Öz orijinallığı, yeniliyi ilÉ™ fÉ™rqlÉ™nÉ™n Axundov ümumşərq mühitinÉ™ yeni nÉ™fÉ™s gÉ™tirdi. Onun məşhur beĹź komediyası vÉ™ "Aldanmış kÉ™vakib" povesti Şərqin É™dÉ™bi mühitindÉ™ mövcud É™nÉ™nÉ™vi utopizmin, klassizmin hökmranlığına son qoymuĹź oldu. Dramaturgiyanın É™dÉ™biyyatımıza gÉ™tirilmÉ™si vÉ™ onun É™sasında milli teatrın yaradılması istiqamÉ™tindÉ™ görülÉ™n iĹźlÉ™rdÉ™ Axundovun rolu É™vÉ™zsizdir. Axundovun öz fÉ™lsÉ™fÉ™sinin spesifikliyi onun ŞərqÉ™ baxış bucağında daha qabarıq görünür. ŞərqÉ™ münasibÉ™t xüsusilÉ™ onun komediyaları arasında "HekayÉ™ti-müsöyö Jordan hÉ™kimi-nÉ™batat vÉ™ DÉ™rviĹź MÉ™stÉ™li Ĺźah caduküni-məşhur" É™sÉ™ri xüsusilÉ™ fÉ™rqlÉ™nir. Çünki bu É™sÉ™rindÉ™ Axundov iki mÉ™dÉ™niyyÉ™ti, iki sivilizasiyanı qarşılaĹźdırır. MÉ™stÉ™li Ĺźah simasında öz cÉ™halÉ™tini, xurafatını, fanatizmini É™ks etdirÉ™n Şərq vÉ™ Müsyo Jordan obrazında tÉ™zahür edÉ™n öz elmi-maarifçiliyi ilÉ™ fÉ™rqlÉ™nÉ™n QÉ™rb!
Axundov bir maarifçi kimi üstunlüyü QÉ™rbÉ™ verir lakin bu o demÉ™k deyil ki, o ümumiyyÉ™tlÉ™ ŞərqÉ™ etinadsız yanaşıb É™ksinÉ™ Axundov daim Şərqin xüsusÉ™n qÉ™dim fars mÉ™dÉ™niyyÉ™tini möhtəşəmliyini daim vurÄźulayıb. SadÉ™cÉ™ o, ŞərqdÉ™ki mövcud fanatizmin, ehkamçılığın aradan qaldırılması yolunda çalışıb buna onun fÉ™lsÉ™fi É™sÉ™rlÉ™ri sırasında É™sasÉ™ndÉ™ Ĺźah É™sÉ™ri olan "KÉ™malüddövlÉ™ mÉ™ktubları" É™sÉ™rindÉ™ rast gÉ™lirik. "Ey Ä°ran, hanı sÉ™nin o ĹźövkÉ™tin vÉ™ sÉ™adÉ™tin ki, KÉ™yumÉ™rÉ™s vÉ™ CÉ™mĹźid vÉ™ GüĹźtasıb vÉ™ NuĹźirÉ™van vÉ™ Xosrov-PÉ™rviz É™sarında var idi?.. Ey Ä°ran, o zaman ki, sÉ™nin sÉ™latinin Peymani-fÉ™rÉ™ngÉ™ É™mÉ™l edirdilÉ™, neçÉ™ min il dünyanın Ä°ranmisal sÉ™hfÉ™sindÉ™ É™zÉ™mÉ™t vÉ™ sÉ™adÉ™t ilÉ™ kamiran oldula, xalq onların tÉ™hti-sÉ™ltÉ™nÉ™tindÉ™ neÉ™mati-ilahiyyÉ™dÉ™n bÉ™hrÉ™yab olub, izzÉ™t vÉ™ asayiĹźdÉ™ zindÉ™ganlıq etdilÉ™r vÉ™ yoxsulluq bilmÉ™zdilÉ™r vÉ™ sailbÉ™kÉ™flik etmÉ™zdilÉ™r vÉ™ hÉ™m daxili-mÉ™mlÉ™kÉ™tdÉ™ azad vÉ™ hÉ™m daxili mÉ™mlÉ™kÉ™tlÉ™rdÉ™ möhtÉ™rÉ™m idilÉ™r vÉ™ Ä°ran padiĹźahlarının ĹźöhrÉ™t-ĹźövkÉ™ti külli-afaqi tutmuĹźdu".
