Erkin Qədirli: Millətçilik mənim dünyagörüşümdə yeni deyil
Erkin bəy, sizi lap əvvəldən izləyən adamlar deyirlər ki, son dövrlər haq…
Yazıçı Çingiz Hüseynovun Ağa Cəfərli ilə söhbəti
“Sənin gələcəyin – mənim indiki günümdür”
(skaypla davamlı söhbət)
- Çingiz müəllim, necəsiz?
- Allaha şükür, babatam. Romanımı tələsmədən yazıram.
- Nədən bəhs edir roman...
- Sənə ancaq romanın adını deyə bilərəm. Özü də ilk dəfə sənə deyirəm bunu: "Qısa məsafənin uzun yolları". Bir də onu deyə bilərəm ki, bu romanı yazmağa illər öncə bir dəfə cəhd eləmişəm alınmayıb. Sonra bir dəfə də cəhd etdim, yenə alınmadı. İndi isə finiş görünməkdədir. Əsər Azərbaycana və Rusiyaya aiddir. Rusca yazıram, amma düşünürəm ki, mütləq Azərbaycan dilində də yaşamalıdır. Ağa, bunu əvvəl də demişəm, bir daha xatırlatmaq istəyirəm ki, əsas olan bu əsəri tamamlamaq deyil, əsas olan əsərin Azərbaycan dilində orjinalını yaratmaqdır.
- Azərbaycanda uzun müddət sizin haqqınızda susublar. Nəylə bağlıdır bu?
- Xatirələr kitabımı Azərbaycanda çox adam oxumadığına görə bəzi məsələləri xatırlatmaq məcburiyyətindəyəm. Mənim ilk nəsr kitablarım Azərbaycan dilində çıxıb. Mən o kitabları o qədər də yüksək qiymətləndirmirəm. Sonradan mən "Məhəmməd, Məmməd, Məmiş" romanını yazdım, ancaq qəbul eləmədilər. Özü də birinci mənim yaxın dostum, "Azərbaycan" jurnalının redaktoru Cəlal Məmmədov qəbul eləmədi. Dedi, Çingiz müəllim, apar bunu, qəti üzə çıxarılası deyil.
- Nəyə əsasən deyirdi bunu?
- Əsas kimi bunu gətirirdi ki, sən bizim məişəti, quruluşu aşağılayırsan, cəmiyyətimizi ləkələyirsən. Mənim qəhrəmanımın hərəkətləri ilə dedikləri arasında çox böyük ziddiyyətlər vardı. Dediyi bir idi, düşüncələri ayrı, hərəkətləri isə tam başqaydı. Soruşdum, Cəlal, bəs biz özümüz belə deyilikmi? Cavab verdi ki, yox e, qətiyyən olmaz, mən qəbul etsəm də, senzura imkan verməyəcək çapına. Mən onda bu əsərimi rus dilində tərcümə elədim. Yeri gəlmişkən, bir maraqlı məqamı deyim. Mən niyə yazmağa başladım? Deməli, Əbülhəsənin, Mehdi Hüseynin bəzi əsərlərini tərcümə edəndə, öz-özümə deyirdim, belə olmaz, qəhrəman bu cür hərəkət etməməlidir, səhv düşünür və sairə. Evdə də bunu eşidirdilər və rəhmətlik həyat yoldaşım mənə dedi ki, bəyənmirsənsə, tərcümə eləmə, özün yaz.
Başladım yazmağa. Tərcüməçiliyi atdım. Arada özüm üçün, çap da olunurdu, aşıqları, Sabirin şeirlərini, Mirzə Cəlilin hekayə-felyetonları tərcümə edirdim. Mənim yazıçılığı dərk elməyim "Adalar" və “Adını demədi” povestlərdən başladı.
Gərək ürək döyüntünü yaza biləsən. Nə düşünürsənsə onu yazmaq lazımdır. Həqiqəti yazmaq lazımdır. Özü də xırda həqiqəti yox, böyük həqiqəti.
O vaxt isə həqiqətin özü sosializmə qarşı idi. Nəsə, "Məhəmməd, Məmməd, Məmiş"i rus dilinə tərcümə elədim, yaxşı qarşılandı. "Drujba narodov" jurnalında çap edildi. Ümumiyyətlə jurnalın həmin nömrəsi – başıbəlalı 12-сi nömrə idi. Bu, 1975-ci ildə olub. Əkrəmin də söz-söhbətə səbəb olan povesti bir neçə idən sonra məhz bu jurnalın 12-ci nömrəsində çap edilmişdi.
70-80-ci illərdə romanım Amerikada, Fransada, digər ölkələrdə, son vaxtlarda isə Türkiyədə cıxdı (təqdimatında Ankarada oldum), amma o zamanlarda Azərbaycanda rus dilində çıxan bu romanımı qəti qəbul eləmədilər. Hətta o vaxt Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi İmran Qasımov mənə zəng eləmişdi ki, yuxarı dairələr məndən çox narazıdırlar və sairə. Sonralar Anar da yazdı ki, millətin əleyhinə olan əsərdir, mən də bütün bu ittihamlara cavab olaraq belə bir şüarvari cümlə işlətdim: “Əsərdəki mənfiliklər millətə aiddirsə, mən bu millətdən olmaq istəmirəm!”
Əsər çox qarışıq-dolaşıqdır, şüur axını ilə yazılıb.
- "Fətəli fəthi" kimi...
