayrıseçkilik yoxdur fəlsəfədə, ola da bilməz. Ən sadə dili olan Sokratla mürəkkəb dili olan Kant hər ikisi böyük filosofdur.

Kənardan sual oluna bilər ki, Azərbaycanda bu qədər vacib məsələ var, filosof kimdir, kim deyil söhbəti indi nə dərəcədə vacib məsələdir. Qoyun burdan başlayım. Azərbaycanda ədəbi mühitlə yanaşı, bir fəlsəfi mühit də var. Sovet marksizminin hakimiyyəti dağılandan sonra şair-filosof da deyilən Nitzsche kimi kütləvi anlaşılması asan olan bir neçə filosofun kitabları Moskvada çap olundu, Bakıya da gəldi. Kitab sevgisi olan, Sovet dövrü marksizmində həyat fəlsəfəsi olmadığı üçün içindəki fəlsəfi boşluğu, narahatlığı onunla doldura bilməyənlər bir neçə yaxşı adamımız o kitabları oxudular və onları sanki aforizm qavrayırmış kimi qavradılar. O kitablara fəlsəfə tarixinin bir parçası kimi yox, müqəddəs kitab kimi bağlandılar. Odur-budur, iyirmi ilə yaxındır ki, bu adamlar fəlsəfəni “Qadının yanına gedəndə qılıncı özünlə götür” sanırlar. İndi mənim Əlisa Nicat haqda yazdığım Facebook statusuna “yazıçıların davası” kimi yanaşılması bixəbərlikdən başqa bir şey deyil. Bu dava olsa-olsa, fəlsəfədə yeni və köhnə nəslin davasıdır.
Mənim etirazıma səbəb olan sadə dil deyil, amatör mülahizələrdir, filosof təqdimatı altında ciddi məsələlərdə qeyri-ciddi və yanlış danışılmasıdır. Bir yazıçı üçün normal danışıq idi. Onu jurnalistlər filosof kimi təqdim etdiyi üçün etiraz etdim. Bəli, filosofun bu cür danışması ziyanlıdır.

Soruşursunuz ki, ziyan nədir. İcazə verin deyim.
Birincisi, filosof üçün polemik əhval-ruhiyyə vacib cəhətdir. Dünya “bu, belədir, bu da belə” deyiləcək qədər sadə yer deyil. Onsuz da hamının ictimai-siyasi hadisələr haqda nəsə bir rəyi var, filosof sözünə isə fəlsəfi yanaşmaya görə ehtiyac hiss edirik. Fəlsəfi yanaşma, fəlsəfi metod nədir, yuxarıda dedim. Filosof sözü o müsahibədəki kimi fəlsəfi yanaşmadan məhrumdursa, bu, əlbəttə, fəlsəfənin nüfuzu üçün də ziyandır, bizim düşüncəmiz üçün də.
İkincisi, misal üçün, yadıma düşənlərdən biri, o deyir ki, elmdə inkişaf olur, ancaq fəlsəfədə inkişaf olmur. Bu, səhvdir. Fəlsəfədə inkişaf var. Fəlsəfi biliklər və ideyalar inkişaf edir. Yeddi Yunan Müdrikinin, Falesin kainatı və insanı necə izah etməsinə baxın, bu gün məgər biz kainatı onlar kimi izah edirik? Bir filosofun öz inkişafı da olur, tarixi baxımdan fəlsəfi ideyaların inkişafı da. ABŞ universitetlərinin buraxdığı fəlsəfə tarixinə dair hansı kitabı almaq istəyirsənsə, görürsən adı belədir: “Ideas in Process: A Study on the Development of Philosophical Concepts” (İdeyalar prosesdə. Fəlsəfi anlayışların inkişafı haqda). 