Axundovun ŞərqdÉ™ É™sas yeniliklÉ™rindÉ™n birini bizlÉ™r dövlÉ™tçilik, siyasi quruluĹź sislemlÉ™rinÉ™ baxışında görürük. BelÉ™ ki, qeyd etmÉ™k yerinÉ™ düşər ki, Axundova qÉ™dÉ™r hÉ™m AzÉ™rbaycan, hÉ™m dÉ™ müsÉ™lman Şərqinin mütÉ™fÉ™kkirlÉ™ri cÉ™miyyÉ™tdÉ™ É™dalÉ™tin formalaĹźması üçün tÉ™k Ĺźahın É™dalÉ™tli olmasında görürdülÉ™r. Bakixanovun sözlÉ™rilÉ™ desÉ™k:
Ĺžah bir edÉ™rsÉ™ zülmün xadimlÉ™ri min edÉ™r,
ÖlkÉ™nin iqtidarı, rövnÉ™qi É™ldÉ™n gedÉ™r.
DemÉ™k olar ki bütün mütÉ™fÉ™kkirlÉ™r formaca fÉ™rqli, mahiyyÉ™t etibarilÉ™ eyni olan É™qidÉ™nin tÉ™siri altında idilÉ™r, lakin Axundov isÉ™ bütün bu É™nÉ™nÉ™vi siyasi görüĹźlÉ™rÉ™ son qoyaraq dövlÉ™tin güclÉ™nmÉ™si, cÉ™miyyÉ™tdÉ™ É™dalÉ™tin formalaĹźması üçün tÉ™kcÉ™ bir şəxsin yox, bütün cÉ™miyyÉ™tin savadlanmasının vÉ™ onların iradÉ™silÉ™ demokratik qanunların qÉ™bul edilmÉ™sinin vacibliyini vurÄźulayırdı. Axundov ilk dÉ™fÉ™ olaraq despotizmÉ™, diktatorluÄźa qarşı çıxaraq "konstitusiyalı monarxiya" sistemi şəraitindÉ™ dövlÉ™tin yaradılmasının tÉ™rÉ™fdarı kimi çıxış edirdi. YenÉ™ hÉ™min É™sÉ™rÉ™ "KÉ™malüddövlÉ™ mÉ™ktubları" É™sÉ™rinÉ™ müraciÉ™t etmÉ™klÉ™ bunun É™yani Ĺźahidi ola bilÉ™rik: "PadiĹźah gÉ™rÉ™k fÉ™rmauĹźxanalar açsın vÉ™ mÉ™cmÉ™lÉ™r yapsın vÉ™ millÉ™t ilÉ™ ittifaq etsin vÉ™ millÉ™t ilÉ™ yekdil vÉ™ yekcÉ™hÉ™t olsun. Mülkü yalqız özünün bilmÉ™sin, özünü ancaq vÉ™kili-millÉ™t hesab elÉ™sin vÉ™ xalqın müdaxilÉ™si ilÉ™ qÉ™vanın vÉ™z etsin vÉ™ parlamentlÉ™r tÉ™rtib elÉ™sin vÉ™ qÉ™vanin iqtizasınca rÉ™ftar etsin vÉ™ xudrÉ™y heç bir É™mÉ™lÉ™ qadir olmasın, yÉ™ni proses mÉ™slÉ™kinÉ™ düĹźsün vÉ™ sivilizasyon dairÉ™sinÉ™ qÉ™dÉ™m bassın..."
Axundov Şərqin gerilÉ™mÉ™sinin É™n açılı problemlÉ™ri sırasında É™lbÉ™ttÉ™ ki, fanatizmi, cÉ™ahÉ™lÉ™ti görürdü. Bu cÉ™halÉ™tin mövcudluÄźu insanların bir-birinÉ™ münasibÉ™tinÉ™ dÉ™ tÉ™sirsiz ötüĹźmür. ĆŹn É™sas da o dövrdÉ™ özünün ifrat formasında çıxış edÉ™n qadına münasibÉ™t mÉ™sÉ™lÉ™si - "qadın hüquqsuzluÄźu" problemi idi. Axundov bu mÉ™sÉ™lÉ™ É™trafında yazdığı "HekayÉ™ti xırs-quldurbasan" komediyası daha çox önÉ™ çıxır. Bütün Şərq qadınlarının ümumi oxĹźar vÉ™ziyyÉ™ti hÉ™min komediyada PÉ™rzadın obrazında tÉ™zahür edir. Bu komediyadaki PÉ™rzadın sözlÉ™rindÉ™ biz Şərq qadınının vÉ™ziyyÉ™tinin nÉ™ yerdÉ™ olduÄźunun Ĺźahidi oluruq: "NÉ™ edÉ™yim, É™limdÉ™n nÉ™ gÉ™lir? Atam ölübdür, bir anam ilÉ™ qalmışam É™mimin ixtiyarında; qardaşım yox, bir kömÉ™yim yox. ĆŹmim istÉ™rmi ki, mÉ™ni özgÉ™yÉ™ É™rÉ™ versin, atamdan qalan sürünü, ilxını özgÉ™yÉ™ tapşırtsın?"