- Hə, başqa cür yazsaydım, senzura buraxmazdı. Qarışıq yazmaq lazım idi ki, əsəri keçirəsən, leqallaşdırasan, senzuranı aldadasan. "Fətəli fəthi"ini də üslub baxımdan mürəkkəb şəkildə yazmışam. Başqa cür yazsam, inanmıram çap edərdilər. Çünki, “FF”i deyirəm, ilk dəfə milli yazıçı çar hökmətinin kolonial siyasətini ifşa edirdi. Rusiyanın işğalçılıq siyasətindən danışmaq milli yazarlara qəti qadağan idi.
- "Fətəli fəthi" də ilk dəfə rus dilində çıxıb...
- Amma Azərbaycanda bu əsərin çapına böyük əngəllər oldu.
Nəşriyyat direktoru Əjdər Xanbabayev mənə zəng elədi ki, senzor buraxmır əsəri. Bakıya gəlməyin lazımdır. Bakıya uçmalı oldum. Senzoru yaxşı tanıyırdım, onunla vaxtilə birgə Moskvaya oxumağa getmişdik. Cahangir İldırımzadə... Çingiz İldırımın qardaşı oğlu.
Məni görən kimi dedi ki, əziz qonaq gəlib!
Mən dedim ki, mənə de görüm, romanımı bu qədər vaxt ərzində niyə özündə saxlamısan?
Belə deyəndə o, təəccüblə cavab verdi: "Necə? Roman hələ də bizdədir?!" Dərhal katibəni çağırdı və dedi: "Ayıb deyil? Roman niyə nəşriyyata qaytarılmayıb? Katibə, etiraza cürət etmədən, ayağının birini götürüb o birini qoyaraq, susaraq Cahangirin tənələrini dinlədi. Sonra imkan düşəndə mənə dedi ki, vallah, o özü saxlayır! Bir sözlə, əsl sirk!
Cahangir məni nahara dəvət edəndə isə mən onun həyəcanının əsas səbəbini bildim.
Mənə dedi ki, sən deyirsən roman Moskvada heç bir senzura olmadan çıxıb: "İnanıram. Amma orada senzuranın öz qaydaları var, bizdə öz qaydaları... Sən yazırsan: Qafqazın müstəmləkələşdirilməsi… Bunu kəsmək lazımdır. Bizdə belə söz yoxdur. Bəli bizdə belə söz yoxdur, amma romanın ruhu..."
Və tezliklə "Fətəli fəthi" romanı çıxdı…
- "Fətəli fəthi"nin rus dilindəki nəşri 464 səhifədir. Azərbaycan dilində isə 710 səhifə... Niyə belə bir fərq yaranıb?
- Azərbaycan dilində, məsələn, çar məmuru (və böyük yazıçı) Qriboyedevlə Abbas Mirzənin tarixi sənədlərə arxalanan söhbəti var, Azərbaycanın bölünməsindən danışırlar. Tərcüməçi isə Abbasqulu-ağa Bakıxanovdur. Rus oxucusunu Qriboyedevlə Abbas Mirzə maraqlandırır, tərcüməçi maraqlandırmır. Amma Azərbaycan dilində Bakıxanov xəttini genişləndirmək lazımdır. Bu, oxucu hökmüdür. Rus oxucusunun hökmü başqadır, Azərbaycan oxucusunun hökmü başqa.
Ümumiyyətlə dil məsələsi ilə bağlı maraqlı məqamlar yarandı. Çar sözünü yazanda görürdüm ki, Azərbaycan dili müqavimət göstərir. Mən uzun müddət bunun səbəbləri haqqında düşünmüşəm. Ümumiyyətlə dili bəzi sözlərə öyrətmək lazımdır. Çarı tənqid etmək qadağan idi, ona görə dil alışmamışdı bu sözə.
Bir şeyi də deyim, bu da dil hökmünə bağlıdır. Rus dilində yazanda rus ədəbiyyatı, mədəniyyəti, mühiti istər-istəməz öz təsirini göstərir. Mənə elə gəlir ki, romanı Azərbaycan dilində yazmağa başlasaydım tamam başqa əsər alınardı. Azərbaycan dilində makinadan çıxan “Fətəli fəthi” 1000 səhifə idi. Mən əsəri 300 səhifəyə qədər ixtisar elədim.
Nəsə uzun çək-çevirdən sonra əsər işıq üzü gördü.
“Məhəmməd, Məmməd, Məmiş” romanım Bakı mətbuatında sükutla qarşılandı, amma Moskvada, digər ölkələrdə (o zamanlar Fransa, ABŞ, Polşa və sairə) xeyli yazılar çıxdı.
“Fətəli fəthi” haqqında isə əksinə: Moskva susdu (həqiqəti söyləyək: SSRİ – rus dövləti idi), Azərbaycanda isə əsər böyük müsbət reaksiya doğurdu. Mirzə İbrahimov, Xəlil Rza mənə məktub yazmışdı... Bəxtiyarın özü... Əsər ona çox böyük təsir göstərmişdi... İsa Hüseynov... Yaşar Qarayev...