Aristotelin cinslərin yaranışı haqda izahına baxın, məgər biz bu gün qadın və kişinin necə yaranmasını elə izah edirik? Fəlsəfi dildə bir zamanlar olmuş “dörd ünsür və apeiron”, “aether maddəsi” və sair kimi sözlər hanı? Harada olacaq, inkişaf edərək ələnib. Dində inkişaf yoxdur, fəlsəfədə isə inkişaf var. Çünki fəlsəfədə fəlsəfi məktəblər var. Fəlsəfi məktəb o deməkdir ki, bir filosofun ideyaları onun ardıcılları tərəfindən yenilənir, inkar və inkişaf etdirilir. Asif Ata da fəlsəfədə inkişaf yoxdur deyirdi. Çünki adam özünü peyğəmbər, Mütləqçilik peyğəmbəri elan etmişdi. Fəlsəfi məktəbin peyğəmbərçilikdən fərqi budur ki, orada inkişaf var, ehkamçılıq yoxdur. Bu insanlar bəlkə də özlərini ehkam etdikləri üçün fəlsəfədə inkişaf sözündən qaçırlar. Amma mütləqçi Hegelin özü də fəlsəfədə inkişafdan danışıb. Platonçuluq, Yeniplatonçuluq, Aristotelçilik, Yeniaristotelçilik, Kantçılıq, Yenikantçılıq və s. məktəblər fəlsəfədə inkişaf olmasını göstərir. 18-ci əsr maarifçiliyi İntibah dövrü fəlsəfi oyanışının inkişaf edərək gəlib çatdığı nöqtə deyildimi. Roland Barthes isə Ferdinand Saussure və Jacques Lacan ideyalarını inkişaf etdirmişdi. Levinas öz fəlsəfi sistemini Husserl fenomenologiyası və Heidegger üzərində qurmuşdu.


Üçüncüsü, məni narahat edən həm də onun “filankəsin üzündən görünür necə adamdır”, “filankəs lazdır, türkləri sevmir” kimi hökmləri idi, çünki mübtədası kim olursa olsun, belə cümlələrin arxasında çox təhlükəli ikiqiymətli düşüncə dayanır. Bu düşüncə çox asanca başqa məsələlərə də sıçrayır, necə ki, sıçradı. “Yanaqları, alnı belədirsə, ağlı yoxdur”, “cinsi qadındırsa, zəkası yoxdur”, “filandırsa, deməli, filandır” kimi kobud binar əqli nəticələrə müasir fəlsəfədə yer yoxdur. Binar düşüncə faşist düşüncədir. Fəlsəfə - sualdır, şübhədir, belə hökmlü təfəkkür fəlsəfəyə ziddir, bu, ehkamçılıqdır.
Müasir fəlsəfədə güclü relyativist əhval-ruhiyyə var. Elə qarşı tərəfin tez-tez istinad etdiyi Nietzche’nin özü Xeyir və Şər bölgülü mənəviyyat fəlsəfəsinin əleyhinə olub, “Beyond Good and Evil” əsərinin birinci hissəsində Nietzsche özündən əvvəlki filosofları yaxşı adamı pis adama qarşı qoymaq üçün metafizik platforma axtardıqlarına görə tənqid edir.


Bir neçə ay bundan əvvəl türk alimi Aziz Sancar danışır (Kimya üzrə Nobel mükafatçısı), deyir ki, Türkiyədə mənə zəkalı, istedadlı deyirlər, mənim heç bir anadangəlmə üstünlüyüm, zəkam yoxdur, məni yaxşı təhsil bu səviyyəyə çatdırıb. Əlisa Nicatsa deyir ki, təhsillə olan iş deyil, filosofun beyninin quruluşu anadangəlmə elə olur. Bu da ziyanlı düşüncədir, bu düşüncə onsuz da bizim camaatda güclüdür, “filankəsin uşaqları istedadlıdır, zəkalıdır, mənimkilər tupoydur, təhsilinə niyə xərc qoyum”, bu düşüncə insanları tənbəlləşdirir, əlini-ayağını bağlayır, təbii aristokratiya fikrini yayır.
Hər nə isə, mən sadəcə bu ziyanlı yanaşmanın mətbuatımızda filosofluq adı altında yayılmasını istəmədim. Bundan dava əhval-ruhiyyəsi çıxarmaq özü fəlsəfə yoxsulluğudur.


- Siz ölçü, etalon anlayışının keçərsizliyini qəbul edirsiz? Rasionallığın etalon kimi qəbul edilməsi haqqında nə düşünürsüz?

- Mən fəlsəfədə postmodern, relyativist estetikaya bağlıyam. Bu və ya digər vəziyyətə uyğun meyarlar var, amma mütləq meyarlar yoxdur. Nə rasionallıq, nə də irrasionallıq etalon olmamalıdır. Rasionalizm etalonuna qarşı bir essem də olub (“Bir stul var, kim oturmalıdır”).

Son olaraq necə düşünürsüz, bu gün bir xalq kimi bizim üçün ən təhlükəli şey nədir? Nə bizim gələcəyimizi bir xalq kimi təhlükə altına salır?

Sekulyar dövlət quruluşunu itirməyimiz ən təhlükəli şey olardı.

Müsahibəni apardı Hüseynov Nurlan
Kultur.az

Yuxarı