Axundov bir maarifçi kimi sxolostik tÉ™fÉ™kkürün, köhnÉ™lmiĹź ağır adÉ™t É™nÉ™nÉ™lÉ™rin mövcudluÄźu nÉ™ticÉ™sindÉ™ azad sevginin ölmÉ™sinÉ™, insanları bir-birinÉ™ düĹźmÉ™n etmÉ™si qÉ™naÉ™tinÉ™ gÉ™tirib çıxardır. Azad sevgi mÉ™sÉ™lÉ™sindÉ™ bir demokrat, humanist mövqedÉ™n çıxış edÉ™n Axundov cÉ™miyyÉ™tin üzÉ™rindÉ™ hökmranlıq edÉ™n dini qanunların qorunmasını tÉ™nqid edÉ™rÉ™k özünün "Yek kÉ™lmÉ™" adlı fÉ™lsÉ™fi mÉ™qalÉ™sindÉ™ yazır: "Bir azad kiĹźi ilÉ™ bir azad qadın, evlÉ™nmÉ™k qeydi olmadan, hÉ™r iki tÉ™rÉ™fin razılığı üzrÉ™ bir-biri ilÉ™ yaxınlıq edirlÉ™r. ŞəriÉ™tin nÉ™ haqqı var ki, onlardan hÉ™r birinÉ™ yüz taziyanÉ™ vurdurur? Bu iĹź insan şəxsiyyÉ™tinin tam É™mniyyÉ™tinin ziddinÉ™ deyilmi vÉ™ É™dalÉ™t müxalif deyilmi?
Axundovu narahat edÉ™n mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™n biri dÉ™ ŞərqdÉ™ vicdan azadlığı mÉ™sÉ™lÉ™si idi. O eynilÉ™ Volter kimi insanlara qardaĹźlıq ideyasını aşılayaraq heç bir insana onun dini inancina görÉ™ qiymÉ™t vermÉ™sini qÉ™bul etmirdi. Onun üçün insan azadlığı, insan hÉ™yatının müqÉ™ddÉ™sliyi çox önÉ™mli idi vÉ™ bu onun ŞərqdÉ™ fanatizmÉ™ qarşı apardığı mübarizÉ™nin É™n bariz nümunÉ™sidir ki, bunu da biz onun hÉ™min mÉ™qalÉ™sindÉ™ görÉ™ bilÉ™rik: "KeçmiĹźdÉ™ Avropada isÉ™ vilÉ™r Tövratın fitvasına É™saslanaraq bütpÉ™rÉ™st vÉ™ müĹźrik qulların alınıb satılmasını caiz sayırdılar... Lakin o tÉ™rÉ™fdÉ™n ingilislÉ™r qalxaraq dedi ki, bütpÉ™rÉ™stlÉ™r vÉ™ müĹźriklÉ™r dÉ™ bizim kimi insanlardır, bizim qardaĹźlarımızdırlar. Etiqad azadlığı sayÉ™sindÉ™ insan növü azadlıq hüququnda mÉ™hrum ola bilmÉ™z".