Açığı mənə Azərbaycanda münasibət birmənalı olmayıb. "Məmiş"dən başladı, amma "Ailə gizlinləri" əsərimdən sonra (oxucular arasında alqışlarla qarşılandı: hətta böyük bəstəkarımız Tofiq Quliyev roman nüsxəsini əldə etmək üçün Moskvaya uçdu!) mənə rəsmi münasibət tamam dəyişdi. Bilmirəm... Paxıllıq da deməzdim buna, qorxaqlıq da... Maraqlı tarixçədir: respublikanın o zamanki şahı-padşahı Kamran Bağırov mənə çox böyük hörmət bəsləyirdi. Bir dəfə Bakıda böyük beynəlmiləl ədəbi yığıncaq vardı, orda məni görəndə demişdi, ooo, böyük yazıçımız Çingiz Hüseynov (rusdilliydi: “О, наш большой писатель!»). "Məhəmməd, Məmməd, Məmiş"i oxuyub bəyənmişdi.
Onu da deyim ki, tədbirlərdən birində "Drujba narodov"un baş redaktoru Sergey Baruzdin banket zamanı Heydər Əliyevə yaxınlaşdı, “biz, dedi, beş il əvvəl belə bir roman çap eləmişik, siz əsəri oxudunuzmu?” Heydər Əliyev dedi ki, “bəli, oxudum, çox xoşuma gəldi. Amma ətrafımda olanlar bu əsərə qəti etiraz elədilər, bizdə də, bilirsiniz demokratiyadır, odur ki, öz müsbət fikirimi yeridə bilmədim”. Dahiyanə cavabdır. Heydər Əliyevin dediklərini əksinə oxumaq lazımdır:“Mənim xoşuma gəlmədi, ətrafımdakılar bəyəndilər, mən imkan vermədim yayılmağa”.
Kamran Bağırov bilirdi ki, Fətəli romanım var, “Doktor N”i yazıram, demişdi, gəl, ev verək sənə, “Fətəli fəthi” əsasında 12 seriyalı film çəkək... "Ailə gizlinləri" əsərim çıxandan sonra isə bütün bunlar ləğv olundu. Bilirdim ki, əsərin hay-küyü çox olacaq, odur ki, kitabın siqnal nüsxəsi ilə Bakıya gəldim. Fikirləşirdim ki, Bağırov hər halda müasir düşüncəli insandır, görüşəcəm, əsəri ona təqdim edəcəm. Bildirəcəm ki, analoqlar axtarmasınlar, bu sırf bədii əsərdir. Mən şərq aləmdə kommunist başçısının milli geyimdə obrazını yaratmağa çalışmışam, törətdiyi işlərdən yazmışam. Gəldim, məni çox gözəl qarşıladı, kitabı təqdim elədim.
İki aydan sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayı oldu. Qurultayın son günündə, bu, filarmoniyada olmuşdu, birinci katib gəldi. Qurultay işini bitirdi, yaxınlaşdım salalaşam, “dayanın, dedi rusca, mən sizi tanımıram, tanımaq istəmirəm, siz Azərbaycanı biabır edən əsər yazmısınız”. Cavab verməyimə heç imkan olmadı, tələsik çıxdı, getdi. Bir də baxdım ki, tək qalmışam, ətrafımda heç kim yoxdu.
Kamran Bağırov yəqin ki, sifariş yerinə yetirirdi, amma Heydər Əliyev bu əsərlə bağlı özünü çox müdrik apardı...
Ağa, mən sənə rusdilli 700 səhifəli “Mənə sarı addımlayan keçmişim” xatirələr kitabımdan hissələr göndərmişdim. Orda bizə, mentalitetimizə, cəmiyyətimizə, tarix-mədəniyyətimizə aid çox mətləblər var. Onu oxumaq və necə istifadə etmək haqqında düşünmək lazımdır.
- O hissələri Azərbaycan dilinə çevirib ayrıca çap edəcəyik...
- İnşallah!.. Bununla əlaqədar ciddi bir sözüm də var, deməliyəm.
- Buyurun...
- Müstəqiliyimizin ən böyük qazancı – dilimizin sərbəst, azad və sürətli inkişafı oldu, olmaqdadır. Amma onu da qeyd edim ki, 90-cı illərin əvvəllərində biz rus dilindən tamam döndük və bu müddət ərzində rus dilini zəif, ya da heç bilməyən gənclər yetişdi, mənim isə ən vacib yazılarım rus dilindədir və bu da taleyimə bağlıdır, məcburi olmuşdur, bizim dilimizdə həqiqət dolu o yazıları müəyyən dairələr yaxın qoymazdılar, rusdilli yazılarıma isə əlləri gödək oldu, çatmadı.
“Doktor N” (1996) romanımın ikinci cildin qapaq üzündə təzəcə işlədilən latınca bu kəlmələr var: “Vətəndən ayrı düşmüş doğma dil həsrətli mən, Çingiz Hüseynin ağrı dolu rusdilli romanı, - eşidilə biləcək ümidi ilə”.
Qələm Allah vergisidir. Qələmi məcbur etmək olmaz ki, yalan yazsın. Bu, Allah qarşısında günahdır. Allah qələmi ona görə verməyib ki, dili yalana öyrədəsən. Dili yalana öyrətmək ən böyük günahlardandır. Mənə deyirlər ki, niyə belə yazırsan? Deyirəm, vallah, mən müsbətə yazmaq istəyirəm, amma yazmağa başlayanda qələm mənim tabeliyimdən çıxır. Qələm öz bildiyini eləyir.
- Əjdər Xanbabayevin adını çəkdiniz... Onun öldürülməsi yadınıza gəlir?
- Sonradan dostlaşdıq onunla. Onun guya Heydər Əliyevlə yaxın olduğuna görə öldürülməsi ilə bağlı səslənən versiyalar tam uydurmadır. Onu məişət zəminində qətlə yetirmişdilər. Nəsə, bu tamam başqa mətləblərdir, ayrı söhbətə keçək...
- Hazırda İsraildə yaşayırsız?
- İkinci həyat yoldaşımın anası-nənəsi yəhudidir. Biz də o xəttlə köçmüşük bura, burda yaşayırıq. Ağa, əsl ölkə İsraildir, bunu biləsən! Rusiyanı demirəm, şovinistləşməkdədir, qanlı keçmişindən heç cür ayrılmaq istəmir, repressivçiliyi bərpa etmək fikrindədir, zorluq hökm sürür, yırtıq-yamaq ərazisində kütləvi psixoz hökm sürür (təkçə orada yox, bəzən bizdə də!). Azərbaycan isə, bir çox başqa yeni yaranmış ölkələr, elə Ermənistanın özü də, müstəqil olsalar da, hələ bir ölkə kimi uşaqlıq-yeniyetmə dövrünü yaşayır. Məndə ümumiyyətlə başqa dövlət-millətlərə nifrət deyilən şey yoxdu. Amma mən görürəm ki, İsrail əsl ölkədir. Ağa, eşit və bil: iki vətənim vardı mənim, birisi – doğulduğum, canım-ciyərim, ata-baba yurdum, daima özümü orada gördüyüm Azərbaycan, digəri isə - altmış neçə il yaşadığım, bir şəxsiyyət kimi yetişdiyim, ailə qurduğum, ikinci doğma dil qazandığım Rusiya.
İndi isə taleyin hökmü və mənim ixtiyar istəyimlə üçüncü məskənim yaranmaqdadir – İsrail. Şəhərlər uçbucağı: Bakı, Moskva və el-Qüds-Yeruşalaym, üç dinlər şəhəri!.. Kərbəlayi idim, indi Qüdsi də əlavə olundu adıma.
Ümumiyyətlə yəhudilər – həm mədəni, həm elm, həm sivilizasiya, həm tarixi baxımından – boyük, şöhrətə layiq millətdir, bunu dananlar ən azı yanılırlar, yaxud qərəzli təbliğat qurbanlarıdılar.
Bəzən kinayə-qəzəblə: Az təriflə, - deyirlər, - yəhudiləri, yalnız öz millətinin qeydinə qalırlar!.. Deyirəm: Neynək, qoy Rusiya da, Azərbaycanın başında oturanlar da öz millətlərini düşünsünlər, yəhudilərə baxıb bunu yapmağa çalışsınlar...
Kimi İsraildə qurub yaradır, evlər tikir, yollar salır, kimi isə söküb dağıdır, illər boyu davam edən istəyi-niyyəti qanlı savaşdır. Odur ki, ölkəni, yəhudiləri yox etmək arzusunu açıqca səsləndirən yırtıcılar öz hərəkətləri və əməlləri ilə ən azı pislənməli, nifrətlənməlidilər.
Əlbəttə, yaşadığımız bu dünyada nə ideal ölkə var, nə də ideal bir millət, amma yəhudilər dövlətini yaradıb onu qoruyub saxlamağa qadir millətdir.
Hərbi libasda gənclər görürəm, oğlanlar və qızlar – fərəh hissi ilə öz yurdunu, torpağını qorumağa can-başla hazırdılar... Qızım sənə deyirəm misalı...
Azərbaycanlılar və Bakıdan gələn yəhudilər burada iki ölkənin birliyini təcəssüm edən Azİz adlı, yəni Az-n + İsrail, çalışqan, aktiv bir cəmiyyət yaradıblar və məni sevindirən onlarin hərəkətverici “Ayrılarmı könul candan” şuarıdır... Mən qürbət eldə bu dəstədənəm.
- "Quran", Məhəmməd peyğəmbər haqqında əsər yazmısız...
- Hə, "Quran surələri - xronoloji ardıcıllıqla..." və "Suyu bardaqdan tökülməyə imkan verməmək" adlı əsərlərim Moskvada işıq üzü görüb. Azərbaycanda da, yenə rus dilində, "Merac" adı ilə yeni variantı çap olunub. Ağa, "Quran"ı özlərini müsəlman sayan, əslində isə gözəl dini təhqir edən yırtıcılardan xilas eləmək lazımdır! "Quran" dahiyanə kitabdı. Amma Quranı yanlış izahatlarla ölüm alətinə çeviriblər. Mübarizə alətinə çeviriblər. Dediyim bu “islam” qətiyyən "Quran"a arxalanmır, "Quran"ın ayələrinə ziddir. Mən "Quran"ı xronologiya üzrə qurdum. Tərif üçün demirəm, bu kitabı oxumamaq doğru deyil. Bunu sadəcə əsərin məzmununa görə deyirəm. Təhkiyyəsinə görə demirəm. Romanın məzmunu Məhəmməd peyğəmbərin meracı ilə bağlıdır. Onun göy səfərinə həsr olunmuş əsərdir. Bu romanı niyə yazdım? Qarabağ müharibəsində ermənilərdən kimsə "Politbüro"ya yazırdı ki, barbar müsəlmanlar proqressiv xristanları qırırlar. Mənə pis təsir elədi bu müraciət, özümü təhqir olunmuş saydım. Özümə söz verdim ki, Məhəmməd peyğəmbər haqqında mütləq roman yazacağam. Başladım materialları toplamağa. Uşaqlıqdan eşitdiyim hekayətlər də vardı. Nənəm yaman inanan idi.