Axundovun yaradıçılığının unikallığı da onu ŞərqdÉ™ mövcud É™nÉ™nÉ™vi sxolostik fÉ™lsÉ™fi tÉ™limÉ™ münasibÉ™ti mÉ™sÉ™lÉ™si idi. HÉ™lÉ™ islam dinin formalaĹźdığı ilk dövrlÉ™rdÉ™n etibarÉ™n müsÉ™lman alimlÉ™rindÉ™ antik yunan filosoflarının É™n É™sas da Aristotelin tÉ™sirini görürük. Bu tÉ™min tÉ™sirin nÉ™ticÉ™si idi ki, Avropadakı mütÉ™fÉ™kkirlÉ™r mÉ™hz islam filosoflarının É™sÉ™rlÉ™ri vasitÉ™si ilÉ™ yenidÉ™n bu dahi filosofun yaradıçılığı ilÉ™ tanış oldular vÉ™ Ä°ntibah dövrünü mÉ™hz bu filosofun yaradıçılığından istifadÉ™ edib hÉ™yata keçirmÉ™klÉ™ inkiĹźafa nail oldular. Lakin çox təəssüf olsun ki, müsÉ™lman alimlÉ™ri AristoteldÉ™n qısa müddÉ™tlik istifadÉ™ etdilÉ™r. Buna rəğmÉ™n onlar dünya elminÉ™ Ä°bn Sinalar, É™l FÉ™rabilÉ™r verdilÉ™r, lakin bu prosesi onlar sistemli hÉ™yata keçirÉ™ bilmÉ™dilÉ™r, nÉ™inki hÉ™yata keçirÉ™ bilmÉ™dilÉ™r, onlar azad düĹźünmÉ™k qabiliyyÉ™tinÉ™, rasionalizmÉ™ düĹźmÉ™n olan "tÉ™qlidçilik" kimi xÉ™stÉ™liyÉ™ mübtÉ™la oldular. Biz AzÉ™rbaycan mühitindÉ™ bunu Axundovun müasiri A.A.Bakıxanovun yaradıçılığına qÉ™dÉ™r davam etdiyini görÉ™ bilÉ™rik. Axundov isÉ™ bu xÉ™stÉ™liyÉ™ qarşı mübarizÉ™ apararaq hÉ™min É™nÉ™nÉ™vi fÉ™lsÉ™fi tÉ™fÉ™kkürü rÉ™dd etdi vÉ™ fÉ™lsÉ™fi cÉ™hÉ™tdÉ™n Şərq mühitinÉ™ bir yenilik gÉ™tirÉ™n "HÉ™kimi ingilis Yuma cavab" mÉ™qalÉ™sini yazdı. HÉ™min mÉ™qalÉ™sindÉ™ bizlÉ™r rasionallizmÉ™, realizmÉ™ üstünlük verÉ™n, kainatın yaranma prosesinin izahında sxolostikadan tam azad olaraq fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n Axundovu görürük: "Ey şəriÉ™tçilÉ™r əşya öz mahiyyÉ™t vÉ™ É™slindÉ™ sÉ™bÉ™bÉ™ möhtac deyil, o ancaq bir növdÉ™n baĹźqa növÉ™, bir haldan baĹźqa hala keçmÉ™sindÉ™ vÉ™ növbÉ™ləşmÉ™sindÉ™ sÉ™bÉ™bÉ™ möhtacdır. MÉ™sÉ™lÉ™n, nütfÉ™ vÉ™ toxum öz mahiyyÉ™t vÉ™ zatında deyil, bir hÉ™lÉ™tdÉ™n baĹźqa halÉ™tÉ™ keçmÉ™sindÉ™ vÉ™ növbÉ™ləşmÉ™sindÉ™ doÄźurana vÉ™ aÄźaca möhtacdır. Bizim münaqişəmiz növləşmÉ™dÉ™ deyil, varlıqdan əşyanın mahiyyÉ™tidir vÉ™ bu mahiyyÉ™t bu varlıqdır! - heysiyyÉ™tincÉ™ tamamilÉ™ yoxluÄźun ziddidir, külli-varlıq heysiyyÉ™tincÉ™ kamil vÉ™ É™hatÉ™edicidir; yÉ™ni maddeyi-kÉ™sÉ™ratın cÉ™medicisidir. ĆŹĹźya mahiyyÉ™tinin nÉ™ É™vvÉ™li var, nÉ™ dÉ™ sonu olacaqdır. Amma onun çoxluqdakı növbÉ™ləşmÉ™ vÉ™ dÉ™yiĹźmÉ™lÉ™ri dÉ™nizin mÉ™dd vÉ™ cÉ™zri kimi sonsuz bir şəkildÉ™ görünür vÉ™ müĹźahidÉ™ olunur".
Bütün bunlar Axundov yaradıcılığının nÉ™ticÉ™sidir ki, sonrakı dövrlÉ™rdÉ™ ŞərqdÉ™ formalaĹźan maarifçi ordusu daim bu navator mütÉ™fıkkirdÉ™n bÉ™hrÉ™lÉ™nmiĹźdir. Axundovun qoyduÄźu ictimai-siyasi, etik-estetik problemlÉ™r vÉ™ onların hÉ™lli istiqamÉ™tindÉ™ bildirdiyi fikrlÉ™r ondan sonra gÉ™lÉ™n ictimai- siyasi xadimlÉ™rin öz fÉ™aliyyÉ™tlÉ™rindÉ™ bunları hÉ™ll etmÉ™yÉ™ çalışdıqlarının Ĺźahidi oluruq.
Tural Metesoy
Kultura.az