Yazanda məqsədim peyğəmbərliyin yaranma prosesini vermək idi. "Quran"ı oxuyurdum, görürdüm, məsələləri yaman dolaşdırıblar. Kitabın xronologiyasını, ardıcıllığını pozublar. Və qəsdən pozublar. Ona görə də məntiqsiz kitab alınıb... Romanı yarımçıq saxladım, "Quran"la məşğul olmağa başladım. "Quran"nın surələrini Allah göndərdiyi tərzdə qurdum. Mən heç nə uydurmamışam. Bu işi məndən əvvəl rus, alman, fransız şərqşünasları, islamşünasları görüblər. Mən də ardıcıllığı bərpa edərək gördüm ki, tamam başqa kitabdır bu.
Avraam-İbrahimin adına bağlı dinlər bir-birini inkar edə-edə, müharibə yolu ilə meydana çıxıb. Buna görə, şərhlərdə yanlışlığa yol verilib. Amma o yanlışlıqlar əsrlər boyu indi də durur, indi də davam edir. Yəhudilərin, xristianların da kitablarında yanlış şərhlər var. Amma söhbət bu gündən, 20-21-ci əsrdən gedir - onların kitabları ölümə, öldürməyə çağırmır, terrora çağırmır. İslam izahatları ilə dünyanı alt-üst etmək istəyir. Mübahisələr olsun, danışsınlar, amma İslamı ölüm alətinə çevirmək olmaz. "Quran"nın ayələri ölüm fəlsəfəsinə ziddir.
Məsələn, belə bir ayə var ki, ey Məhəmməd, Mən sənə bu kitabı əvvəlki kitabların həqiqliyini təsdiq etmək üçün göndərirəm. Özü də ayəbaşı "Tövrat", "İncil" tez-tez yad olunur... İslamçılar isə deyirlər ki, yox, İlahi "Quran"ı göndərməklə o kitabları və o dinləri ləğv edib, odur ki, bütün dünya müsəlmanlaşmalıdır. Kim deyir bunu? "Quran"da başqa müqəddəs kitabların ləğvi ilə bağlı ayə yoxdur. Vahid İlahi tapşırıb peyğəmbərə, sən adi bəndəsən, “ora heç nə əlavə etmə, sən Mənim dediyimi yalnız və yalnız təkrar et. Səni döyəcəklər, söyəcəklər, qəbul etməyəcəklər. deyəcəklər, bunlar köhnə nağıllardır, eşitmişik "Tövrat"da da, "İncil"də də... Amma sən öz işində ol...” Bütün bunlar çap olunmuş ayələrdir!.. İlahi deyir ki, “Mən istəsəydim, hamını bir dindən, bir millətdən edərdim, amma istəmirəm, qoy dinlər yarışsınlar! Dində zorluq yoxdur!.. Uyma çoxluğun dediyinə, çoxluq çox vaxt yanılır".
Amma indi gör, İslamı nə vəziyyətə salıblar. Çingiz Hüseynovun deməyi ilə bir şey olmur. Din rəhbərləri deməlidir e bunu, amma demirlər! Deyirlər ki, biz terrorun əleyhinəyik. Amma demirlər ki, terror edən cəhənnəmlikdir. Bunu deyən yoxdu.
O günü Misir prezidenti bir fikir söyləmişdi, öz-özümə dedim ki, yox, ola bilməz ki, Misir prezidenti belə bir söz desin. Görünür, uydurub onun adına yazıblar. Sonra araşdırdım, gördüm ki, yox, deyib. Deyir ki, balam, nə məsələdi, niyə dünya nifət edir İslam dininə? Yığışın - özü də din xadimlərinə demişdi - görək, bu "Quran"da nə var?
Bunu da deyim ki, şəriət qanunlarının çox azı "Quran"a əsaslanır, əksər hissəsi Məhəmmədin dedikləridir. İlahınin dedikləri ilə insanın (İlahi "Quran"da Məhəmmədi, peyğəmbər seçsə də, adi insan sanırdı) dediklərini bərabərləşdiriblər. Sünni-şiə söhbəti də o vaxtdan başlayıb.
Mən İsraildə “Quran ayələrinin izi ilə, yaxud Tənha səslənən fəryad” adlı üç kitab buraxdım. Rus-ingilis, rus-ərəb və rus-ivrit dillərində. Londondan sponsor tapıb, bu üç kitabı çap elədim. Ona görə sponsor tapdım ki, təcümə məsələsi var idi. Burda ərəb dilinə tərcümə edəni tapa bilmədim. Moskvada tərcümə elətdirdim. Elədilər, dedilər ki, siz həqiqəti yazmısınız. Amma biz qorxuruq adımızın yazılmasından. Ləqəb yazdılar.
- Çingiz müəllim, "Daş yuxular"ı şedevr adlandırmısınız. Doğrdudanmı bu əsəri şedevr hesab edirsiniz?
- Mən Əkrəmi hər zaman müdafiə etmişəm. "Daş yuxular"ı da təsiredici üslubuna əsaslanaraq “estetik şedevr” adlandırmışam. Amma məzmun cəhətdən ciddi iradlarım var. Vaxtilə Əkrəm Əylisli, Fikrət Qoca, Alla Axundova, Siyavuş Məmmədzadə, Azər Mustafazadə, Vilayət Rüstəmzadə "Litinstitut"da mənim tələbələrim olub... Məncə, bu əsərdə həqiqət və tarixi baxımdan başqa vurğular olmalı idi. Bilmirəm, xəbərin var, ya yox, Əkrəm Əylisli rus dilində 50 nüsxədən ibarət kitab çıxarmışdı. Birini də, minnətdaram ona, mənə göndərmişdi. Mənim fikrimcə, o kitabda Əkrəmin ən gözəl və dahiyanə yazısı "Möhtəşəm tıxac" idi. "Daş yuxular" o kitabda bədii əsərdən daha çox sənədli əsər kimi işıq üzü görmüşdü, şəxsən şahid olduğunu qələmə almışdı. Əsərdə hətta Əkrəmin prezident Heydər Əliyevə məktubu da var ki, erməni abidlərini dağıdırlar filan... "Drujba narodov" "Möhtəşəm tıxac"ı çap etmək istəyirdi, onun hətta anonsunu vermişdilər. Amma "Daş yuxular"ı ümumiləşdirilmiş şəkildə çap elədilər.
Əkrəmi bizim görkəmli yazıçımızdır, onu həmişə müdafiə etmişəm, bundan sonra da müdafiə edəcəm.
Ağa, sənin Əkrəmlə müsahibəndə bir yer mənim xoşuma gəlmədi. Deyir ki, ordenlər ki, məndə durur, almayıblar əlimdən, guya qalxandır, qoruyur onu. Nə orden? Nə nişan? Kimdən alırdın? Millətini sevməyən hakimiyyətdən! Sənə ki, təhqir edib deyirlər xalq yazıçısı adına layiq deyilsən, bütün ordenləri dərhal qaytarmaq lazım idi. Çünki ordenlər də bununla əlaqədar verilmişdi.
- Məmur-yazıçı... İstərdim bu barədə danışasınız. Yeri gəlmişkən, elə Axundov da məmur idi...
- Mən bir növ Fətəlinin həyatını yaşamışam, sanki Bakıxanov Fətəliyə yox, Fətəli mənə deyirdi: “Sənin gələcəyin – mənim indiki günümdür” və bu kimi simalari mən faciəvi şəxslər adlandırıram (açığı, özümü də, amma tale baxımdan). Axundov həqiqətən faciəvi şəxsiyyət idi, Nərimanov və Məmməd Əmin də, Səməd Vurğun da. Hətta Əkrəm Əylisli də faciəvi şəxsiyyətlərdəndir. Əlbəttə biz bu insanlarla (özümü heç də nəzərdə tutmuram) fəxr edirik.
İndi Azərbaycanda olan məmur-yazıçılar yaltaqlığı öz əsərlərilə təsdiqləmək istəyirlər. Olmaz. Ədəbiyyat cəmiyyətə, millətə, quruluşa müxalif olmalıdır. Yazıçı qətiyyən razılaşa bilməz hakimiyyətlə! Mənim əsas fikrim budur. Yazıçı niyə meydana çıxıb? Ona görə ki, əsl yazıçı həssas məxluqdur, içində-qanında uzaqgörənlik duyğusu var, həqiqəti yazıb cəmiyyəti xəbərdar edir, milləti, xalqı yaxşılığa, ədalətə çağırır. Əsl ədəbiyyat belə olub.
Yazıçılıqda tənqidin içində özünütənqid də gizlənir, çünki sən özun də mənfili-müsbətli onlardansan, sənin tənqidlərin sənin özünə də aiddir!..
- Ustad, mənə elə gəlir ki, "Fətəli fəthi" Sovet dövründən daha çox, bu gün üçün aktualdır. Bu əsəri yenidən vərəqləyəndə mənə belə gəldi ki, hələ 80-cı illərdə bu millətin başına 90-cı illərdə nələr gəlcəyini Cadugər uzaqgörənliyi ilə duymuş və yazmısınız....
- Çünki "Fətəli fəthi"ni yazanda həqiqəti qələmə alırdım. Həqiqət isə həqiqətliyində qalır. Ona görə bu gün əsərə heç bir əlavə etmək lazım deyil. Əlavələr o zaman lazım olur ki, sənin həqiqətin yarımçıqdır. Mən özüm də bu əsəri latın qrafikası ilə oxuyanda təəccüblənirdim ki, necə olub, mən belə yazmışam?
Əminəm ki, Məhəmməd peyğəmbər haqqında olan roman da bu günlə çox səsləşir. Məhəmməd peyğəmbər öz dediklərini "Quran"a daxil etmədi. "Quran"a yalnız İlahınin dedikləri əks olunub. Məhəmmədi Allah səviyyəsinə qaldırıblar, bu, çox böyük günah və yanlışlıqdır. Müsəlmanlar təhriflərlə, Onun kitabını yanlış izahatlarla dünyaya qarşı qoyublar və bununla da Allahı təhqir ediblər. Ona görə qəti əminəm: avantürizmə girişən müsəlmanlar heç vaxt qələbə çalmayacaq, daim uduzacaqlar... Təəssüf: bütün bunları bu lal-kor aləmdə özüm deyib, özüm də eşidirəm...
- Belarus yazıçısı Svetlana Aleksieviç "Nobel" aldı. Və bu, "bizim yazıçılar nə vaxt Nobel alacaq?" sualını yenidən aktuallaşdırır. Necə düşünürsünüz, niyə Azərbaycan yazıçıları dünyaya çıxa bilmir?
- Svetlana Alekseyeviçlə tanışam, onun əsərləri yüzdəyüz Nobelə layiqdir.
Bu mükafatı almaq üçün, məncə, ən azı beş şərtin birləşməsi gərəkdir: birincisi – bədii səviyyə, bizdə bu bir çoxunda var; ikincisi, yalandan-qorxudan uzaq olub cəmiyyətin, dövlətin, siyasi quruluşun ayıblarını, cinayətlərini (insan ləyaqətini tapdalayan cəhdlər, insanı alçaldan, əzən, təhqir edən hərəkətlər və s.) açıb göstərən cəsarətli və dönməz qələm gərəkdir, və bu cox-çox nadir haldır, bizdə belələri az olsa da, var;
üçüncüsü, insanlıq naminə əxlaqi, mənəvi, qanadverici, ömrü mənalandıran çağırışlar-təsvirlər ki, bu da bizdə olmamış deyil;
dördüncü şərt sırf siyasətə, sosyal mühitə bağlıdır: yaşadığın ərazinin dünya üçün əhəmiyyəti, vəziyyəti, təsiredici rolu, halı... – biz hələ yetişməkdəyik, çiyik, dəyməmişik;
və beşinci şərt bəxtə, pulla-qızılla alınmaz, vəzifə-rütbə ilə qazanılmaz, çərxi-fələyin fırlanmasına bağlıdır. Bu mükafatın Azərbaycana gəlmək ehtimalı haqda isə deməliyəm ki... Təbii, yanılmaq istərdim, amma inanmıram ki, yaxın illərdə Nobel mükafatı bizə qismət olsun. Hələlik elə bir yazar gözümə dəymir.
Bilirsən, Ağa, bizdə tam mənada həqiqəti yazmırlar. Bax, Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" yaxşı əsərdir, amma yarımhəqiqətdir. Çünki o atasının faciəsini göstərməli idi. Demirəm atasının adı ilə, amma o xarakterlə. Atasının faciəsini göstərməyib. Ona görə də deyirəm ki, yarımçıq həqiqətdir. Böyük sənətkar Səməd Vurğun canım-ciyərimdir, ancaq... – mənim xatirələr kitabımda bu haqda bir fəsil var, onun faciəsini göstərmişəm. Bu yazıma görə əsl şair saydığım rəhmətlik Vafiq incidi məndən, amma həqiqəti yazmışam. Bizim ən gözəl əsərlərimizdə belə milləti silkələyib ayıldan-sarsıdan tam həqiqət yoxdur. Kənardan özümüzü görmürük (bu, Rusiyanın da bəlasıdır) və görmək də istəmirik.
- Siz özünüz həqiqətin yanında olan, həqiqəti yazan insansınız. Bəs sizi necə tanıyır, qəbul edirlərmi dünyada?
- "Nobel" mükafatını almaq üçün həm də çalışmaq lazımdır. Öz-özünə heç nə, hətta quruca medal da alınmır, ad vermirlər. İşləmək lazımdır, düşünən-çalışan dəstə-qrup olmalıdır. Əsər çap olundu, dünya baxdı gördü ki, nə gözəl yazıdır... - belə şey olmur. Təşkilat olmalıdır, yaxşı mənada işi qurmağı bacarmaq lazımdır. Aleksieviç də bu mükafatı öz-özünə almadı. Amma, bizdə bəziləri belə düşünür ki, pul-xərc-rüşvətlə hər şey həll oluna bilər, - yanılırsız, cənablar!
Rəsmi Azərbaycan məni qəbul eləmədi, olsun, əsərlərimi tamamilə rədd etdilər, bu da olsun. Ruslar da mənim bu əsərlərin təbliğində maraqlı deyillər: rus ədəbiyyatı ki, deyil, nə marağı var bunu təbliğ eləsin? Amma onu da deyim ki, Rusiyada olan müxalifət qüvvələri kimi Azərbaycanda da müxalifət qüvvələri olsa da, amma yox dərəcəsindədir. O mənada ki, sözünü yeridə bilsin, istədiyinə nail olsun. Xalq hələ hazır deyil e, Ağa! Xalq-kütlə-camaat-əhali istəmir müxalifət olsun. Çünki əsrlər boyu imperiyalardan asılı olub. İndi-indi dövlət qurub. Amma Azərbaycan milləti hələ dövlət milləti səviyyəsinə qalxmayıb. Gözəl millətdir, ənənələri, mədəniyyəti, dili, adətləri, mehribançılıq və sairə... və sairə... Amma dövlət milləti deyil. Olacaq, ancaq hələ ki, elə deyil, feodallığdan yalançı sosializmə hoppandıq, sonra yenə də “türkmənbaşı” sayağı quruluşa düşdük. Qələm həm qüdrətlidir, həm də cılız, zəif, gücsüz, amma öz işini görür, görməlidir.
Söhbətlərimizin birində Kamal Abdullanı dedin: Canım, o nə əsərlərdir ki, "Nobel"ə təqdim olunur? Elə bilirlər dünya oyuncaqdır, ədəbiyyat oyuncaqdır.
- Kamal Abdullanı bəyənmirsiz?
- Bəyənirəm, mədəniyyətimizə can-başla qulluq edir, amma böyük ədəbiyyat deyil axı onun yazdıqları! Baxmayaraq ki, özünün xoşuna gəlir, hətta “üç ən gözəl əsər” kimi təqdim edir (Anar da sorğuda “ən gözəl şer kimi” ata-anasının ona həsr olunmuş şeirlərini göstərir... – orijinal zarafatdır). İzləyirəm Kamalın yaradcılığını, Azərbaycan mühiti üçün gözəl əsərlərdir. Amma böyük ədəbiyyat deyil...
- "Nobel"ə təqdim ediləsi deyil ki?
- Nəinki "Nobel"ə... Bilirsən, Ağa, həqiqəti deyəndə inciyirlər. Ancaq hər halda həqiqəti demək lazımdır.
Mən İsa Hüseynovla dost idim. İsa Hüseynov dahi yazıçı idi, amma İsa Hüseynov kimi, İsa Muğanna kimi yox. İsa Muğanna demişdi ki, “İsa Hüseynova nifrət edirəm”. Necə yəni nifrət edirsən, ay o dünyalı İsa? Sən ən gözəl əsərlərini İsa Hüseynov olanda yazmısan. İsa Hüseynov da faciəvi şəxsiyyətdir. Amma dözmədi, sındı, daha doğrusu sındırdılar, arxasında duran, əlindən tutan olmadı. Onun sonrakı əsərləri bu sınmanın nəticəsi olaraq yarandı. Çağdaş dövrdən tamam uzaq düşdü. Əsəri çıxırdı, hamı başlayırdı tənqid etməyə. Əsər çıxan kimi Süleyman Rəhimov, Məmməd Cəfər və başqaları hücuma keçirdi ki, “sosrealizmə ziddir”.
"Nobel" mükafatına layiq idi İsa. Ümumiyyətlə sonrakı nəsil, mənim özüm də İsadan qidalanmışiq, “törəmişik”. Hətta İsmayıl Şıxlı da. Baxmayaraq ki, yaş fərqi var. Mövlud Süleymanlı, Yusif Səmədoğlu, Elçin və digərləri. Rusiyada 19-cu əsrin bir dövrünü Qoqol, "Müffətiş" dövrü adlandırırdılar. Mən Azərbaycan ədəbiyyatının 50-ci illərdən tutmuş ta bu günə qədərki enişli-yoxuşlu dövrünü İsa Hüseynov dövrü adlandırardım. İsa elə bil ki, Qoqolun həyatını yaşadı. Qoqol da axırda sındı, dedilər ki, dəli olub-filan. Axundov dövrü, Mirzə Cəlil dövrü, Müşviq-Səməd Vurğun dövrü, Hüseynov-Müğanna dövrü (xeyli məktubları var məndə - vaxt olsa Allahın köməliylə bu haqda yazaram).
- Svetlana Aleksieviç "Nobel" nitqində dedi ki, mən qulaq adamıyam, küçədə gedəndə qulağıma hansısa sözlər, ifadələr, nidalar dəyəndə həmişə düşünürəm: Bir gör nə qədər roman itib gedir, izi də qalmır. Bu fikir nədən yazmaq, yoxsa necə yazmaq problemini bir daha aktuallaşdırır.
- Qalan əsərlər kifayətdir, kefini pozma, Ağa!.. Mövzu süjetə bağlıdır. Süjet olmalıdır: təkrarolunmaz və tipik. Bu ziddiyyətli görsənir, amma bu elə bir biclikdir ki, sözlə ifadə eləmək mümkün deyil. Yalançı müfəttiş nadir hallarda olar. Ancaq yalançı müfəttiş tipik hadisələrin üstünü açır.
Məzmun və süjetin özündə bir tapıntı olmalıdır. Bu da çox çətindir. Maraqlıdır ki, süjetləri Qoqola Puşkin vermişdi: həm "Müfəttiş"in, həm də "Ölü canlar"ın.
Dil vasitəsilə də canlı surət yaradılmalıdır. Amma canlı surət də yetərli deyil. Onun həm fiziki aləmini, həm də fikirləri filanı yazmağı bacarmaq lazımdır. Nəzəriyyə ilə danışmaq asandır. Tətbiq etmək isə çox çətindir. Bunun üçün çalışmaq, oxumaq lazımdır, vacibdir. Qərb yazıçıları əsər qələmə alanda bəşər mədəniyyətinə arxalanıblar. Bilirlər, xəbərləri var. Misal üçün, qadın əhvalına, qadına aid düşüncələri yazmaq üçün hökmən və ən azı "Madam Bovari"ni oxumaq lazımdır. Ən azı "Anna Karenina"nı oxumaq lazımdır. Yalnız bunları deyirəm. Məncə, bu əsərləri oxumadan ümumiyyətlə qadın haqqında yazmaq qadağan olunmalıdır.
İstedad, Allah vergisi öz yerində, amma bilik də olmalıdır. İsa izləyirdi, bilirdi. Amma çoxları bilmədən, hətta Homerin "İlliada"sını oxumadan, Nizamini bilmədən əsər yazırlar. Qələm sahibinin işi çox mürəkkəbdir. Zirvələrə qalxmaq üçün əziyyət çəkmək, çalışmaq lazımdır. Qalxa bilməsən də heç olmasa cəhd göstərmək lazımdır.
- Bakıya gəlmək istəyirsinizmi?
- Bakıya sonuncu dəfə 2006-cı ildə gəlmişəm. Qardaşımın dəfninə. O vaxt düşünürdüm ki, yəqin bir də qismət olmaz Bakıya gəlmək. Ev də yox, qohum-əqrəba da səpələnib.
Bakıya gəlmək məişətə bağlı məsələdir.
Amma adi sərnişin kimi də Bakıya gəlmək istəməzdim. Görünür məndə də nöqsan hesab etdiyim şöhrətpərəstlik az deyil, məxsusi dəvət... Yaxşı, Ağa, mən getməliyəm, söhbətimiz yarımçıq qaldı. İnşallah, davam edərik.
Moderator.az
